آزمایش الهی: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: پیوندهای ابهامزدایی |
|||
خط ۷: | خط ۷: | ||
}} | }} | ||
آماده بارگذاری در صفحه عمومی | |||
== مقدمه == | |||
[[خداوند]]، [[معرفت]] خویش را در [[فطرت]] [[آدمی]] نهاده است و همین داشته فطری به او [[الهام]] میکند که [[پرهیزگاری]] و زشتکاری چیست<ref>{{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا}}؛ سوره شمس، آیه ۷.</ref>. [[دین]] راهی ویژه است منطبق با همین [[فطرت]] که کمال [[دنیوی]] و [[اخروی]] را هماهنگ با هم پی میجوید و چون [[انسان]] مختار است، [[خداوند]] [[آزمایش]] را برای او مقرر داشته است تا تواناییهای نهفتهاش آشکار شوند. [[آزمایش]] [[انسانها]] یک [[سنت الهی]] است و [[مؤمن]] و [[کافر]] و [[نیک]] و بد را در برمیگیرد<ref>ابتلاءات الامم، ۲۰.</ref>. | |||
در این میان، [[فطرت]]، [[آدمی]] را به [[نیکی]] و [[پاکی]] فرامیخواند و [[دین]] برای رسیدن به آن برنامه میدهد و [[شیطان]] میکوشد او را با [[اغوا]] و تزیین به [[گمراهی]] اندازَد<ref>تفسیر المیزان، ۱۲/ ۴۵.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۰.</ref> | |||
== معناشناسی == | |||
ابتلا از ریشه «بلو» یا «بلی» و به معنای امتحانکردن است<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۸/۳۴۰؛ ابنمنظور، لسان العرب، ۱۴/۸۳–۸۴؛ فیّومی، المصباح المنیر، ۶۲.</ref> و در امور [[مکروه]] و سخت<ref>عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۱۱.</ref> و [[امور خیر]]<ref>ابناثیر، النهایه، ۱/۱۵۵.</ref> به کار میرود. در [[منابع دینی]] نیز ابتلا در همان معنای لغوی<ref>راغب، مفردات، ۱۴۵–۱۴۶.</ref> و به معنای امتحانکردن بندگان توسط [[خداوند]]<ref>کلینی، الکافی، ۱/۱۵۲.</ref> بهکار رفته است. [[علمای اخلاق]]، ابتلا را امتحان بندگان میدانند تا حقیقتشان آشکار شود که از جمله اطاعت کنندگان و [[شکرگزاران]] هستند یا از [[مخالفان]] و [[کافران]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۲/۳۸۵؛ مدنی، ریاض السالکین، ۱/۳۷۵.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ [[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه امتحان (مقاله)|مقاله «آیه امتحان»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۷۶-۷۷.</ref> | |||
در هر | واژه ابتلاء با الفاظی چون [[فتنه]]، [[امتحان]] و [[تمحیص]] که در [[قرآن]] نیز به کار رفتهاند مترادف و یا قریب المعناست. فتنه شدیدترین نوع امتحان است<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۳۹۶ـ ۳۹۷.</ref> و امتحان به معنای تصفیه و [[خالص]] کردن، آزمایش و واقع کردن در [[محنت]] و [[سختی]] است<ref>المعجم الوسیط، ص۸۵۶.</ref> و تمحیص یعنی [[تطهیر]]، [[پاک]] شدن و عاری شدن از [[عیب]]<ref>لسان العرب، ج۷، ص۹۰؛ و نیز مفردات، النهایة و مقاییس ذیل ماده.</ref>.<ref>[[داوود فتحاللهزاده|فتحاللهزاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.</ref> | ||
== پیشینه == | |||
در آموزههای [[ادیان الهی]]، از ابتلا به عنوان [[سنت الهی]]، [[سخن]] به میان آمدهاست<ref>کتاب مقدس، خروج، ب۳۱، ۱۳؛ ابنمیمون، ۵۵۹.</ref>. بر اساس [[آیات قرآنی]]، ابتلا یکی از سنتهای تغییرناپذیر [[الهی]] است<ref>سوره مؤمنون، آیه 30.</ref> که همه افراد با آن روبهرو میشوند<ref>سوره عنکبوت، آیه 2 و 3.</ref> و [[خداوند]] [[امتها]] را نیز با انواع [[بلاها]] امتحان کرد تا به درگاه خداوند روی آورند<ref>سوره ابراهیم، آیه ۶ و سوره اعراف، آیه ۷۲.</ref>. | |||
