امامت عامه در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
←منابع
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
نتیجه آنکه، مسئله [[امامت]]، بنا بر [[قاعده لطف]]، از وجوه مختلف ثابت می‌شود؛ ولی اصل در [[اثبات]] آن، بر اساس تعریفی که [[متکلّمان]] [[امامیه]] از آن نموده‌اند، مبتنی بر [[ضرورت]] [[ریاست]] و [[حکومت امام]] بر [[جامعه]] است؛ لذا همیشه [[حکومت]] به عنوان یکی از [[شئون امام]] مورد بحث بوده است.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۲۵.</ref> | نتیجه آنکه، مسئله [[امامت]]، بنا بر [[قاعده لطف]]، از وجوه مختلف ثابت می‌شود؛ ولی اصل در [[اثبات]] آن، بر اساس تعریفی که [[متکلّمان]] [[امامیه]] از آن نموده‌اند، مبتنی بر [[ضرورت]] [[ریاست]] و [[حکومت امام]] بر [[جامعه]] است؛ لذا همیشه [[حکومت]] به عنوان یکی از [[شئون امام]] مورد بحث بوده است.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۲۵.</ref> | ||
==[[دلایل نقلی]] [[امامت عامه]]== | |||
===[[نصب امامت ابراهیم]]{{ع}}=== | |||
[[قرآن کریم]] از [[خلافت]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref> و [[امامت]]<ref>{{متن قرآن|وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ}} «و چون شکیب ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی گماردیم که به فرمان ما (مردم را) رهنمایی می‌کردند» سوره سجده، آیه ۲۴.</ref>[[انسان]] سخن گفته و آن را تابع [[نصب الهی]] دانسته است: | |||
و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید، [[خدا]] به او فرمود: «من تو را [[پیشوای مردم]] قرار دادم». [ابراهیم] پرسید: «از دودمانم [چطور؟]» فرمود: «[[پیمان]] من به [[بیدادگران]] نمی‌رسد»<ref>{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>. | |||
جمله {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ...}}، [[جعل امام]] را به [[خداوند]] نسبت می‌دهد و به ابراهیم{{ع}} می‌فرماید: به [[مقام امامت]] رسیده‌ای. [[ابلاغ]] برخورداری ابراهیم{{ع}} از این [[مقام]]، از [[طریق وحی]] و [[تشریع]] صورت گرفته است؛ یعنی ابراهیم{{ع}} قبل از این ابلاغ، [[پیامبر]] بوده و به او [[وحی]] نازل می‌شده است. پس {{متن قرآن|إِمَامًا}} در این [[آیه]]، مفعول دوم و مجعول {{متن قرآن|جَاعِلُكَ}}، به معنای پیشواست، نه [[نبی]] و [[رسول]]. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: | |||
[[خداوند]] ابتدا ابراهیم{{ع}} را به‌عنوان [[بنده]] خود گرفت، قبل از اینکه پیامبرش کند و او را به [[مقام نبوت]] رساند و قبل از اینکه مرتبه [[رسالت]] به او بخشد و او را رسول خود قرار داد، قبل از اینکه به‌عنوان [[خلیل]] و [[دوست]] او را برگزیند و او را دوست [[انتخاب]] کرد، قبل از اینکه [[امام]] قرارش دهد. وقتی این مقام‌ها برایش آماده گردید، به او خطاب نمود که من می‌خواهم تو را امام قرار دهم. ابراهیم{{ع}} که متوجه [[عظمت]] [[مقام امامت]] بود، گفت: «از نژاد و [[خاندان]] من نیز به این [[مقام]] می‌رسند؟» فرمود: «کسی که [[ستمگر]] باشد، نمی‌تواند امام [[پرهیزکار]] شود»<ref>بحارالأنوار، محمد باقر المجلسی، ج۲۵، ص۲۰۶. {{متن حدیث|بإسناده عن أبي الحسين الأسدي عن صالح بن أبي حماد رفعه قال سمعت أبا عبد الله يقول أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اتَّخَذَ إِبْرَاهِيمَ{{ع}} عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ نَبِيّاً وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اتَّخَذَهُ نَبِيّاً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ خَلِيلًا وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اتَّخَذَهُ خَلِيلًا قَبْلَ أَنْ يَجْعَلَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ الْأَشْيَاءَ {{متن قرآن|قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}} قَالَ فَمِنْ عِظَمِهَا فِي عَيْنِ إِبْرَاهِيمَ {{متن قرآن|قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}}}</ref>. | |||
اگر [[امامت]] امری انتخابی می‌بود، [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} نمی‌بایست آن را از خداوند درخواست می‌کرد؛ زیرا [[مردم]] خود، کسی [[شایسته]] این مقام را برمی‌گزیدند. اما درخواست ابراهیم{{ع}} از خداوند بدین معناست که این [[مقام الهی]] است و از طریق [[تشریع الهی]] به [[انسان]] می‌رسد و خداوند درخواست ابراهیم{{ع}} را چنین پاسخ داد: «[[عهد]] من به [[ستمکاران]] نمی‌رسد». | |||
