بحث:امامت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
←تعریف متکلمان از امامت
جز (جایگزینی متن - 'خواجه طوسی' به 'خواجه طوسی') |
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
در برخی از عبارات، [[امامت]] به [[رهبری عمومی]] در [[دین]] تعریف شده است<ref>رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۲۶۴.</ref> مقصود آنان این نیست که [[رهبری سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[مسلمانان]] از دایره [[امامت]] خارج است، بلکه مقصودشان این است که این مسئله نیز صبغه [[دینی]] دارد<ref>المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۳۵- ۲۳۶.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت ۱ (مقاله)|امامت]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۴۰۶.</ref> | در برخی از عبارات، [[امامت]] به [[رهبری عمومی]] در [[دین]] تعریف شده است<ref>رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۲۶۴.</ref> مقصود آنان این نیست که [[رهبری سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[مسلمانان]] از دایره [[امامت]] خارج است، بلکه مقصودشان این است که این مسئله نیز صبغه [[دینی]] دارد<ref>المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۳۵- ۲۳۶.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت ۱ (مقاله)|امامت]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۴۰۶.</ref> | ||
[[امامت]] مثل [[عدالت]] و [[کتابت]]، مصدر<ref>لسان العرب، ج۱۲، ص۲۵؛ موسوی شفتی، الإمامة، ص۳.</ref> و به معنای [[اقتدا]] و پیروی کردن از [[امام]] - اعم از [[امام جمعه]]، [[جماعت]]، [[حاکم]] و... - است. واژه امام نیز ظاهراً در [[عربی]] مصدر است که به معنای اسم مفعول استعمال شده است<ref>اسعدی، ولایت و امامت؛ پژوهشی از منظر قرآن، ص۹۰.</ref>. | |||
واژه [[امام در قرآن]] نیز ظاهراً به معنای لغوی آن استعمال شده است<ref>آل یاسین، أصول الدین، ص۲۷۱؛ خرازی، بدایة المعارف، ج۲، ص۷. اگر واژه امام احیاناً در آیه‌ای هم به معنای لغوی نباشد، به معنایی مرتبط با آن است.</ref>: در آیاتی مانند {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}}<ref>«من تو را پیشوای مردم می‌گمارم» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>، {{متن قرآن|وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً}}<ref>«و کتاب موسی به پیشوایی و بخشایش پیش از او بوده است» سوره هود، آیه ۱۷.</ref>، {{متن قرآن|وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا}}<ref>«و ما را پیشوای پرهیزگاران کن» سوره فرقان، آیه ۷۴.</ref>، {{متن قرآن|يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ}}<ref>«روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.</ref>، {{متن قرآن|فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ}}<ref>«با پیشگامان کفر کارزار کنید باشد» سوره توبه، آیه ۱۲.</ref> و.... واژه امام به معنای پیشوا و مقتدا به کار رفته است؛ چه برحق باشد و چه [[باطل]]، چه [[انسان]] باشد و چه غیرانسان. | |||
در تعریف اصطلاحی امامت میان اکثر [[متکلمان شیعه]] و [[سنی]]، با اندک اختلافی، اشتراک و [[اتفاق نظر]] به چشم می‌خورد؛ چنانچه برخی در این باره میان [[شیعه]] و [[سنی]] ادعای [[اجماع]] و اتفاق کرده‌اند<ref>لاهیجی، گوهر مراد، ص۴۶۲؛ مظفر، دلائل الصدق، ج۱، ص۲۸ و ۳۰؛ میلانی، تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، ج۳، ص۱۳۸؛ مغنیه، الجوامع و الفوارق بین السنة والشیعة، ص۱۱۴؛ مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۷۳۹.</ref>. [[متکلمان شیعه]] و سنی [[امامت]] را این‌گونه تعریف کرده‌اند: | |||