در برخی [[آیات الهی]]، سخن از [[ابتلای پیامبران]]{{ع}} به میان آمده و در این میان، از ابتلای پیامبرانی چون [[آدم]]{{ع}}<ref>سوره اعراف، آیه ۱۹.</ref>، ابراهیم{{ع}}<ref>سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>، ایوب{{ع}}<ref> سوره ص، آیه ۴۱.</ref>، [[یعقوب]]{{ع}}<ref>سوره یوسف، آیه ۱۸.</ref> و... یاد شده است. | |||
در برخی [[روایات]] نیز ابتلای پیامبران{{ع}} شدیدترین مراتب ابتلا دانسته شده، سپس ابتلای افرادی که در قرب به حقتعالی به آنها نزدیکترند<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۵۲.</ref>؛ چنانکه هر [[قبض]] و بسطی که برای [[انسان]] رخ میدهد، ناشی از [[مشیت]]، [[قضا]] و ابتلاست<ref>صدوق، التوحید، ۳۵۴؛ برقی، المحاسن، ۱/۲۷۸.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref> | |||
== [[ابتلا]] در [[قرآن]] == | |||
واژه بلی و مشتقات آن با ۲۶ گونه استعمال، ۳۸ بار در ۲۵ سوره [[قرآن]] ذکر شده که در این میان، [[ابتلاء]] و سایر صور آن از باب افتعال، ده بار به چشم میخورد و بیشترین تکرار مربوط به واژه بلاء با ۶ مورد است. [[مفسرین]] این واژهها را معمولاً به معنای [[اختبار]] و [[آزمایش]] گرفتهاند<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۲ و ۴۳۹؛ ج۲، ص۴۲۲ و ۱۴۷؛ج۳، ص۴۱۷؛ ج۶، ص۳۱۱؛ المیزان، ج۴، ص۴۶ و ۸۶ و ۱۷۸.</ref>، هر چند در مواردی به معنای خاصتری به کار رفته است مثل: [[نعمت]] دادن<ref>سوره انفال، آیه ۱۷.</ref>، وقوع در محنتها و [[شداید]]<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>، پذیرش فنا و کهنگی<ref>سوره طه، آیه ۱۲۰.</ref>.<ref>[[داوود فتحاللهزاده|فتحاللهزاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰.</ref> | |||
[[امتحان]] در [[فرهنگ قرآن]] قرار دادن [[انسانها]] در بستر حوادث گوناگون تلخ و شیرین با [[هدف]] رسیدن آنان به کمال لایق خویش است و در [[آیات]] پرشماری با واژههای یاد شده و غیر آنها مطرح گردیده و به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخته شده است؛ مانند: | |||
# [[سنت]] [[امتحان]] و [[ضرورت]] آن<ref>سوره عنکبوت، آیه ۲.</ref>؛ | |||
# [[فلسفه]] و [[اهداف]] [[امتحان]]<ref>سوره عنکبوت، آیه ۳.</ref>؛ | |||
# [[امتحان]] و [[علم الهی]]<ref>سوره عنکبوت، آیه ۱۱.</ref>غ | |||
# ابزارها و شیوههای [[امتحان]]<ref>سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>؛ | |||
# راه موفقیت در [[امتحان]]<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
== [[امتحان]] [[سنت الهی]] == | |||
[[امتحان]] از جمله سنتهای قطعی [[الهی]] است<ref>سوره عنکبوت، آیه ۲، سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref>. اصل این [[سنت]] در عالم [[تشریع]] و [[تکوین]] براساس [[قوانین]] دائمی و ثابت [[استوار]] است و هیچگونه تبدیل و جایگزینی<ref>سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref> و تحویل و دگرگونی را برنمیتابد<ref>سوره فاطر، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳-۲۰۴؛ ج۱۸، ص۲۹۶-۲۹۷.</ref> | |||