جمله {{متن قرآن|لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}، معیار مهم و رکن اصلی امامت را دربردارد. بی‌گمان، تشخیص مصداق‌ها بر پایه این معیار و شرط جز از طریق [[تشریع]] و [[وحی الهی]] امکان‌پذیر نیست؛ زیرا [[عصمت]] پدیده‌ای درونی و [[معنوی]] و پیچیده است که با ابزارهای عادی تشخیص‌پذیر نیست. چنان‌که اصل [[عصمت]] را [[خداوند]] به [[بنده]] خاص خودش [[عنایت]] می‌کند، تعیین شخص [[معصوم]] نیز از آن طریق صورت می‌گیرد. خداوند در این [[آیه]]، [[امامت]] را [[عهد]] خود دانسته است. | |||
[[بیضاوی]] می‌گوید: {{متن قرآن|... لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}} {{عربی|لأنها أمانة من الله تعالى و عهد و الظالم لا يصلح لها}}<ref>أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، ناصر الدین ابوالخیر عبدالله بن عمر بن محمد البیضاوی، ج۱، صص ۳۹۷ و ۳۹۸.</ref>؛ «امامت [[امانت]] و [[عهد الهی]] است که [[ظالم]] [[شایستگی]] آن را ندارد». | |||
[[ظلم]] همواره آشکار نیست. با فرض اینکه امامت به عصمت، و [[گناه]] و ظلم نکردن مشروط است، [[مردم]] چگونه می‌توانند [[امام]] معصوم را بازشناسند و [[انتخاب]] کنند؛ زیرا ممکن است ظلم کسی، از دید مردم پوشیده باشد. تنها خداوند از [[حقایق]] [[آگاه]] است. بنابراین تعیین و تشخیص معصوم جز از طریق [[تشریع]] و [[وحی الهی]] امکان‌پذیر نیست.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۱۴۵.</ref> | |||
==معنای امامت ابراهیم{{ع}}== | |||
[[متکلمان]] و [[مفسران]] [[مذاهب اسلامی]] در معنای امامت ابراهیم{{ع}}، دیدگاه‌های گوناگونی عرضه کرده‌اند. بیشتر علمای [[اهل سنت]] امامت را در این آیه، هم معنای [[نبوت]] دانسته‌اند؛ برای نمونه، [[فخر رازی]] می‌نویسد: | |||
از عبارت {{متن قرآن|لِلنَّاسِ إِمَامًا}} به دست می‌آید که ابراهیم{{ع}} امام همه مردم بود که این، ویژگی [[پیامبران صاحب شریعت]] است؛ وگرنه، او پیرو [[پیامبر]] دیگری می‌شد که با عمومیت امامت وی سازگار نیست. | |||
[[پیامبران]] (صاحبان [[شریعت]] و دیگران)، [[مقام امامت]] داشته‌اند؛ زیرا [[پیروی]] از آنان بر مردم [[واجب]] بوده است. امامت در این آیه امتنانی [[الهی]] درباره ابراهیم{{ع}} به شمار می‌رود. ازاین‌رو، امامت بزرگترین [[نعمت الهی]]، یعنی نبوت است<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۲، ص۳۶.</ref>. | |||
[[آلوسی]] نیز گفته است: «مراد از امام در این جا [[نبی]] است که به او [[اقتدا]] می‌کند؛ زیرا کسی که [[مأموم]] نبی است، امامتش مثل امامت او نیست»<ref>روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، أبی الف شهاب الدین الألوسی البغدادی، ج۲-۱، ص۳۷۵، {{عربی|المراد به ههنا النبي المقتدى به فان من عداه لكونه مأموم النبي ليست امامته كامامته}}. تفسیر المراغی، احمد مصطفی المراغی، ج۱، ص۲۰۹. {{عربی|قال {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}}. أي اني جاعلك للناس رسولا يؤتم بك و يقتدى بهديك إلى يوم القيامة...}}.</ref>. | |||
درباره معنای [[عهد]] که [[تفسیر]] [[امامت]] است، هفت دیدگاه نقل شده است. ماوردی می‌گوید: | |||
در اینکه منظور از «عهد» در [[آیه]] چیست، هفت [[تأویل]] [[وج]] وجود دارد: از نظر بعضی، [[نبوت]] است؛ این نظر سدی است. برخی دیگر آن را امامت دانسته است؛ این نظر [[مجاهد]] است و برخی گفته‌اند که منظور از آن [[ایمان]] می‌باشد که این نظر [[قتاده]] است. بعضی دیگر آن را [[رحمت الهی]] دانسته‌اند؛ این نظر عطاست. بعضی آن را [[دین خدا]]، و برخی آن را [[ثواب]] می‌دانند و [[ابن عباس]] می‌گوید: منظور این است که بر شما از ناحیه [[ظالم]] عهدی نیست تا برای او چیزی داده شود<ref>النکت والعیون، علی بن محمد الماوردی البصری الشافعی، ج۱، ص۶۴. {{عربی|و في هذا العهد، سبعة تأويلات: أحدها: أنه النبوة، وهو قول السدي. والثاني: أنه الإمامة، وهو قول مجاهد والثالث: أنه الإيمان، وهو قول قتادة. والرابع: أنه الرحمة، وهو قول عطاء. والخامس: أنه دين الله وهو قول الضحاك والسادس: أنه الجزاء والثواب والسابع: أنه لا عهد عليك لظالم أنه تطيعه في ظلمة، وهو قول ابن عباس}}. ر.ک: تفسیر المنیر، وهبة الزحیلی، ج۱، ص۳۳.</ref>. | |||