{{عربی|الإمامة رئاسة عامة في أمور الدين والدنيا نيابة [أو خلافة عن النبي]}}<ref>ر.ک: مفید، النکت الاعتقادیة، ص۳۹؛ گوهر مراد، ص۴۶۱ و ۴۶۲؛ علامه حلی، الباب الحادی عشر، ص۳۹؛ شبر، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، ص۲۵۷؛ فاضل مقداد، شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰؛ الجوامع و الفوارق بین السنة و الشیعة، ص۱۱۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۲؛ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵؛ جرجانی، التعریفات، ص۱۶. در شرح مواقف نخست امامت به {{عربی|رئاسة عامّة في أمور الدين و الدنيا}} تعریف شده، اما بعد به این صورت اصلاح شده است: {{عربی|خلافة الرسول في إقامة الدين، بحيث يجب اتباعه على كافة الأمة}}. (شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵).</ref>. | |||
امامت، [[ریاست عام]] و عمومی در [[امور دینی]] و [[دنیایی]] و به [[نیابت]] و [[جانشینی]] از [[پیامبر]]{{صل}} است. | |||
عبارت «[[ریاست]]» جنس تعریف، و باقی قیود از قبیل [[خواص]] آن است<ref>ابن میثم بحرانی، قواعد المرام، ص۱۷۴؛ فاضل مقداد، شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰؛ ابن میثم بحرانی، النجاة فی القیامة، ص۴۱.</ref>. قید «[[عامه]]» برای خارج کردن ریاست خاص در بعض امور است؛ مانند ریاست [[قضات]] و نوّاب<ref>قواعد المرام، ص۱۷۴؛ محقق حلی، المسلک فی أصول الدین، ص۱۸۷؛ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵؛ النجاة فی القیامة، ص۴۱.</ref>. قید «[[دین]] و [[دنیا]]» متعلق به ریاست است؛ یعنی ریاست در همه امور دینی و دنیایی است و صرفاً به یکی از آنها تعلق ندارد<ref>شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰.</ref>. عبارت «نیابت از پیامبر{{صل}}» نیز به جهت نقض نشدن تعریف به [[نبوت]] است<ref>شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰؛ برخی «نیابة عن النبیّ» را دال بر این مطلب دانسته‌اند که امام همه صفات و مقامات پیامبر{{صل}} را، غیر از نبوت، داراست. (میلانی، تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، ج۳، ص۱۳۸).</ref>. | |||
به تعریف مذکور قیود دیگری نیز افزوده‌اند. برخی به جهت [[احتراز]] از [[ریاست]] نوّاب و [[حاکمان]] [[منصوب]] از طرف [[امام]]، قید «بالاصالة» را افزوده‌اند<ref>قواعد المرام، ص۱۷۴. محقق حلی به جای بالاصالة، قید «بحق الأصل» را افزوده است. (المسلک فی أصول الدین، ص۱۸۷) برخی قائلند با وجود قید «عامه» نیازی به این قید نیست. (شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰).</ref>. عده‌ای<ref>الباب الحادی عشر، ص۳۹؛ شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰؛ تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، ج۳، ص۱۳۸؛ النجاة فی القیامة، ص۴۱؛ شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵.</ref> هم قید {{عربی|لشخص من الأشخاص}} را اضافه کرده‌اند تا اشاره‌ای باشد به اینکه اولاً: مستحق [[امامت]]، شخص معینی از سوی [[خداوند]] و رسولش است؛ ثانیاً: مستحق امامت در هر عصر و دوره‌ای تنها یک شخص واحد است<ref>شرح النافع یوم الحشر، ص۴۰. برخی هم این قید را به جهت پرهیز از ریاست کل امت افزوده‌اند. (شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵).</ref>. گروهی نیز قید [[واجب الاطاعه]] بودن بر همه [[امت]] را در تعریف گنجانده‌اند<ref>جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵.</ref>. | |||