[[سنت]] [[امتحان]] همچون دیگر سنتهای [[خداوند]] مطلق و فراگیر است، ازاینرو به دوره و گروهی خاص از [[انسانها]] اختصاص ندارد و بر همه افراد و [[اقوام]] از گذشته و حال و [[آینده]] [[حاکم]] است<ref>تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۰۳ - ۲۰۴؛ ج۱۷، ص۴۳۵.</ref>. [[امتحان]] به مقتضای عموم شامل انسانهای عادی و توده [[مردم]] و نیز شامل انسانهای والا همچون [[انبیای الهی]] میگردد. | |||
بدیهی است که [[امتحان]] همگان در یک سطح نبوده و هر کسی به اندازه [[دین]]<ref>سنن ترمذی، ج۴، ص۲۸؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref> و [[ایمان]] و [[حسن]] رفتارش [[امتحان]] میشود و هر که ایمانش صحیحتر و عملش نیکوتر است [[،امتحان]] وی شدیدتر است<ref>الکافی، ج۲، ص۲۵۲؛ بحارالانوار، ج۶۴، ص۲۰۷.</ref>، چنانکه به تصریح [[قرآن کریم]] [[خداوند]] هیچکس را بیش از وسع وی [[تکلیف]] نمیکند<ref>سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref> از [[رسولخدا]] {{صل}} سؤال شد: [[آزمون]] چه کسانی دشوارتر است؟ فرمود: [[پیامبران]]، آنگاه دیگر [[انسانها]] بر حسب مراتب خویش<ref>تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۲۱۵؛ تفسیر قاسمی، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. در روایتی [[امام صادق]] {{ع}} حتی اندوهی را که بر [[مؤمن]] وارد میشود و [[راز]] آن را نمیداند مایه زدودن [[گناهان]] وی دانسته است<ref>میزان الحکمه، ج۱، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[مهوشالسادات علوی|علوی، مهوشالسادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref> | |||
== موارد [[ابتلا]] == | |||
[[قرآن کریم]]، اموری چون [[ترس]]، [[گرسنگی]]، زیانهای [[مالی]] و جانی<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>، [[فرزندان]]<ref>سوره انفال، آیه ۲۸.</ref>، [[شر]] و خیر<ref>سوره انبیاء، آیه ۳۵.</ref> را [[فتنه]] و [[آزمایش]] برشمرده است. برخی علمای اخلاق، ابتلا را هم در [[امور خیر]] و هم در امور [[شر]] دانستهاند که ابتلا در امور خیر، برای آزمودن [[شکر]] و ابتلا در امور شر، برای آزمودن [[صبر]] [[بندگان]] است<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۳/۲۹۴.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref> | |||
== فلسفه امتحان و اهداف آن == | |||
[[فلسفه]] [[آزمایش الهی]]، شکوفا ساختن و نمایان کردن استعدادها و قابلیتهای [[آدمی]] و [[تکامل]] بخشیدن به اوست. [[آزمایش الهی]]، صفات انسانی را از قوه به فعل و کمال میآوَرَد<ref>مجموعه آثار شهید مرتضی مطهری، ۱/ ۲۰۵ و ۲۰۶.</ref> | |||
[[علی]] {{ع}} در توضیح اغراض [[خداوند]] از [[آزمایش]] [[بندگان]] میفرماید: "[[خداوند]] بندگانش را بر اثر رفتارهای ناپسندشان، به کیفرِ کاهش میوه درختان و دریغ داشتن [[باران]] و فرو بستن درهای [[نیکی]] دچار میسازد تا [[توبه]] کنند و از [[گناه]] دست کشَند و [[عبرت]] آموزَند"<ref>نهجالبلاغه، خطبه ۱۴۳/ ۱۳۸.</ref>. [[آزمایش الهی]] هم فرد را در قلمرو خود دارد و هم [[جوامع]] را [[هدف]] میگیرد<ref>{{متن قرآن|قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَاْ عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ }}؛ سوره انعام، آیه ۱۰۴؛ {{متن قرآن|وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ}}؛ سوره مائده، آیه ۴۶.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۱.</ref> | |||
[[حکمت]] [[پروردگار]] اقتضا میکند در هر امتحانی علتی نهفته باشد. علل مختلفی برای آزمایشها بیان شده است؛ ازجمله: | |||