[[فخر رازی]]، در جای دیگری تصریح می‌کند که امامت ابراهیم{{ع}}، معلول اتمام کلمات بود و سخن او نشان می‌دهد که مقصود او از اتمام کلمات، [[علم]] ابراهیم{{ع}} به [[شریعت]] خود و عمل به آن بوده است<ref>التفسیر الکبیر، فخر الرازی، ج۱۱، ص۴۶. {{عربی|إنما كان بهذا المنصب العالي و هو كونه خليلا الله تعالى بسبب أنه كان عاملا بتلك الشريعة كان هذا تنبيها على أن من عمل بهذا الشرع لا بد وأن يفوز بأعظم المناصب في الدين}}.</ref>. جمله {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ...}} به ابراهیم{{ع}} [[وعده]] می‌دهد که او را به [[امامت]] برمی‌گزیند و خود این وعده از [[طریق وحی]] به ابراهیم{{ع}} [[ابلاغ]] شده است. پس قبل از اینکه وعده امامت به ابراهیم{{ع}} برسد، وی [[پیامبر]] بوده؛ زیرا به او [[وحی]] می‌شده است<ref>التفسیر الکبیر، فخر الرازی، ج۱، ص۴۰۹.</ref>. [[طبری]] درباره اینکه امامت ابراهیم پس از [[هجرت]] وی در [[شام]] تحقق یافته [[اجماعی]] را ادعا کرده<ref>جامع البیان عن تأویل أی القرآن، ج۱۰، ج۷۱، صص ۶۲ و ۶۳.</ref> و بی‌گمان هجرت ابراهیم{{ع}}، مدت‌ها پس از نبوتش صورت گرفته است. | |||
هنگامی که ابراهیم{{ع}} به [[مقام امامت]] رسید، آن را برای [[ذریه]] خویش نیز درخواست کرد؛ یعنی وی در آن [[زمان]] فرزند داشته یا دست‌کم به فرزندآوری‌اش مطمئن بوده است. ابراهیم تا زمان پیریاش [[فرزندی]] نداشت و در این باره [[امیدوار]] نبود؛ چنان‌که پس از نوید [[فرشتگان]] به فرزندآوری‌اش، فرمود: {{متن قرآن|أَبَشَّرْتُمُونِي عَلَى أَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ}}<ref>«گفت: آیا مرا نوید می‌دهید با آنکه به سالمندی رسیده‌ام؟ پس به چه نوید می‌دهید؟» سوره حجر، آیه ۵۴.</ref>. بنابراین امامت اواخر دوران [[نبوت]] ابراهیم{{ع}} و پس از [[بشارت]] یافتن او به فرزندآوری، به وی عطا شده است<ref>المیزان، محمد حسین طباطبائی، ج۱، صص ۲۶۷ و ۲۶۸.</ref>. | |||
اگر امامت به معنای نبوت باشد، [[جعل]] [[مجدد]] نبوت برای ابراهیم{{ع}} چه معنایی دارد؟ آیا [[خداوند]] با ابلاغ امامت به او، بر [[وجوب اطاعت]] دوباره از ابراهیم{{ع}} تأکید می‌کند؟ این وجوب اطاعت با جعل نبوت ابراهیم{{ع}} در مرحله اول ثابت شده بود. هنگامی که نبوت برای ابراهیم{{ع}} جعل شد، وجوب اطاعت و [[انقیاد]] کامل از او ثابت شده بود؛ پس جعل دوم نبوت به [[انگیزه]] اعلام وجوب اطاعت و [[پیروی]]، تکراری و با [[حکمت]] [[خداوند متعال]] ناسازگار است. | |||
بنابر [[قواعد]] [[ادبیات]] [[عربی]]، اسم فاعل هنگامی عمل می‌کند که به معنای حال و [[آینده]] باشد<ref>مبادی العربیة الشرتونی {{عربی|اما اذا كان متعدياً و هو بمعنى الحال او الاستقبال، فانّه ينصب مفعوله، نحو: «ان المجتهد محبٌ كتابة»}}.</ref>؛ یعنی به معنای گذشته عمل نمی‌کند. پس مجعول در این [[آیه]]، [[امامت]] است نه [[نبوت]]. [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} در همان هنگام، [[پیامبر]] بود و آیه بر این دلالت می‌کند که امامت تابع [[تشریع]] و [[جعل الهی]] است. | |||
[[علمای شیعه]] در [[تفسیر]] امامت ابراهیم دیدگاه‌های گوناگونی عرضه کرده‌اند. برخی از [[مفسران شیعه]]، امامت را در این آیه به [[ولایت]] و [[رهبری سیاسی]] تفسیر کرده‌اند<ref>مجمع البیان فی تفسیر القرآن، أمین الاسلام أبی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، ج۱، ص۲۰۱؛ آلاء الرحمن، جواد بلاغی، ج۱، ص۲۴۱.</ref>. مبنای این تفسیر آن است که رهبری سیاسی از مراتب و شئونات نبوت نبوده و تلازمی میان آنها برقرار نیست و بسیاری از [[پیامبران]] [[مقام]] [[ولایت سیاسی]] نداشته‌اند. اما برخی از [[انبیا]] افزون بر [[مقام نبوت]]، از جایگاه [[زعامت سیاسی]] برخوردار بوده‌اند؛ چنان‌که [[امامان معصوم]]{{عم}} [[مقام ولایت]] و زعامت سیاسی داشتند، اما [[نبی]] نبودند. [[شیخ طوسی]] به این نظریه اشاره کرده است<ref>التبیان، أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، ج۱، ص۴۴۹.</ref>: | |||
[[امام]] دو استعمال دارد: یکی کسی که در [[افعال]] و گفتارش مقتدای دیگران است و دیگری کسی که به [[تدبیر]] [[امت]] و رهبری سیاسی آن [[قیام]] می‌کند. در کاربرد نخست، نبی با امام [[شریک]] است؛ زیرا هیچ [[پیامبری]] نیست، مگر اینکه گفتار و [[رفتار]] او برای دیگران [[اسوه]] است. ولی در کاربرد دوم چنین نیست. چه بسا [[حکمت الهی]] اقتضا کند که پیامبری را تنها برای [[ابلاغ احکام]] [[الهی]] به [[مردم]] برانگیزد، ولی او نسبت به رهبری سیاسی [[جامعه]] [[مأموریت]] نداشته باشد<ref>الرسائل العشر، الشیخ أبوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن الطوسی، ص۱۱۲. {{عربی|امام يستفاد منه أمران: أحدهما أنه مقتدى به في أفعاله و أقواله من حيث قال و فعل، والثاني أنه يقوم بتدبير الأمة و سياستها و تأديب جناتها و القيام بالدفاع عنها و حرب من يعاديها و تولية ولاية من الأمراء و القضاة و غير ذلك و إقامة الحدود على مستحقيها. فمن الوجه الأول يشارك الإمام النبي في هذا المعنى، و أما من الوجه الثاني فلا يجب في كل نبي أن يكون القيم بتدبير الخلق و محاربة الأعداء و الدفاع عن أمر الله بالدفاع عنه من المؤمنين لأنه لا يمتنع أن تقتضي المصلحة بعثة نبي و تكليفه إبلاغ الخلق ما فيه مصلحتهم و لطفهم في الواجبات}}.</ref>. | |||
