علم: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

در این مدخل از چند جهت مسئله علم نسبت به [[پیامبر]] توجه شده است. یکی این که [[پیامبر]] به علومی دست یافته که پیش از آن نمی‌دانسته و [[آگاهی]] نداشته است: {{متن قرآن|وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ}}<ref>«و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی» سوره نساء، آیه ۱۱۳.</ref> منشأ [[هدایت]] او [[علوم]] اوست و پس از این [[علوم]] بوده که به او بارها گفته می‌شود: که [[حجت]] بر تو تمام شده است: {{متن قرآن|مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ}}<ref>«و اگر تو پس از (وحی و) دانشی که به تو رسیده است» سوره بقره، آیه ۱۴۵.</ref>. از سوی دیگر [[پیامبر]] [[معلم]] و [[مربّی]] داشته و دانسته‌های او توسط همین [[معلم]] حاصل شده است. همچنین این [[پیامبر]] هر [[مقام]] و دانشی دارد، باید بداند که [[معلم]] مخصوص دارد: {{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref>«آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است» سوره نجم، آیه ۵.</ref> و این [[معلم]] دارای ویژگی‌هایی است: {{متن قرآن|ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ}}<ref>«توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد،» سوره تکویر، آیه ۲۰.</ref> و همواره باید در مسیر علم تکاملی باشد، و از [[خدا]] بخواهد که [[دانش]] او را افزون کند، هر چند این علم از قبیل اکتسابی آن نباشد: {{متن قرآن|وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا}}<ref>«و بگو: پروردگارا! بر دانش من بیفزای!» سوره طه، آیه ۱۱۴.</ref> یا باید بداند که آن‌چه می‌داند، در برابر آن‌چه نمی‌داند ناچیز است: {{متن قرآن|وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«و به شما از دانش جز اندکی نداده‌اند» سوره اسراء، آیه ۸۵.</ref> البته آن‌چه می‌داند و [[تعلیم]] یافته دیگران نمی‌دانند: {{متن قرآن|فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا}}<ref>«بنابراین او چیزی را می‌دانست که شما نمی‌دانید» سوره فتح، آیه ۲۷.</ref> زیرا منشأ علم او از قبیل [[علوم]] دیگران نیست؛ زیرا [[دانش]] او مرزی دارد و آن مرز [[علم غیب]] است که بارها به او [[یادآوری]] می‌شوند، که بگو: {{متن قرآن|وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ}}<ref>«و غیب نمی‌دانم» سوره انعام، آیه ۵۰.</ref> حتی [[شاهد]] میآورد که اگر میدانست بسیاری از کارهای خیر و [[اموال]] را جذب کرده و به دست آورده بود: {{متن قرآن|وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ}}<ref>«و اگر غیب می‌دانستم خیر بسیار می‌یافتم» سوره اعراف، آیه ۱۸۸.</ref>. از همه اینها گذشته، روش پیامبر در [[تبلیغ دین]] اهتمام به [[آموزش]] و دانستن است. این کار به طور مستقیم و غیر مستقیم انجام میگرفته و موضوع علم و مقابل آن ندانستن را مورد توجه قرار داده و با تعبیر‌های گوناگون مانند: نداشتن کری، کوری، [[جهل]]، اهمیت علم را در زبان [[وحی]] بازگو کرده است. مثلاً، آیاتی که به صورت غیر مستقیم بیان [[جایگاه]] علم کرده است: {{متن قرآن|إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}}<ref>«بدترین جنبندگان نزد خداوند ناشنوایانی گنگند که خرد نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۲۲.</ref> قطعاً بدترین جنبندگان نزد [[خدا]] کران و لالانی هستند که نمی‌اندیشند. بخشی از اندیشیدن به استفاده ازحواس است و این حواس از طریق علم به دست میآید. یا در جایی دیگر می‌گوید: {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ}}<ref>«آیا کسی که می‌داند آنچه از پروردگارت بر تو فرو فرستاده شده حقّ است همگون کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره رعد، آیه ۱۹.</ref>. از سوی دیگر پس از اندیشیدن، و بستر اندیشیدن و [[تعقل]]، [[تشویق به علم]] و اهتمام به [[کسب علم]]، یکی از روش‌های [[تبلیغ پیامبر]] است. بی‌گمان [[عقل]] با چراغ علم رونق می‌گیرد. [[عقاید]] صحیح و منطقی در تعامل [[عقل]] و [[منطق]] [[علمی]] حاصل می‌گردد. بخشی از [[معارف]] و [[آموزه‌های دین]] به ویژه [[آیات قرآن کریم]]، آیاتی هستند که [[تشویق]] به [[کسب علم]] و [[دانش]] می‌کنند. یکی از هدف‌های [[قرآن کریم]] در [[دعوت]] [[مردم]] به [[تفکر]]، [[تشویق]] به [[آموزش]] و افزایش سطح [[دانش]] آنها است تا بتواند در بستری از علم و [[دانش]] عقایدش را مطرح و با [[خرافات]] و [[عقاید]] سخیف [[مبارزه]] کند. به [[حق]] میتوان یکی از روش‌های [[پیامبر]] را در طرح [[عقاید]] و [[معارف]] و [[احکام]] را [[تشویق به علم]] دانست. با چراغ علم هم میتوان به سراغ صحیح رفت، هم میتوان توسعه و تعمیق بخشید. و دیگری اهمیت عمل به علم و [[تشویق]] به آن و دیگری مبتنی بودن [[دین]] به [[اندیشه‌ورزی]] و [[علم‌آموزی]] و در نهایت حوزه [[خانوادگی]] علم چون [[یقین]] و [[اطمینان]] و یا [[عقل]] و [[تدبر]] و [[تفکر]] و نظر و [[رؤیت]] در مسائل و امور و [[تدبر]] در [[آیات]] [[کتاب]] [[تکوین]] و تدوین است.