# [[توبه]] و [[بازگشت به حق]]: خدای متعال برخی [[بندگان]] خود را به [[شادیها]] و غمها، بدیها و نیکیها آزموده تا [[اندرز]] گرفته [[توبه]] کنند و به [[حق]] باز گردند<ref>سوره اعراف، آیه ۱۶۸.</ref>.<ref>التبیان، ج۵، ص۱۹ - ۲۰؛ کشف الاسرار، ج۳، ص۷۷۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۴۳.</ref> | |||
# [[خالص کردن مؤمنان]] و [[نابودی کافران]]: [[خدای سبحان]] در گذر زمان و به تدریج با آزمونها، اهل [[ایمان]] را از شائبههای [[کفر]] و [[نفاق]] و [[فسق]] دور ساخته و [[ایمان]] آنان را [[خالص]] و شفاف میگرداند و [[کافران]] را که [[کفر]] و [[شرک]] و [[مکر]] آنان را فراگرفته به "محق" و نابودی میکشاند<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.</ref>.<ref>المیزان، ج۴، ص۲۹ - ۳۰.</ref> | |||
# ظاهر ساختن [[باطن]] [[انسانها]] و جداسازی [[انسانهای پاک]] از خبیث: [[امتحان]] برای ظاهر کردن سریرههای [[انسانها]] و پیدا شدن [[اخلاص]] یا [[نفاق]] آنان است<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref>، بنابراین [[خداوند]] براساس [[سنت]] [[امتحان]]<ref>المیزان، ج۴، ص۷۹.</ref>.<ref>الصافی، ج۱، ص۳۹۳.</ref> [[پاکان]] را از افراد خبیث و [[پلید]] جدا میسازد<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.</ref>. | |||
# شناخته شدن نیکوکاران: [[خدای سبحان]] [[آسمانها]] و [[زمین]]<ref>سوره هود، آیه ۷.</ref> و [[مرگ]] و [[زندگی]]<ref>سوره ملک، آیه ۲.</ref> را آفرید و آنچه را روی [[زمین]] است [[زینت]] قرار داد<ref>سوره کهف، آیه ۷.</ref> تا [[انسانها]] را بیازماید و معلوم شود چه کسی عملش نیکوتر است. | |||
# مشخص کردن [[میزان]] [[صداقت]] و [[کذب]] افراد: [[امتحان]] برای آن است که [[میزان]] [[صداقت]] افراد در [[ایمان]] و اعتقادشان روشن شده و آنانکه صادقانه از [[خدا]] [[اطاعت]] کرده و [[رسول]] وی را [[اجابت]] میکنند از دروغگویانی که برای [[منافع دنیوی]] به او میگرایند مشخص شوند<ref>سوره عنکبوت، آیه ۳.</ref>.<ref>جامع البیان، مج ۳، ج۳، ص۱۹۲؛ روح المعانی، مج ۱۱، ج۲۰، ص۱۹۹؛ المیزان، ج۱۶، ص۱۰۰.</ref>. | |||
# سنجش [[میزان]] [[صبر]] بر محرومیتها و [[رضایت]] از برخورداریها: [[انسانها]] به وسیله یکدیگر [[امتحان]] میشوند تا اینکه [[شکیبایی]] آنها معلوم گردد<ref>سوره فرقان، آیه ۲۰.</ref> و [[رضایت]] هرکس به آنچه از آن برخوردار شده یا از آن [[محروم]] گشته آشکار شود<ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج۱۸، ص۲۵۶.</ref>. | |||
# شناخته شدن [[مجاهدان]] و [[صابران]]: از دیگر [[اهداف]] [[امتحان]] [[شناخت]] پیکارگران و [[صابران]] بیان شده است<ref>سوره محمد، آیه ۳۱.</ref> تا بدین وسیله ایشان [[پاداش]] خود را دریافت دارند<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج۶، ص۲۶۵.</ref>. گذشته از موارد یاد شده در [[روایات]] نیز [[تهذیب نفس]]، رسیدن به [[مقام]] [[رضا]]<ref>نهج البلاغه، خطبه۱۹۲؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۹.</ref> و رسیدن [[انسانها]] به [[پاداش]] و [[کیفر]] [[اعمال نیک]] و بد خویش از فلسفههای [[امتحان]] یاد شده است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۹۳؛ بحارالانوار، ج۵، ص۲۱۵ - ۲۱۶؛ منشور جاوید، ج۱، ص۲۶۹.