هرچند تعریف [[متکلمان شیعه]] و [[سنی]] از امامت، در ظاهر مشترک و واحد به نظر می‌رسد<ref>البته غیر از تعریف فوق، تعاریف دیگری نیز ارائه شده است: از جمله: {{عربی|الإمامة رئاسة عامة دينية، مشتملة على ترغيب عموم الناس في حفظ مصالحهم الدينية والدنيوية و زجرهم عما يضرهم بحسبها}} (طوسی، قواعد العقائد، ص۱۰۸ و ۱۰۹). برخی این تعریف را از بهترین و کامل‌ترین تعاریف امامت دانسته‌اند؛ زیرا ریاست دینیه دال بر این است که امامت منصب الهی است و غرض از امامت هم در آن گنجانده شده است؛ (قواعد العقائد، ص۱۰۸ و ۱۰۹) {{عربی|خلافة من صاحب الشرع في حراسة الدين و سياسة الدنيا}} (ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۲۳۹؛ ماوردی، الاحکام السلطانیة، ص۱۵)؛ {{عربی|الامامة منصب الهي حائز لجميع الشئون الكريمة و الفضائل الا النبوة و ما يلازم تلك المرتبة السامية}} (شوشتری، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج۲، ص۳۰۱)؛ {{عربی|الإمامة هي الولاية و السلطنة الإلهية على العباد}} (حمود، الفوائد البهیة، ج۲، ص۱۲)؛ {{عربی|الامامة هي خلافة الله و رسوله فيما يتعلق بأمر معاشهم و معادهم}}. (موسوی شفتی، الإمامة، ص۲۴)؛ ر.ک: (جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی، ص۴۱-۴۴).</ref>، اما این اشتراک و [[وحدت]] تنها در [[تعریف امامت]] و در [[حقیقت]] ظاهری است؛ چراکه پس از تعریف و ورود به [[تفسیر]] قیود تعریف و مباحث دیگر، [[اختلافات]] شدید - از جمله در مباحثی مانند «از [[فروع]] یا اصول بودن [[امامت]]»، «چگونگی تعیین و [[نصب امام]]» (انتخابی یا [[انتصابی]] بودن امامت)، «[[صفات امام]]»، «مراتب و [[شئون امام]]»، و... - آغاز می‌شود. | |||
[[محقق لاهیجی]] با اظهار [[شگفتی]] از [[اجماع]] [[شیعه]] و [[سنی]] در تعریف امامت، می‌نویسد: | |||
از عجایب امور آن است که تعریف مذکور برای امامت متّفق‌علیه است میان ما و [[مخالفین]] ما؛ حال آن‌که هیچ یک از [[خلفا]] و ائمه‌ای که ایشان مختص‌اند به قول به امامت ایشان، به جمیع امور معتبره در مفهوم امامت در تعریف مذکور متّصف نیستند؛ چه [[ریاست]] در امور [[دین]] لامحاله موقوف است بر [[معرفت]] امور دینیّه، بالضروره؛ در حالی که ایشان در امامت، [[عالم بودن]] [[امام]] را شرط نمی‌دانند و مدعی آن هم نیستند که هیچ یک از [[ائمه]] ایشان عالم به جمیع امور دین بوده‌اند. نیز ریاست در امور دین موقوف است به [[عدالت]] بالضروره؛ و ایشان آن را نیز شرط ندانسته‌اند و تصریح به عدم اشتراط این دو امر، در اکثر کتب ایشان موجود است... و نیز [[خلیفگی]] از [[پیغمبر]] موقوف است به [[اذن]] پیغمبر بالضّروره<ref>لاهیجی، گوهر مراد، ص۴۶۲. از محقق لاهیجی هم شگفت است که صفاتی نام برده‌اند که مشترک میان امام و مجتهد است؛ مثل عدالت و علم و معرفت به امور دینیه! (خرازی، بدایة المعارف الإلهیة، ج۲، ص۹).</ref>. | |||
بر اساس [[کلام]] محقق لاهیجی، میان تعریف [[اهل سنت]] از امامت و اعتقادشان درباره آن تناقض وجود دارد؛ چراکه بر اساس تعریف، امام باید عالم به امور [[دین]]، [[عادل]] و [[خلیفه]] و [[جانشین]] [[مأذون]] [[رسول خدا]]{{صل}} باشد؛ در حالی که بنا بر [[اعتقاد اهل سنت]]، هیچ یک از [[ائمه]] آنها چنین نبودند! | |||
افزون بر این، برخی از [[علمای شیعه]] تعریف فوق را مأخوذ از علمای [[اهل تسنن]] دانسته‌اند و معتقدند که علمای شیعه از باب مماشات با اهل تسنن [[امامت]] را چنین تعریف کرده‌اند<ref>بدایة المعارف الإلهیة، ج۲، ص۸؛ موسوی شفتی، الإمامة، ص۲۴.</ref>. ازاین‌رو به تعریف فوق اشکالاتی وارد کرده‌اند؛ از جمله این اشکالات آن است که [[ریاست]] در تعریف مذکور شامل ریاست [[حق و باطل]] است<ref>موسوی شفتی، الإمامة، ص۲۴.</ref>. همچنین ریاست در تعریف ریاست فعلی را شامل می‌شود و کسی که اهلیت و [[شایستگی]] ریاست را داراست؛ ولی بالفعل [[رئیس]] نیست، را شامل نمی‌شود<ref>موسوی شفتی، الإمامة، ص۲۴؛ حمود، الفوائد البهیة، ج۲، ص۱۱. این مطلب به نفع اهل تسنن بوده و ائمه‌ای را که بالفعل به ریاست و حکومت نرسیدند، از دایره امامت خارج می‌کند.</ref>. برخی نیز معتقدند تعریف فوق، تعریف کامل و جامعی نیست و تنها برخی از [[شئون]] و [[مقامات]] ([[خلافت ظاهری]] یا [[زعامت]] و ریاست [[سیاسی]] و [[اجتماعی]]) امامت و [[امام]] را شامل می‌شود؛ ولی سایر [[مقامات معنوی امام]] - از جمله [[عصمت]] و [[علم الهی]]، وساطت در [[فیض]]، [[مرجعیت علمی]]، [[هدایت مردم]] به [[کمالات معنوی]]، [[حفاظت از دین]] و [[حجت]] بودن بر [[مردم]] - را در بر نمی‌گیرد<ref>خرازی، بدایة المعارف الإلهیة، ج۲، ص٨؛ الفوائد البهیة، ج۲، ص۱۰ و ۱۱.</ref>. در واقع تعریف فوق با تعریف [[خلافت]] و [[حکومت]] نیز سازگار است؛ در حالی که این دو غیر از [[منصب امامت]] هستند و امامت منصبی بس بالاتر و والاتر از آن دو است<ref>ر.ک: بدایة المعارف الإلهیة، ج۲، ص۱۰.</ref>. | |||
در [[حقیقت]] منصب امامت سه مرتبه و درجه دارد که مرتبه نخست آن زعامت و [[رهبری]] [[مسلمانان]] است. تعریف به [[ریاست عامه]] تنها شامل این مرتبه از امامت است و اهل تسنن هم تنها به این مرتبه از [[امامت]] معتقدند، ازاین‌رو آن را از [[فروع دین]] قرار داده‌اند. اما مراتب دوم و سوم، یعنی [[مرجعیت علمی]] و [[دینی]] و [[مرتبه ولایت]]، از تعریف مذکور خارج است و تعریف مذکور شامل آن دو نمی‌شود<ref>ر.ک: مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۷۱۶-۷۲۰. البته با توجه به قید «دین و دنیا» در تعریف مذکور، شاید بتوان گفت که این تعریف شامل مرجعیت دینی نیز می‌شود؛ زیرا ریاست در امور دین همان مرجعیت دینی است.</ref>. | |||
به هر حال مراد از امامت، [[خلافت]] کلیه [[الهی]] است که به [[نیابت]] از [[نبوت]] و در تداوم آن، دارای سه مرتبه [[زعامت سیاسی]]، مرجعیت علمی و [[ولایت مطلقه]] الهیه (شامل [[ولایت تکوینی]] و [[تشریعی]]) است. بر اساس این تعریف، [[امام]] [[انسان]] کاملی است که عالم به جمیع [[علوم]] و [[مصالح]] و [[مفاسد]]، [[امین]] و [[حافظ]] [[دین الهی]]، [[معصوم]] از [[گناه]] و [[خطا]]، [[مرجع]] [[علمی]] و دینی [[مردم]]، [[واسطه فیض]]، [[زعیم]] و [[حاکم]] [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] و دارای [[ولایت الهیه]] است<ref>ر.ک: خرازی، بدایة المعارف الإلهیة، ج۲، ص۹؛ کلینی، کافی، ج۱، ص۲۰۰ و ۲۰۱.</ref>.<ref>[[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[الهی بودن مقام امامت (مقاله)|مقاله «الهی بودن مقام امامت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۶]] ص ۹-۱۶.</ref> | |||
== خدایی بودن [[امامت]] == | == خدایی بودن [[امامت]] == | ||