== [[پیامبر]] همواره [[نیازمند]] [[افزایش علم]] ==

'''نتیجه''': در [[آیه]] فوق دو نکته مطرح گردیده است:

'''نکات''': در [[آیات]] فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

# سؤال از [[پیامبر]] درباره [[روح]] و [[دستور خداوند]] به [[پیامبر]] که در پاسخ بگوید [[روح]] از امر [[پروردگار]] است {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي}} و [[آموزش]] [[تواضع]] به [[پیامبر]] و [[مردم]] و دوری از [[غرور]] [[علمی]] با تأکید بر این مسئله که [[دانش]] بسیار کم از سوی [[خدا]] به [[انسان‌ها]] اعطا شده است: آن علم به [[روح]] که [[خداوند]] به شما داده اندکی از بسیار است، زیرا [[روح]] موقعیتی در عالم وجود دارد و آثار و خواصی در این عالم بروز می‌دهد که بسیار [[بدیع]] و عجیب است، و شما از آن آثار بی‌خبرید {{متن قرآن|وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا}} دانشی که به [[انسان]] داده شده کم است و اطلاعات زیادی در مورد ماورای [[طبیعت]] و حتی [[روح]] خود ندارد. این واقعیتی است که پس از قرن‌ها به [[اثبات]] رسیده که [[دانش]] ما در مورد [[اسرار]] کل [[جهان]] به ویژه [[حقیقت]] [[روح]] بسیار اندک است، چرا که [[حواس]] [[انسان]] مادیات و [[محسوسات]] را [[درک]] می‌کند و مسائل ماوراء [[طبیعت]] از دسترس [[انسان]] تقریباً خارج است؛

# در مقابل سؤال جدلی [[کافران]] که برای [[انکار]]، از زمان وقوع [[رستاخیز]] سؤال میکردند [[خداوند]] به [[رسول]] گرامی‌اش می‌فرماید: بگو که علم به اینکه [[قیامت]] چه وقت می‌رسد نزد [[خدا]] است {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ}} و غیر از [[خدای تعالی]] کسی را از آن [[آگاهی]] نیست همچنان که خودش در جای دیگر [[قرآن]] فرموده: {{متن قرآن|لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ}}<ref>«هیچ کس جز او در زمان آن از آن پرده بر نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۱۸۷.</ref> کسی جز او آن را به موقع خود آشکار نمی‌کند و من به جز اینکه نذیری آشکار هستم {{متن قرآن|وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ}} [[مسئولیت]] و اختیاری ندارم، من تنها مأمورم به شما خبر دهم که به زودی به سوی [[خدا]] [[محشور]] می‌شوید، و اما اینکه چه وقت [[محشور]] می‌شوید، نمی‌دانم. در این جا [[خداوند]] به [[پیامبر]] میآموزد که به محدویت علمش و ندانستن بعضی از امور از جمله زمان وقوع [[قیامت]] که علم به آن اختصاصی [[خداوند]] است متواضعانه اعتراف کند.