</ref>. | |||
# دستیابی به [[تقوا]]: [[خداوند]] [[مؤمنان]] را تمرین داده، یا [[سختی]] و [[مشقت]] را بر آنان تحمیل میکند تا با این [[امتحان الهی]]، قلبهایشان به [[تقوا]] متخلق گردد. نتیجه اینگونه دستیابی به [[تقوا]] آن است که شخص به [[رسول اکرم]] {{صل}}[[احترام]] گذاشته و هنگام [[سخن گفتن]] در محضر ایشان صدای خود را فرود میآورد<ref>سوره حجرات، آیه ۳.</ref>.<ref>المیزان، ج۱۸، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>.<ref>[[مهوشالسادات علوی|علوی، مهوشالسادات]]، [[ابتلاء (مقاله)|مقاله «ابتلاء»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]؛ [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ – ۳۹۹؛ [[داوود فتحاللهزاده|فتحاللهزاده]] و [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۱۲۵-۱۳۰؛ [[سید حسین دینپرور|دینپرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۵۱-۵۲.</ref> | |||
== زمینه آزمایش الهی == | == زمینه آزمایش الهی == | ||
زمینه [[آزمایشهای الهی]] بسته به موضوع آن تفاوت میکند: | زمینه [[آزمایشهای الهی]] بسته به موضوع آن تفاوت میکند: | ||
# گاهی [[نیّت]] و خواستههای درونی [[انسانها]] (مانند [[قضاوت]] کردن درباره افراد، داشتن نگاه نادرست، بدگمانی بیجا نسبت به کسی و...) مورد [[امتحان الهی]] قرار میگیرد. [[امام علی]] {{ع}} در این زمینه میفرماید: «آنگاه که جوّ خوبی و خیرخواهی بر زمانه و [[مردم]] آن سایه گسترَد، اگر کسی به دیگری گمان بد برَد، در حالی که خلافی از او ندیده، [[ستم]] کرده است»<ref>{{متن حدیث| إِذَا اسْتَوْلَی الصَّلَاحُ عَلَی الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ }}، نهج البلاغه؛ حکمت | # گاهی [[نیّت]] و خواستههای درونی [[انسانها]] (مانند [[قضاوت]] کردن درباره افراد، داشتن نگاه نادرست، بدگمانی بیجا نسبت به کسی و...) مورد [[امتحان الهی]] قرار میگیرد. [[امام علی]] {{ع}} در این زمینه میفرماید: «آنگاه که جوّ خوبی و خیرخواهی بر زمانه و [[مردم]] آن سایه گسترَد، اگر کسی به دیگری گمان بد برَد، در حالی که خلافی از او ندیده، [[ستم]] کرده است»<ref>{{متن حدیث| إِذَا اسْتَوْلَی الصَّلَاحُ عَلَی الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ }}، نهج البلاغه؛ حکمت ۱۱۴.</ref>. | ||
# و گاهی [[رفتار]] و کردار [[انسان]] زمینه [[آزمایش]] است؛ [[رفتار]] و واکنشهایی که از اعضای [[بدن]] و اندامها سر میزند (مانند رعایت [[حدود]] [[واجبات]] و [[محرمات]]، انجام وظایفی که در موقعیتهای گوناگون برعهده ما گذاشته میشود، رعایت [[حقوق]] دیگران و...). [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در این مورد میفرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] شما [[مردم]] در کوره [[آزمایش]] قرار میگیرید، دستخوش دگرگونی میشوید، در [[غربال]] سختیها درمیآیید و چونان دیگ پرجوش و خروش، زیر و بالا خواهید شد<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُم}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۶.