آنگاه درباره تفکیک [[نبوت]] از [[امامت]] به معنای [[رهبری سیاسی]]، چنین [[استدلال]] کرده است: | |||
#از [[آیه]] [[فرمانروایی]] [[طالوت]] به دست می‌آید که [[پیامبر الهی]] در آن [[زمان]] دارای [[مقام امامت]] و فرمانروایی نبوده است؛ زیرا اگر چنین بود، [[مردم]] از او نمی‌خواستند که فرمانروایی را برای آنان برگزیند. همچنین اگر وی دارای [[مقام فرمانروایی]] بود، مردم نمی‌گفتند: ما از طالوت به فرمانروایی سزاوارتریم. بلکه می‌گفتند تو از طالوت به [[فرمانروایی]] سزاوارتری. | |||
# [[هارون]] با [[موسی]]{{ع}} در نبوت [[شریک]] بود، اما از مقام امامت به معنای [[تدبیر]] [[امور اجتماعی]] مردم برخوردار نبود؛ زیرا هنگامی که موسی{{ع}} می‌خواست به [[میقات]] برود، او را [[جانشین]] خود کرد. اگر وی مقام امامت داشت، به [[استخلاف]] نیاز نبود. | |||
# [[خداوند]] مقام امامت را هنگامی به ابراهیم{{ع}} داد که دارای [[مقام نبوت]] و [[رسالت]] بود و پس از آنکه از عهده [[آزمون‌های الهی]] به‌خوبی بیرون آمد. بنابراین نبوت ابراهیم{{ع}} با امامت او ملازم نبوده است<ref>الرسائل العشر، الشیخ أبوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن الطوسی، ص۱۱۲.</ref>. | |||
[[داوری]] درباره [[اختلاف‌ها]]، از مبانی و [[فلسفه‌های بعثت]] انبیاست. «خداوند [[پیامبران]] را برانگیخت تا مردم را نوید و [[بیم]] دهند و [[کتاب آسمانی]] با ایشان فرو فرستاد که به سوی [[حق]] [[دعوت]] می‌کرد تا میان مردم درباره اختلاف‌هایشان داوری کند»<ref>{{متن قرآن|كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}} «مردم (در آغاز) امّتی یگانه بودند، (آنگاه به اختلاف پرداختند) پس خداوند پیامبران را مژده‌آور و بیم‌دهنده برانگیخت و با آنان کتاب (آسمانی) را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند داوری کند و در آن جز کسانی که به آنها کتاب داده بودند، اختلاف نورزیدند (آن هم) پس از آنکه برهان‌های روشن به آنان رسید (و) از سر افزونجویی که در میانشان بود؛ آنگاه خداوند به اراده خویش مؤمنان را در حقیقتی که در آن اختلاف داشتند رهنمون شد و خداوند هر که را بخواهد به راه راست رهنمایی می‌کند» سوره بقره، آیه ۲۱۳.</ref>. مبنای [[داوری]] کتاب است. اما کتاب تنها [[قانون]] را بیان می‌کند و افزون بر آن، داور حکیمی برای تشخیص مصادق و [[اجرای قانون]] لازم است تا [[اهداف بعثت]] تحقق یابد. این داور و [[مجری قانون]]، فردی مستقل و در عرض [[پیامبران]] نبوده است. بنابراین، [[پیامبران الهی]] به هر دو معنا [[امام]] بودند. | |||
[[قرآن]] درباره مبانی [[بعثت]] فرمود: «ما [[رسولان]] خود را با [[دلایل]] روشن فرستادیم و با آنها کتاب و [[میزان]] نازل کردیم تا [[مردم]] به [[عدالت]] [[قیام]] کنند»<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ}} «ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و (نیز) آهن را فرو فرستادیم که در آن نیرویی سخت و سودهایی برای مردم است و تا خداوند معلوم دارد چه کسی در نهان، (دین) او و پیامبرانش را یاری می‌کند؛ بی‌گمان خداوند توانمندی پیروزمند است» سوره حدید، آیه ۲۵.</ref>. [[برقراری عدالت]] در [[جامعه]] به دو عامل مهم مسبوق است: قانونی جامع و عادلانه و [[زمامداری]] [[حکیم]]، [[عادل]] و باصلابت که قانون را به‌درستی بشناسد و آن را به‌خوبی [[اجرا]] کند. بی‌گمان پیامبران الهی [[شایسته‌ترین]] [[رهبران]] [[معنوی]] و [[سیاسی]] عصر خویش بوده‌اند. البته زمینه‌های [[اجتماعی]] برای تحقق [[مقام زعامت]] و [[رهبری سیاسی]] گروهی از [[پیامبران]] فراهم نشد و این [[مقام]] آنان فعلیت نیافت؛ چنان‌که [[زعامت سیاسی]] بسیاری از [[امامان]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} نیز بر اثر فراهم نبودن زمینه اجتماعی تحقق نیافت. | |||