# [[لزوم]] علم و توجه به [[رسالت]] وپیام‌های [[الهی]] [[پیامبر]] بر هر [[انسان]] و [[آدمی]] {{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا...}} و مخالفت‌ها با [[دعوت پیامبر]] ازروی [[ناآگاهی]] و بی‌تأثیر در تداوم آگاهانه [[رسالت پیامبر]] {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ}}؛

# [[زورمندان]] زرمدار، سردمداران [[باطل]] با [[ناآگاهی]] به معیارهای [[رسالت]] [[انبیاء]] هنگامی که آیه‌ای از طرف [[خدا]] برای [[هدایت]] آنها فرستاده شد گفتند: ما هرگز [[ایمان]] نمی‌آوریم مگر اینکه به ما نیز همان [[مقامات]] و آیاتی که به فرستادگان [[خدا]] اعطا شده است داده شود {{متن قرآن|وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ}} سخنی از روی [[نادانی]] که از نهایت [[انحطاط]] [[فکری]] و عدم [[درک]] مفهوم [[نبوت]] و [[رهبری]] [[مردم]] سرچشمه می‌گیرد. و [[خداوند]] به آنها پاسخ می‌دهد که لازم نیست شما به [[خدا]] درس بدهید که چگونه [[پیامبران]] و [[رسولان]] خویش را اعزام دارد و از میان چه افرادی [[انتخاب]] کند! زیرا [[خداوند]] از همه بهتر می‌داند [[رسالت]] خود را در کجا قرار دهد و علم [[خداوند]] محیط بر هستی و فراگیراست {{متن قرآن|اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ}}؛

# [[مخالفان]] [[دعوت]] [[توحیدی]] [[موسی]] و پیامبرگرامی [[اسلام]] از [[سرنوشت]] و فرجام [[امت‌های پیشین]] که تلاش کردند {{متن قرآن|أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ}} [[پیامبران]] را ساکت کنند {{متن قرآن|فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ}} و آنان را وادار کنند که از رسالتشان دست بکشند بی‌خبر و ناآگاهند و از فرجام کار آنان کسی جز [[خداوند]] [[آگاه]] نیست {{متن قرآن|لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ}}؛

# [[بشارت]] و [[انذار]] کار [[پیامبر]] است {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا}} و بسیار کسانی که [[مخالفت]] می‌کنند، در اثر [[جهل]] و [[نادانی]] است {{متن قرآن|وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}؛

# [[خداوند]] به [[پیامبر]] میگوید بعد از آن‌که [[حق]] از سوی پروردگارت بیان شده و علم [[یقین]] - درباره [[مسیح]] - به تو رسیده و آن را دریافته‌ای {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ}} باز کسانی با تو در آن به [[محاجه]] و [[ستیز]] برخاستند، به آنها بگو: بیایید ما [[فرزندان]] خود را [[دعوت]] می‌کنیم و شما هم [[فرزندان]] خود را، ما [[زنان]] خویش را [[دعوت]] می‌نماییم، شما هم [[زنان]] خود را، ما از [[نفوس]] خود کسانی که به منزله [[جان]] هستند [[دعوت]] می‌کنیم، شما هم از [[نفوس]] خود [[دعوت]] کنید، {{متن قرآن|فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ}} سپس [[مباهله]] می‌کنیم و [[لعنت خدا]] را بر دروغ‌گویان قرار می‌دهیم {{متن قرآن|ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}؛