</ref><ref>[[سید حسین دینپرور|دینپرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص | # و گاهی [[رفتار]] و کردار [[انسان]] زمینه [[آزمایش]] است؛ [[رفتار]] و واکنشهایی که از اعضای [[بدن]] و اندامها سر میزند (مانند رعایت [[حدود]] [[واجبات]] و [[محرمات]]، انجام وظایفی که در موقعیتهای گوناگون برعهده ما گذاشته میشود، رعایت [[حقوق]] دیگران و...). [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در این مورد میفرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] شما [[مردم]] در کوره [[آزمایش]] قرار میگیرید، دستخوش دگرگونی میشوید، در [[غربال]] سختیها درمیآیید و چونان دیگ پرجوش و خروش، زیر و بالا خواهید شد<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُم}}، نهج البلاغه، خطبه ۱۶.</ref>.<ref>[[سید حسین دینپرور|دینپرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۵۱.</ref> | ||
== ابزارها و شیوههای [[امتحان]] == | |||
[[خداوند]] [[انسانها]] را با شیوهها و ابزارهای گوناگون میآزماید. برخی از این موارد عبارت است از: | |||
# [[مال]]، [[فرزند]] و نعمتهای [[دنیا]]: مال و فرزند که از آن در [[قرآن]] به [[زینت]] [[زندگی]] [[دنیا]] تعبیر شده<ref>سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> از جمله ابزارهای [[امتحان]] بهشمار میآید<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۸۶، سوره تغابن، آیه ۱۵، سوره طه، آیه ۱۳۱.</ref>. [[مال]] میتواند از اینجهت برای شخص متمکن و برخوردار وسیله [[امتحان]] باشد که معلوم شود با [[حقوق خدا]] و اولیای او و [[مردم]] در [[مال]] خود چگونه [[رفتار]] میکند. آیا به [[وظیفه شرعی]] و [[اخلاقی]] خود در این زمینه عمل میکند و [[زکات]]، [[صدقات]] و نفقات [[واجب]] و [[مستحب]] را میپردازد، در امور عام المنفعه شرکت میکند و به وضع [[مستمندان]] و تهیدستان رسیدگی میکند<ref>سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۴؛ ج۹، ص۶۴۵.</ref> | |||
# [[خوف]]: [[خداوند]] [[انسانها]] را به طور حتم با [[ترس]] میآزماید<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. در [[جنگ احزاب]] [[مسلمانان]] به هنگام رویارویی با [[دشمنان]] چنان دچار [[ترس]] شدید گشتند که چشمهاشان خیره و جانهای آنان به لب رسید. [[خداوند]] از این حالت ایشان به [[امتحان]] یاد کرده است<ref>سوره احزاب، آیه ۱۰-۱۱.</ref>. | |||
# [[گرسنگی]]: از دیگر شیوههای [[آزمون الهی]] [[گرسنگی]] است<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. از [[غلبه]] [[گرسنگی]] بر [[مسلمانان]] در ابتدای [[مهاجرت]] ایشان به [[مدینه]] به عنوان نمونهای از این [[امتحان]] یاد شده است. | |||
# کاهش [[اموال]]، [[جانها]] و میوهها: خدای متعال [[انسانها]] را به [[نقص]] و زیانهای [[مالی]] و جانی و [[کاستی]] در ثمرات و محصولات میآزماید<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref>. از دست دادن [[دوستان]] و بستگان بر اثر [[مرگ]] و نیز [[مصائب]] جسمی چون [[بیماریها]] و جراحتها از مصادیق [[امتحان]] با [[جان]] به شمار آمده است<ref>تفسیر المنار، ج۲، ص۳۹ - ۴۰.</ref>. | |||
# تفاوت افراد در برخورداری از امکانات و [[کمالات]]: تفاوت [[انسانها]] در اوصاف و [[کمالات]] خویش و نیز تنوع [[منصب]] و مقام آنان وسیلهای برای [[امتحان]] آنها به یکدیگر است<ref>سوره انعام، آیه ۱۶۵، سوره انعام، آیه ۵۳.</ref>. برخی از [[انسانها]] در این [[آزمون]] به کمالاتی که به دیگران داده شده [[حسد]] میورزند<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۹۶؛ ج۱۲، ص۲۳۸.</ref>. گاهی [[ضعف]] و [[ذلت]] [[مؤمنان]] دستمایه [[امتحان]] [[ظالمان]] یا [[کافران]] میشود تا در [[تسلط]] و [[ظلم]] نسبت به آنها [[طمع]] کنند، ازاینرو [[مؤمنان]] درخواست میکنند [[خداوند]] ایشان را وسیله [[آزمایش]] [[ستمگران]] و [[کافران]] قرار ندهد<ref>سوره یونس، آیه ۸۵، سوره ممتحنه، آیه ۵.