[[علامه طباطبایی]]، [[امامت]] ابراهیم{{ع}} را [[هدایت باطنی]] دانسته<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۵.</ref> و برای [[اثبات]] این نظریه، به دسته‌ای از [[آیات قرآن]] استناد کرده است: | |||
#آیاتی که پس از اشاره به امامت پیامبران، از [[هدایت‌گری]] آنان<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۵. {{عربی|والذي نجده في كلامه تعالى أنه كلما تعرض لمعنى الامامة تعرض معها للهداية تعرض التفسير...}}.</ref> و [[همراهی]] (ملازمت) امامت با [[هدایت]] سخن گفته‌اند<ref>{{متن قرآن|وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ * وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا}} «و اسحاق را و افزون بر آن (نوه‌اش) یعقوب را به او بخشیدیم و همه را (مردمی) شایسته کردیم * و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۲-۷۳.</ref>. هدایت در این [[آیات مطلق]] نیست. بلکه به [[امر الهی]] [[مقید]] شده است و به این معنا، هدایت‌گری [[امام]] به امری [[الهی]] صورت می‌گیرد<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۴. {{عربی|ثم قيدها بالامر فبين ان الامامة ليست مطلق الهداية بل هي الهداية التي تقع بامر الله}}.</ref>. | |||
#آیاتی که [[فرمان تکوینی]] الهی را تبیین کرده‌اند<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ * فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}} «فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود * پس پاکا آنکه فرمانفرمایی هر چیز در دست اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره یس، آیه ۸۲-۸۳؛ {{متن قرآن|وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ}} «و فرمان ما یک کلمه بیش نیست مانند یک چشم بر هم زدن» سوره قمر، آیه ۵۰.</ref>. امامت در این [[آیات]]، مستلزم هدایت‌گری است. پس مبنای [[جعل امامت]] برای ابراهیم{{ع}} به [[انگیزه]] هدایت کردن خاص، به مفهوم رساندن به اهداف و مطلوبات الهی، است. | |||
چنین [[هدایتی]]، گونه‌ای [[سلطه]] و [[سیطره]] [[تکوینی]] در ساختار وجودی [[انسان‌ها]] برای سوق دادن آنان به سوی کمال است. پس مقصود از {{متن قرآن|بِأَمْرِنَا}} در این [[آیه]]، [[فرمان]] خاص و تکوینی بوده و بنابراین [[امامت]] ابراهیم{{ع}} به معنای [[هدایت باطنی]] و [[تصرف]] بر جان‌هاست. | |||
[[علامه]] در این باره می‌نویسد: | |||
این [[هدایت]] که [[خدا]] آن را از [[شئون امامت]] قرار داده، هدایت به معنای [[راهنمایی]] نیست؛ چون می‌دانیم که [[خدای تعالی]] ابراهیم{{ع}} را وقتی [[امام]] قرار داد که سال‌ها دارای [[منصب نبوت]] بود. همچنان که توضیحش در ذیل آیه {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}} گذشت و معلوم است که [[نبوت]] منفک از [[منصب]] هدایت به معنای راهنمایی، نیست. پس [[هدایتی]] که منصب امام است، نمی‌تواند معنایی غیر از رساندن به مقصد داشته باشد و این معنا، یک نوع [[تصرف تکوینی]] در [[نفوس]] است که با آن تصرف، راه را برای بردن [[دل‌ها]] به سوی کمال و انتقال دادن آنها از موقفی به موقفی بالاتر، هموار می‌سازد و چون تصرفی است تکوینی و عملی است [[باطنی]]، ناگزیر مراد از امری که با آن هدایت صورت می‌گیرد نیز [[امر تکوینی]] خواهد بود، نه [[تشریعی]] که صرف اعتبار است. بلکه همان حقیقتی است که [[آیه شریفه]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ * فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود * پس پاکا آنکه فرمانفرمایی هر چیز در دست اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره یس، آیه ۸۲-۸۳.</ref> آن را [[تفسیر]] کرده است که عبارت است از فیوضات [[معنوی]] و [[مقامات]] باطنی که [[مؤمنین]] به وسیله [[عمل صالح]] به سوی آن هدایت می‌شوند و مشمول [[رحمت]] پروردگارشان می‌گردند و چون امام به وسیله امر هدایت می‌کند - با در نظر گرفتن اینکه (باء) در «بأمره» باء سببیت یا آلت است – می‌فهمیم که خود امام قبل از هر کس متلبس به آن [[هدایت]] است و از او به سایر [[مردم]] منتشر می‌شود و برحسب اختلافی که در [[مقامات]] دارند، هر کس به اندازه [[استعداد]] خود از آن بهره‌مند می‌شود. از اینجا می‌فهمیم که [[امام]] رابط میان مردم و پروردگارشان در اخذ فیوضات ظاهری و [[باطنی]] است. همچنان که [[پیغمبر]] رابط میان مردم و [[خدای تعالی]] است، در گرفتن فیوضات ظاهری؛ یعنی [[شرایع الهی]] که از راه [[وحی]] نازل گشته و از ناحیه پیغمبر به سایر مردم منتشر می‌شود<ref>المیزان، ج۱۴، ص۳۰۴. {{عربی|ان هذه الهداية المجعولة من شئون الامامة ليست هي بمعنى ارائة الطريق لان الله سبحانه جعل إبراهيم{{ع}} اماما بعد ما جعله نبيا كما اوضحناه في تفسير قوله: {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}}، فيما تقدم ولا تنفك النبوة عن الهداية بمعنى ارائة الطريق فلا يبقى للامامة الا الهداية بمعنى الايصال إلى المطلوب و هي نوع تصرف تكويني في النفوس بتيسيرها في سير الكمال و نقلها من موقف معنوي إلى موقف آخر و اذا كانت تصرفا تكوينا و عملا باطنيا فالمراد بالامر الذي تكون به الهداية ليس هو الامر التشريعي الاعتباري بل ما يفسره في قوله: {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ * فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ}} فهو الفيوضات المعنوية و المقامات الباطنية التي يهتدي اليها المؤمنون باعمالهم الصالحة و تيلبسون بها رحمة من ربهم. و اذا كان الامام يهدي بالامر - و الباء للسببية أو الآلة - فهو متلبس به اولا و منه ينتشر في الناس على اختلاف مقاماتهم فالامام هو الرابط بين الناس و بين ربهم في اعطاء الفيوضات الباطنية و اخذها كما ان النبي رابط بين الناس و بين ربهم في اخذ الفيوضات الظاهرية و هي الشرايع الالاهية تنزل بالوحي على النبي لها و تنتشر منه و يتوسطه إلى الناس و فيهم}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۱۴۷.</ref> | |||
===[[وجوب اطاعت از اولی الامر]]=== | |||
[[قرآن کریم]]، [[اطاعت]] و [[پیروی]] از «[[اولی الامر]]» را بر [[مسلمانان]] [[واجب]] کرده و فرموده است: «ای [[مؤمنان]]! از [[خداوند]] و [[پیامبر]] و [[متولیان امر]] از خودتان، پیروی کنید»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ}} «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>. [[سعدالدین تفتازانی]] با اشاره به این دلیل گفته است: «[[وجوب اطاعت از اولی الامر]]، مقتضی [[وجوب]] تحقق آن است»<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۵، ص۲۳۹.</ref>. [[محقق طوسی]] نیز در تلخیص المحصل، این [[آیه]] را [[دلیل نقلی]] و [[شرعی]] بر [[وجوب امامت]] برشمرده است<ref>تلخیص المحصل، ص۴۰۷.</ref>. | |||
شاید گفته شود: از وجوب فعلی بر [[انسان]]، نمی‌توان وجوب تحقق بخشیدن و تحصیل موضوع آن را [[استنباط]] کرد؛ چنان‌که از وجوب [[زکات]] یا [[خمس]]، نمی‌توان وجوب [[کسب مال]] و ثروتی را [[اثبات]] کرد که متعلق زکات یا خمس است. بلکه چنین احکامی، درحقیقت، به صورت قضیه شرطیه‌اند که بر وجوب [[تالی]] با فرض وجود مقدم، دلالت کنند، نه بر وجود [[قطعی]] مقدم؛ یعنی اگر کسی [[مال]] زَکوی به دست آورد، باید زکات آن را بپردازد. آیه در این بحث نیز می‌گوید اگر اولی الامر موجود، باشد، باید از آنان اطاعت کرد. اما اینکه باید اولی الامر موجود باشد یا نه، از این آیه به دست نمی‌آید. | |||
پاسخ این است که چنین گفته‌ای بنابر مقتضای قاعده اولیه، درست می‌نماید، اما اینجا، از قرینه [[سیاق]] به دست می‌آید که وجود اولی الامر، مسلم و مفروغ عنه است؛ زیرا اولی الامر به [[رسول]] عطف شده است و [[نبوت]]، امری قطعی است و در وجوب آن، سخنی نیست. از این آیه به دست می‌آید که وجوب امامت «اولی الامر» [[کلامی]] است، نه [[فقهی]]؛ یعنی چنان‌که [[نصب]] و تعیین [[پیامبر]]، [[فعل خداوند]] است، نصب و [[تعیین امام]] نیز فعل خداوند است. | |||
شاید گفته شود: {{متن قرآن|مِنْكُمْ}} بر این دلالت می‌کند که [[اولی الامر]] را خود [[مسلمانان]] برمی‌گزینند. اما این احتمال، اعتبار و [[ارزش]] [[علمی]] ندارد؛ زیرا درباره [[نبوت]] نیز {{متن قرآن|مِنْ أَنْفُسِهِمْ}} آمده است. مقصود از چنین تعابیری این است که پیامبر و [[امام]]، از جنس بشرند و افزون بر این، از میان خود [[مردم]] برگزیده شده‌اند. [[برگزیده شدن]] پیامبر و امام از میان مردم، با برگزیده شدن آنان به واسطه مردم متفاوت است. | |||
[[اطاعت مطلق از اولی الامر]] همانند [[اطاعت از خدا]]، [[واجب]] شده است. پس آنان هیچ فرمانی مخالف با [[حکم واقعی]] [[الهی]] صادر نمی‌کنند؛ وگرنه [[وجوب اطاعت]] از آنان موجب تناقض در [[کلام خدا]] می‌شد؛ زیرا اگر از روی عمد یا [[سهو]]، گفتار یا کرداری، به‌رغم [[حکم الهی]]، از پیامبر{{صل}} یا اولی الامر سر بزند، از سویی، بر پایه [[فرمان]] {{متن قرآن|أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ}}، [[اطاعت]] از آنان واجب است و از سوی دیگر، بر اثر مخالفتش با حکم واقعی [[خداوند]]، بنابر صدر [[آیه]] {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ}}، باید [[اطاعت خدا]] را بر آن مقدم داشت. پس صدر و ذیل آیه به تناقض می‌انجامند؛ هم به چیزی امر و هم از آن [[نهی]] می‌کند؛ درحالی‌که [[خداوند حکیم]]، سخن [[لغو]] منتهی به محال نمی‌گوید. پس آیه بر «[[عصمت]]» پیامبر{{صل}} و اولی الامر دلالت می‌کند<ref>المیزان، صص ۳۸۸ و ۳۹۱.</ref>. برخی از [[مفسران اهل سنت]] همچون [[فخر رازی]] نیز بدین نکته اعتراف کرده‌اند: | |||
تردیدی نیست که عصمت، [[امر باطنی]] و پیچیده‌ای است که جز خداوند به آن اطلاع و [[آگاهی]] ندارد؛ لذا نصب و تعیین اولی الامر [[معصوم]] از طریق [[جعل]] و [[تشریع الهی]] امکان‌پذیر است، نه [[انتخاب مردم]]<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۴۴.</ref>. | |||
[[علامه حلی]] در این باره می‌نویسد: «[[عصمت امام]] از [[خطا]] و [[انحراف]] اقتضا می‌کند که از جانب خداوند [[منصوب]] گردد؛ چون فقط [[خداوند]] است که از این حالت [[آگاه]] است»<ref>کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۴۹۶. {{عربی|انا قد بينا انه يجب ان يكون الامام معصوما و العصمة امر خفي لا يعلمها الا الله تعالى، يجب ان يكون نصبه من قبله لأنه عالم بالشرط دون غيره}}. ر.ک: کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۴۹۳؛ تقریب المعارف فی علم الکلام، تقی الدین ابی الصلاح الحلبی، ص۱۳۱؛ تلخیص الشافی، أبوجعفر محمد بن الحسن بن علی الشیخ الطوسی، ج۲، ص۲۵۳.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۱۵۴.</ref> | |||
====مصداق [[اولی الامر]]==== | |||
علمای [[فریقین]]، در مصداق اولی الامر سخت با یکدیگر [[اختلاف]] دارند. از نظر [[دانشوران]] [[شیعه]]، مصداق «اولی الامر» در [[قرآن]] و [[سنت]]، به‌روشنی، [[پیشوایان]] معصومند. [[روایات شیعه]] درباره مصداق اولی الامر [[متواتر]] یا دست‌کم متظافرند و با یکدیگر تعارضی ندارند. این [[احادیث]] پیام‌های متنوعی دارند و همه آنها در تبیین اولی الامر هم‌صدایند. | |||
کسانی از علمای [[اهل سنت]] بر پایه [[روایات]] همین نظر را پذیرفته، اما برخی دیگر از آنان، دیدگاه دیگری در این باره عرضه کرده‌اند. همه آنان جز [[فخر رازی]]، [[اطاعت اولی الامر]] را به شرط [[اطاعت خدا]] و عدم [[معصیت]] او مشروط دانسته‌اند. | |||
۱. '''[[امام علی]]{{ع}}''': حسکانی<ref>تذکرة الحفاظ، [[شمس]] الدین [[محمد بن أحمد]] [[أبوعبدالله]] الذهبی، ج۱، ص۷. {{عربی|و يعرف بابن الحذاء، شيخ متقن ذو عناية تامة بعلم الحديث}}؛ «[[حاکم]] معروف به ابن حذاء شیخ و [[استوار]] و [[اتقان]] و توجه تام به [[علم حدیث]] دارد». | |||
طبقات الحفاظ، جلال الدین [[عبد]] [[الرحمان]] بن أبی بکر السیوطی، ج۱، ص۴۴۲. {{عربی|شيخ متقن ذو عناية تامة بعلم الحديث... وعلا إسناده}}.</ref> از [[مجاهد]] نقل کرده است: | |||
[[آیه اطاعت]] درباره امام علی{{ع}} نازل شد؛ آنجا که [[رسول الله]]{{صل}} در [[مدینه]] وی را به [[جانشینی]] خویش گمارد. علی{{ع}} فرمود: «مرا بر [[زنان]] و [[کودکان]] [[جانشین]] می‌کنی؟» [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: «آیا نمی‌پسندی که نسبت به من به منزله [[هارون]] نسبت به [[موسی]] باشی آنجا که به او گفت: {{متن قرآن|اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي}}<ref>«در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>؛ مصداق «[[اولی الامر]]»، [[امام علی]]{{ع}} است که [[خداوند]] او را در [[زمان حیات پیامبر]]{{صل}} برای بعد از وی [[سرپرست]] [[امت]] قرار داد؛ آنجا که او را در [[مدینه]] [[جانشین]] خویش قرار داد. پس خداوند [[بندگان]] را به [[اطاعت]] وی و ترک مخالفتش امر کرد<ref>شواهد التنزیل، عبیدالله بن محمد الحنفی النیسابوری الحاکم الحسکانی، ج۲، ص۱۹۰. {{متن حدیث|نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حِينَ خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِالْمَدِينَةِ فَقَالَ: أَ تُخَلِّفُنِي عَلَى النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ فَقَالَ: أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى حِينَ قَالَ لَهُ: {{متن قرآن|اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ}}. فَقَالَ اللَّهُ: {{متن قرآن|...وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...}} قَالَ: [هُوَ] عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَلَّاهُ اللَّهُ الْأَمْرَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ فِي حَيَاتِهِ- حِينَ خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِالْمَدِينَةِ، فَأَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِطَاعَتِهِ وَ تَرْكِ خِلَافِهِ}}.</ref>. | |||