# [[خداوند]] میگوید این چنین ما [[آیات]] و دلائل را در شکل‌های گوناگون و قیافه‌های مختلف بیان کردیم {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ}} ولی جمعی به [[مخالفت]] برخاستند و بدون مطالعه و هیچ‌گونه [[دلیل]]، گفتند این درس‌ها را از دیگران از [[یهود]] و [[نصاری]] و کتاب‌های آنها فرا گرفته‌ای {{متن قرآن|وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ}} ولی جمع دیگری که [[آمادگی]] [[پذیرش]] [[حق]] را دارند، و عالم و آگاهند، به وسیله آن چهره [[حقیقت]] را می‌بینند و می‌پذیرند {{متن قرآن|وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}} و این [[آیه]] به این نکته توجه میدهد که بیان [[آیات]] در قلمرو [[وحی]] و [[علم الهی]] است که [[خدا]] به [[پیامبر]] آموخته و سخن [[مخالفان]] [[دعوت]] بی‌پایه و اساس است و بدون مبنای [[علمی]] و [[آگاهی]] و [[تهمت]] به [[پیامبر]] {{صل}} از نظر فراگیری تعلیماتش از [[یهود]] و [[نصاری]]، مطلبی است که بارها از طرف [[مشرکان]] عنوان شد و هنوز هم [[مخالفان]] لجوج آن را تعقیب می‌کنند: در حالی که اصولاً در محیط [[جزیره عربستان]]، درس و [[مکتب]] و [[علمی]] نبود که [[پیامبر]] {{صل}} آن را فرا گیرد، و مسافرت‌های [[پیامبر]] {{صل}} به خارج شبه جزیره به قدری کوتاه بود که جای این‌گونه احتمال ندارد؛

# [[خداوند]] می‌فرماید همان‌گونه که بر [[اهل کتاب]] و [[پیامبران پیشین]] [[کتاب آسمانی]] فرستادیم این [[قرآن]] را نیز بر تو نازل کردیم در حالی که مشتمل بر [[احکام]] روشن و آشکار است {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا}} و [[پیامبر]] دارای [[علمی]] عطا شده از جانب [[خداوند]] است {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ...} } و موظف به عمل به آن علم و دوری از دنباله‌روی و عمل به هواها و دیدگاه‌های منفعت‌طلبانه اهل کتاب دیگران و در آخر آیه خداوند خطاب به پیامبر میگوید: اگر از هوا و هوس‌های آنها بعد از آن‌که حقیقت بر تو آشکار شد پیروی کنی به کیفر الهی مجازات خواهی شد و هیچ‌کس در برابر خدا قدرت حمایت از تو و نگهداریت را نخواهد داشت {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ}} گر چه احتمال [[انحراف]]، مسلماً در [[پیامبر]] {{صل}} با آن [[مقام عصمت]] و [[معرفت]] و [[آگاهی]] وجود نداشته، اما این تعبیر اولاً روشن می‌سازد که [[خدا]] با هیچ‌کس [[ارتباط]] خصوصی و به اصطلاح [[خویشاوندی]] ندارد، و حتی اگر [[پیامبر]]، مقامش والا است به خاطر [[تسلیم]] و [[عبودیت]] و [[ایمان]] و [[استقامت]] او است، ثانیاً تأکیدی است برای دیگران، زیرا جایی که [[پیامبر]] {{صل}} در صورت [[انحراف]] از مسیر [[حق]] و [[گرایش]] به خط [[باطل]]، مصونیتی از مجازات [[الهی]] نداشته باشد حساب دیگران آشکار است؛

# دو نوع [[هدایت]] داریم یک: [[هدایت]] به معنای ارائه راه به [[مردم]] و [[راهنمایی]] آنان، که این کار [[پیامبران الهی]] است و از [[طریق وحی]] [[الهی]] ودانش دریافت شده از طرف [[خداوند]] انجام می‌شود {{متن قرآن|إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ}} دوم: [[هدایت]] به معنای رساندن افراد به سرمنزل مقصود و رهنمون کردن آنها به مطلوب، که این کار تنها توسط خداست {{متن قرآن|وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ}} و در [[قلمرو علم]] اوست و از قلمرو [[دانش]] [[پیامبر]] خارج است {{متن قرآن|وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}} این [[هدایت تکوینی]] و یا توسط [[الهام]] و فیوضات ربانی است.

'''نتیجه''': در [[آیات]] فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

# [[خداوند]] میگوید این چنین ما [[آیات]] و [[دلایل]] را در شکل‌های گوناگون و قیافه‌های مختلف بیان کردیم {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ}} ولی جمعی به [[مخالفت]] برخاستند و بدون مطالعه و هیچ‌گونه [[دلیل]]، گفتند این درس‌ها را از دیگران از [[یهود]] و [[نصاری]] و کتاب‌های آنها فرا گرفته‌ای {{متن قرآن|وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ}} ولی جمع دیگری که [[آمادگی]] [[پذیرش]] [[حق]] را دارند، و عالم و آگاهند، به‌وسیله آن چهره [[حقیقت]] را می‌بینند و می‌پذیرند که از طرف [[خداوند]] به [[پیامبر]] [[وحی]] گردیده است {{متن قرآن|وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}؛