</ref>. | |||
# [[جهاد]]: جهاد با [[دشمنان]]، از ابزارهای [[آزمایش]] [[مؤمنان]] است که از نظر [[قرآن]] راه [[بهشت]] بدون پیمودن آن هموار نمیشود: سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref>. جهاد از جهات گوناگون میتواند وسیلهای برای [[امتحان]] باشد؛ گاهی از جهت [[تحمل]] دشواریها و مشقتهای [[نبرد]] یا از جهت از دست رفتن و [[شهادت]] گروهی به هنگام رزم و زمانی از جهت [[شکست]]<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref> و تأخیر در دستیابی به [[پیروزی]]<ref>فی ظلال القرآن، ج۱، ص۴۹۴.</ref> یا حتی از این جهت که با [[پیروزی]] به دست آمده ممکن است گرفتار [[غرور]] شوند و [[پیروزی]] را دستاورد خود بدانند. فرمانهای [[خداوند]] در ضمن [[پیکار]] نیز میتواند از دیگر مصادیق [[امتحان]] به وسیله جهاد در ضمن آن به شمار آید، چنانکه [[سپاهیان]] [[طالوت]] در [[مبارزه]] با [[جالوت]] و [[سپاه]] وی [[مأمور]] شدند از نهر آبی که در پیش رو داشتند مگر اندکی ننوشند<ref>سوره بقره، آیه ۲۴۹.</ref>. | |||
همچنین در آیات موارد دیگری نیز برای امتحان بیان شده است مانند: [[زینت]] [[زمین]] (همه موجودات)<ref>سوره کهف، آیه ۷.</ref>؛ [[عهد]] و [[پیمان]]<ref>سوره نحل، آیه ۹۱-۹۲.</ref> و تنگی روزی<ref>سوره فجر، آیه ۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[امتحان (مقاله)|مقاله «امتحان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۴۱.</ref> | |||
== [[وظیفه]] [[بندگان]] در آزمایشها == | |||
[[خداوند]] به کسانی که هنگام [[گرفتاریها]] و [[بلاها]] [[صبر]] پیشه میکنند و به یاد او میافتند، [[بشارت]] داده است و آنان را [[هدایتیافتگان]] معرفی میکند<ref>سوره بقره، آیات ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۵۷.</ref>. در بعضی [[روایات]] صبر [[بنده]] بر بلای [[پروردگار]]، مقتضای [[عبودیت]] شمرده شده<ref>دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ۱/۷۳.</ref> و رسیدن به نعمتهای [[آخرت]]، در گرو صبر بر بلای [[دنیا]] آمده است<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۸۲.</ref>. [[اندیشمندان اسلامی]] صبر بر [[بلایا]] و [[امتحانات]] را یکی از مراتب بلند صبر شمردهاند؛ به گونهای که بنده به واسطه آن، در سِلک [[مقربان]] [[الهی]] داخل گشته، طعم [[محبت الهی]] را میچشد<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۲۰.</ref>. در مقابل، بیتابی بر [[مصیبتها]] را از [[ضعف نفس]] میدانند که جزو مهلکات است و در [[حقیقت]] [[انکار]] [[قضای الهی]] و [[اکراه]] در برابر [[حکم]] و فعل اوست<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۱۳.</ref>. توجه و [[هوشیاری]] به [[امتحانات الهی]] بهرههای فراوانی برای افراد دارد و در حوزه [[اجتماعی]] نیز آثار فراوانی برای [[جامعه]] دربر خواهد داشت؛ به گونهای که میتواند سبب تحولات اساسی و [[پیروزی]] و [[پیشرفت]] شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۵ و ۱۶/۲۹۸.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[ابتلا (مقاله)|مقاله «ابتلا»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۳۹۵ - ۳۹۹.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == |