کاتبان وحی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[محمد]] {{صل}} در [[چهل سالگی]] به [[رسالت]] [[مبعوث]] شد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.</ref>. آن [[حضرت]] در [[غار حرا]] به [[راز و نیاز]] با [[خدا]] مشغول بود که [[جبرئیل]]، اوّلین [[آیات]] [[نورانی]] [[قرآن کریم]] را به ایشان [[وحی]] کرد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.

[[پیامبر]] {{صل}} طبق [[آیات قرآن]]: {{متن قرآن|وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref> «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.</ref> و به [[شهادت]] [[تاریخ]]<ref>اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.</ref>، فردی "امّی" و درس‌ نخوانده بود. چون آن [[حضرت]] نمی‌توانست [[آیات قرآن]] را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، [[دستور]] داد [[قرآن]] را بنویسند تا [[آیات الهی]] همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران [[نگارش]] [[قرآن]]، "کاتبان وحی" گفته‌اند.

روندِ [[نگارش]] [[آیات]] به این صورت بود که پس از [[نزول آیات]] بر [[رسول اکرم]] {{صل}}، آن [[حضرت]]، [[آیات]] را بر کاتبان وحی [[املا]] می‌کرد و کاتبان، [[آیات]] را می‌نوشتند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.</ref>. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، [[اختلاف]] است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب [[پیامبر]] {{صل}} معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب [[وحی]] بوده‌اند یا غیر [[وحی]]<ref>سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.</ref>.

== کاتبان وحی ==

مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}}، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به [[اسامی]] سایر افرادی که به عنوان کاتب [[وحی]] بوده‌اند، اشاره می‌شود.

[[ابن‌ندیم]] به [[نام علی]] {{ع}}، [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت بن زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[عبید بن معاویة بن یزید]]<ref>محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.</ref> با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است.  

[[آیت‌الله]] [[محمد هادی معرفت]]، کاتبان رسمی [[وحی]] را ۴ نفر ذکر کرده است: [[علی]] {{ع}}، [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]] و [[زید بن ارقم]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.</ref>. سپس می‌نویسد که [[علی بن ابی طالب]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]] به [[دلیل]] ملازمت مداوم با [[رسول خدا]] {{صل}} به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در [[نگارش وحی]] و احاطه به [[نصوص]] [[قرآنی]] بوده‌اند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.</ref>.

== مشهورترین کاتبان وحی ==

'''۱. [[حضرت علی]] {{ع}}:''' [[حضرت علی]] {{ع}} به [[دلیل]] ملازمت و [[همراهی]] همیشگی با [[خاتم انبیا]] {{صل}} یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، [[مورد اتفاق]] همه [[مسلمانان]] است که [[حضرت علی]] {{ع}} [[امام]] [[مسلمانان]] و [[اعلم]] آنها به [[قرآن]] و [[شئون]] آن است. ایشان، مؤسس [[علم تفسیر]] و یکی از کاتبان مهم [[وحی]] بوده است<ref>درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.</ref>. آن [[حضرت]] بیش از سایر کاتبان وحی، به [[نگارش وحی]]، موفق بود. ایشان از همان ابتدای [[نزول وحی]]، طبق فرمایش خودشان، [[نور]] [[وحی]] و [[رسالت]] را می‌دیدند<ref>نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.</ref>.

اولین کسی که در [[مکه]]، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت [[وحی]] شد، [[علی]] {{ع}} بود و تا آخرین روز [[حیات پیامبر]] {{صل}} به این کار ادامه داد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.</ref>. [[سلیم بن قیس هلالی]] می‌گوید: نزد [[علی]] {{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم و [[مردم]]، دور او را گرفته بودند. آن [[حضرت]] فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره [[کتاب خدا]] از من بپرسید، به [[خدا]] قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه [[پیامبر]] {{صل}} آن را بر من خواند و [[تفسیر]] و [[تأویل]] آن را به من آموخت"<ref>به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳</ref>. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره [[کتاب خدا]] بپرسید. آیه‌ای در [[قرآن]] نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"<ref>{{متن حدیث|سلونی عن کتاب الله فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل}}؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.</ref>.

[[قرآنی]] که [[امام علی]] {{ع}} نوشته بود همراه توضیح و [[تفسیر آیات]] بود. [[علی]] {{ع}} می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید [[قرآنی]] را که [[پیامبر]] {{صل}} برای من [[املا]] کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"<ref>{{متن حدیث|لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}}}؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.</ref>.

'''٣. [[زید بن ثابت]]:''' او از مشاهیر و [[دانشمندان]] [[صحابه]] و از کاتبان وحی بود<ref>ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.</ref>.[[زید]] در [[مدینه]]، [[همسایه]] [[پیامبر]] {{صل}} بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به [[دستور]] [[رسول خدا]] {{صل}}[[زبان]] و [[نوشتن]] [[عبرانی]] را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای [[نوشتن]]، ملازم [[پیامبر]] {{صل}} بود<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref> از خودِ [[زید]] [[نقل]] شده است: "من [[همسایه]] [[پیامبر]] {{صل}} بودم و هر وقت [[وحی]] نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.</ref>.

== نحوه [[کتابت قرآن]] در زمان [[پیامبر]] {{صل}} ==

به [[دستور]] [[رسول اکرم]] {{صل}} آیه‌های [[قرآن]] به صورت منظم در هر [[سوره]] ثبت می‌شد. هر [[سوره]] با [[نزول]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} آغاز و با [[نزول]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} [[جدید]]، تمام می‌شد. [[سوره‌ها]] با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref> کاتبان، غالباً [[قرآن]] را با خط [[نسخ]] می‌نوشتند<ref> محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.</ref>.

[[عقیده]] عده‌ای بر آن است که برای [[نگارش]] [[قرآن]]، بیشتر از خط [[کوفی]] استفاده می‌شد... ؛ اما کهن‌ترین نسخه [[قرآن]] - که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط [[نسخ]] بیشتر از خط [[کوفی]] شباهت دارد <ref>محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷.</ref>.

== نوشت‌افزار معمول برای [[نگارش]] [[قرآن]] ==

# '''عُسُب:''' چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛

# '''لِخاف:''' سنگ‌های نازک و سفید؛

# '''رُقاع:''' جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛

# '''اُدُم:''' پوست آماده شده برای [[نوشتن]]<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>؛

# '''اکتاف:''' جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛

# '''اقتاب:''' چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛

# '''حریر و پارچه:''' گاهی [[قرآن]] را بر روی آنها می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.</ref>.