# [[خداوند]] به افترای مخالفین به [[پیامبر اسلام]]، که میگفتند [[قرآن]] [[وحی]] از طرف [[خداوند]] نیست اشاره نموده و چنین می‌گوید: و ما می‌دانیم آنها می‌گویند: این [[آیات]] را بشری به او [[تعلیم]] می‌دهد {{متن قرآن|وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ}} و [[قرآن]] با یک پاسخ محکم خط بطلان بر این ادعاهای بی‌پایه می‌کشد و می‌گوید: اینها توجه ندارد، [[زبان]] کسی که [[قرآن]] را به او نسبت می‌دهند عجمی است، در حالی که این [[قرآن]] به زبان [[عربی]] [[فصیح]] و آشکار نازل شده است {{متن قرآن|لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ}}؛

# [[سیر شبانه پیامبر]] که این‌گونه در [[قرآن]] مطرح می‌شود منزّه است آن خداوندی که بنده‌اش را در یک [[شب]] از [[مسجد الحرام]] به [[مسجد]] اقصی - که گرداگردش را پربرکت ساخته‌ایم - برد {{متن قرآن|سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا}} این [[سیر]] شبانه [[خارق‌العاده]] به خاطر آن بود که بخشی از [[آیات]] [[عظمت]] خود را به او نشان دهیم {{متن قرآن|لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا}} [[پیامبر]] گرچه [[عظمت خدا]] را شناخته بود، اما [[سیر]] در [[آسمان‌ها]] به [[روح]] پرعظمت او در پرتو [[مشاهده]] آن [[آیات]] بیّنات [[عظمت]] بیشتری داد تا [[آمادگی]] فزون‌تری برای [[هدایت]] [[انسان‌ها]] پیدا کند؛

# [[خداوند]] [[پیامبر]] را مخاطب ساخته، می‌فرماید: بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند {{متن قرآن|قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ}} نه، یکسان نیستند تنها [[خردمندان]] متذکر می‌شوند {{متن قرآن|إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ}} یعنی از این [[تذکر]] تنها کسانی متذکر می‌شوند که صاحبان عقلند، و این جمله در [[مقام]] تعلیل مساوی نبودن دو [[طایفه]] است، می‌فرماید: اینکه گفتیم مساوی نیستند، علتش آن است که اولی به حقایق امور متذکر می‌شود و دومی نمی‌شود، پس برابر نیستند، بلکه آنها که علم دارند بر دیگران رجحان دارند؛

# در [[سوره الرحمن]] که بیان‌گر انواع [[نعمت‌ها]] و مواهب بزرگ [[الهی]] است و با نام [[مقدس]] - [[رحمن]] - که رمزی از [[رحمت]] واسعه اوست آغاز می‌شود، چرا که اگر صفت - رحمانیت - او نبود این چنین خوان [[نعمت]] را برای [[دوست]] و [[دشمن]] نمی‌گستراند. [[خداوند]] سرآغاز نعمت‌های خود را [[تعلیم]] و [[آموختن قرآن]] - به [[پیامبر]] و سپس به [[مردم]] توسط ایشان - ذکر می‌کند {{متن قرآن|الرَّحْمَنِ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ}}؛

# علم [[شهودی]] [[پیامبر]] به [[جبرئیل]] و نازل شدن [[وحی]] از طرف [[خداوند]] توسط [[جبرئیل]]: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ}}؛

== علم در فرهنگ مطهر ==

علم، یعنی حضور<ref>شرح مبسوط منظومه، ج۲، ص۲۸.</ref>، یعنی [[آگاهی]]. علم عبارت است از حضور شیئی برای شیئی<ref>شرح مبسوط منظومه، ج۲، ص۲۴.</ref>، پس علم، یعنی تصدیقاتی که روی کلیات بنا می‌شود<ref>مقالات فلسفی (۳)، ص۱۱۹.</ref>.

هر [[علمی]] عبارت است از یک [[سلسله]] مسائلی که در زمینه معیّن و در اطراف موضوع معیّنی [[گفتگو]] می‌کند و بین مسایل هر علم رابطه خاصی وجود دارد که آنها را به یکدیگر پیوسته و از مسائل [[علوم]] دیگر جدا می‌سازد<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۶۳؛ فلسفه تاریخ، ج۱، ص۲۱۶.</ref>.

اساساً خود علم، [[شناسایی]] است. آن خودش عین شناختن است. اصلاً علم یعنی شناختن همان طور که به نحو [[علم حصولی]] کنهش در [[غایت]] خفاء است و بلکه باید به آن لایُکْتَنَه گفت. یعنی هر چه را که شما به عنوان [[تصوّر]] و از [[راه]] تصوّر در [[ذهن]] دارید از تیپ ماهیت است، اما به نحو [[علم حضوری]] عین شناختن است<ref>شرح مبسوط منظومه، ج۱، ص۲۹.</ref>.

علم عبارت است از قوانینی که بر [[اجتماع]] [[حاکم]] است، نه خود اجتماع؛ همان طوری که قبلاً گفتیم که اگر علمی داریم به نام جنین‌شناسی که تحوّلات جنینی را بیان می‌کند تا آخرین مرحله، [[دلیل]] نمی‌شود. پس خود جنین یا طفل، علم است<ref>نظری به نظام اقتصادی اسلام، ص۱۸۷.</ref>.

علم عبارت است از [[کشف]] [[قوانین]] کلّی [[حاکم]] بر موضوع آن. علم طب می‌تواند علم باشد زیرا می‌توان قوانین کلّی حاکم بر [[بدن انسان]] را از نظر صحت و [[مرض]] به دست آورد<ref>فلسفه تاریخ، جلد اول، ص۱۷۳.</ref>.

یعنی [[تحقیق]] درباره موضوعاتی خاص از قبیل اجسام بی‌جان، گیاه، حیوان، تن [[انسان]]، [[روان انسان]]، [[جامعه]] و غیره<ref>مجموعه آثار، ج۳، ص۲۷.</ref>. پس علم، یعنی کشف وقایع آن‌چنان که بود<ref>فلسفه تاریخ، ج۱، ص۱۲۵.</ref>.

علم یعنی کشف قوانین کلّی درباره هر چیزی<ref>فلسفه تاریخ، ج۱، ص۱۸۵.</ref>.

علم این است که انسان به یک [[حقیقت]] و یک [[قانون]] که در متن هستی [[واقعیت]] دارد [[آگاه]] گردد. [[علوم طبیعی]]، [[منطق]]، ریاضیات علم است، زیرا [[بشر]] در این [[علوم]] یک رابطه [[واقعی]] و [[تکوینی]] و علّی و معلولی را میان اشیاء خارجی یا [[ذهنی]] کشف می‌کند<ref>مجموعه آثار، ج۳، ص۲۳۸.</ref>.

غرض از علم، [[معرفت]] و [[شناخت]] به معنی وسیع کلمه است نه علم [[تجربی]] که در ترجمه کلمه " SCience" غربی به کار می‌رود<ref>مقالات فلسفی (۱)، ص۲۶۸.</ref><ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۵۷۱.</ref>

=== علم (مسأله علم) ===

=== علم (موضوع علم) ===

پس موضوع هر علمی عبارت است از آن چیزی که در آن علم از احوال و عوارض او [[گفتگو]] می‌شود و قضایای مربوط به او حل می‌شود. [[تدبیر]] و تدقیق در مسائل هر علمی و تجزیه مسائل آن روشن می‌کند که همه آن مسائل [[بیان احکام]] و آثار و عوارض و حالات یک شیء بخصوص است و همان شیء بخصوص است که همه آن مسائل را به صورت افراد یک خانواده درآورده است و ما آن را موضوع آن علم می‌نامیم<ref>مجموعه آثار، ج۵، ص۴۸.</ref>.

به عبارت دیگر موضوع هر علم و فنی [[نماینده]] [[استقلال]] و [[تعیین]] کننده روش و اسلوب تحقیق و منشأ اختصاص اصول متعارفه و مبانی اولیه آن علم به آن علم است<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۲۷۹.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۵۷۳.</ref>

=== علم از نظر [[بوعلی]] ===

=== علم از نظر [[حکما]] ===

=== علم از نظر فخرالدین رازی ===

=== علم از نظر [[فلاسفه]] ===

=== علم اعلی ([[فلسفه]] اُولی) ===

=== [[علم افاضی]] ===

=== علم بسیط ===

آن کس که نداند و بداند که نداند لنگان خرک خویش به [[منزل]] برساند<ref>فلسفه تاریخ، ج۱، ص۲۸۹.</ref>

=== علم [[تاریخ]] ===

=== [[علم حصولی]] ===

ما غیر خود را به صورت علم حصولی [[ادراک]] می‌کنیم؛ یعنی [[آگاهی]] ما از اشیاء به این نحو است که صوری از آنها در ذهن ما نقش می‌بندد. ما آنچه را مستقیماً و بلاواسطه می‌یابیم و با ما اتصال وجودی دارد همین [[صور]] است ولی این صور طوری هستند که واقع نما می‌باشند؛ یعنی [[ظهور]] اینها بر نفس ما عین ظهور واقعیات خارجی است و پیدایش اینها در ذهن ما [[کشف]] اشیاء بیرون است<ref>مجموعه آثار، ج۵، ص۲۲۲.</ref>. پس علم حصولی عبارت است از حضور نقش و صورتی از معلوم در نزد عالم<ref>سیری در نهج البلاغه، ص۱۰۹.</ref>.

علم حصولی، یعنی [[علمی]] که واقعیت علم با واقعیت معلوم دوتاست، مثل علم ما به [[زمین]] و [[آسمان]] و درخت و انسان‌های دیگر. ما به این اشیاء علم داریم یعنی از هر یک از آنها [[تصوری]] پیش خود داریم و به وسیله آن تصورات که صورت‌هایی مطابق آن واقعیت‌ها هستند آن واقعیت‌ها را می‌یابیم. در اینجا واقعیت علم، تصویری است که در [[ذهن]] ما موجود است و واقعیت معلوم، ذاتی است که مستقل از وجود ما در خارج موجود است. مثلاً ما صورتی از چهره فلان [[رفیق]] در [[حافظه]] خود داریم و هر وقت بخواهیم به وسیله احضار و مورد توجه قرار دادن آن صورت، چهره رفیق خود را ملاحظه می‌کنیم. [[بدیهی]] است که آن چیزی که پیش ما حاضر است و در حافظه ما جا دارد صورتی است از چهره رفیق ما نه واقعیت چهره رفیق ما<ref>مقالات فلسفی (۶)، ص۲۷۲.</ref>.

علم حصولی، یعنی علمی که واقعیت معلوم پیش عالم حاضر نیست. فقط مفهوم و تصویری از معلوم پیش عالم حاضر است؛ مثل علم نفس به موجودات خارجی از قبیل زمین، آسمان، درخت، انسان‌های دیگر، اعضای [[بدن]] خود شخص [[ادراک]] کننده<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۸۸ و ۱۰۳.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۵۷۸.</ref>

=== علم حیل ===

=== [[علم رجال]] ===

=== علم شیمی ===

=== علم [[علل]] ===

=== علم [[فقه]] ===

=== علم قرائت ===

=== [[علم کلام]] ===

[[علم کلام]] ۔ خصوصاً [[کلام]] قدیم - به [[ارزش]] عملی کاری ندارد، فقط دنبال ارزش نظری است، دنبال راه‌ها و استدلال‌هایی است. مثلاً بر [[یگانگی خدا]]، [[نبوت]]، [[عدل]]، [[امامت]] و [[معاد]] ادلّه‌ای ذکر می‌کند بر اینکه اینها [[حقیقت]] است<ref>فلسفه اخلاق، ص۲۲۶.</ref>. به عبارت دیگر [[علم کلام]]، نیز یک علم صد در صد [[اسلامی]] است. کلام مربوط است به [[تحقیق]] در [[اصول عقاید اسلامی]] و [[دفاع]] از آنها، اعم از آنکه امر مورد [[اعتقاد]] از عقلیات محض باشد مانند مسائل مربوط به [[توحید]] و [[صفات خداوند]] و یا از نقلیاتی باشد که اعتقاد و عدم اعتقاد به آن در [[سرنوشت انسان]] مؤثر باشد. مانند مسئله [[امانت]] از نظر [[شیعه]]<ref>خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۵۱۷.</ref>.

=== [[علم مطبوع]] ===

=== علم و [[فلسفه]] ===

=== علم و [[معرفت]] ===

=== علم و معلوم ===

== جستارهای وابسته ==