او همچنین نقل می‌کند که [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: | |||
شریکان من کسانی‌اند‌اند که خداوند [اطاعت] آنان را با اطاعت خویش و من، کنار هم آورده و درباره آنان چنین فرموده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...}}. من گفتم: «ای پیامبر آنان چه کسانی‌اند؟ فرمود: «تو نخستین آنانی»<ref>شواهد التنزیل، عبیدالله بن محمد الحنفی النیسابوری الحاکم الحسکانی، ج۱، ص۱۹۱.</ref>. | |||
جوینی<ref>المعجم المختص بالمحدثین، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز أبوعبدالله الذهبی، ج۱، ص۶۵. {{عربی|الإمام الكبير المحدث شيخ المشائخ صدر الدين أبو المجامع}}. الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، الحافظ شهاب الدین أبی الفضل أحمد العسقلانی، ج۱، ص۷۶. {{عربی|و كان دينا وقورا مليح الشكل جيد القراءة...}} در حله و تبریز استماع کرده است... و به علم حدیث عنایتی ویژه داشته... و متدین و باوقار و خوش‌سیما و نیکو قرائت بوده است....</ref> نیز نقل کرده است که امام علی{{ع}} فرمود: | |||
شما را به [[خدا]] [[سوگند]] می‌دهم آیا می‌دانید هنگامی که [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...}}<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}} «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> نازل شد... و [[پیامبر]]{{صل}} [[خطبه]] خواند و فرمود: ای [[مردم]]! آیا می‌دانید که [[خداوند]] مولای من است و من مولای مؤمنانم و از جان‌های آنان سزاوارترم؟ گفتند: آری یا [[رسول الله]]{{صل}} حضرت فرمود: «[[یا علی]] برخیز. من برخاستم. فرمود: «کسی که من مولای اویم، علی{{ع}} مولای اوست. خدایا [[دوست]] بدار آنکه را علی{{ع}} دوست دارد و [[دشمن]] بدار آنکه او را دشمن دارد». [[سلمان]] برخاست و گفت: یا رسول الله! این چه [[ولایتی]] است؟ پیامبر{{صل}} فرمود: «این [[ولایت]] آن‌گونه ولایتی است که من دارم. کسی که من از جانش نسبت به او اول هستم، علی{{ع}} نیز همان‌گونه از [[جان]] او اولی است<ref>فرائد السمطین، إبراهیم بن محمد بن المؤید الجوینی، ج۱، ص۳۱۴، باب ۵۸، ح۲۵۰. {{متن حدیث|...أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَوْلَايَ وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟ قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ: قُمْ يَا عَلِيُّ فَقُمْتُ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَقَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَاؤُهُ كَمَا ذَا فَقَالَ{{ع}}: وَلَاؤُهُ كَوَلَائِي مَنْ كُنْتُ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِيٌّ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ}}.</ref>. | |||
۲. '''[[صحابه]] [[صادقین]]''': برخی از علمای [[اهل سنت]]، [[عبدالله بن حذافه]] را مصداق [[اولی الامر]] می‌دانند؛ چنان‌که [[ابن کثیر]] می‌نویسد: {{متن قرآن|... أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}، درباره [[عبدالله بن حذافة]] بن قیس نازل شد؛ هنگامی‌که پیامبر{{صل}}، او را به [[فرماندهی]] سپاهی برگزید»<ref>الدر المنثور، عبدالرحمان بن الکمال جلال الدین السیوطی، ج۲، ص۵۷۳؛ جامع البیان عن تأویل أی القرآن، ج۴، ص۱۴۷؛ التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۶. {{عربی|المراد أمراء السرايا، قال سعيد بن جبير: «نزلت هذه الآية في عبد الله ابن حذافة السهمي إذ بعثه النبي أميرا على سرية}}.</ref>. | |||
همچنین گفته‌اند که [[عالمان]] و [[فقها]]، مصداق اولی الامرند؛ چنان‌که [[حاکم نیشابوری]] نقل می‌کند: «کسانی که [[اهل]] [[فقه]]، [[دین]] و اهل [[طاعت]] خدایند و [[مردم]] را به دینشان [[آگاه]] کنند، به معروف امر می‌نمایند و از منکر بازمی‌دارند، [[خداوند]] پیرویشان را [[واجب]] کرده است»<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۱۲۳؛ شرح صحیح البخاری، ابوالحسن علی بن خلف بن عبدالملک ابن بطال البکری القرطبی، ج۸، ص۲۰۹.</ref>. | |||
نیز گفته‌اند که همه [[اصحاب محمد]]{{صل}}، مصداق اولی الامرند<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۸، ص۲۰۹؛ جامع البیان عن تأویل أی القرآن، ج۴، ص۱۴۹؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۵، ص۲۵۹؛ السیوطی، جلال الدین عبدالرحمان بن أبی بکر، ج۴، ص۵۷۵.</ref>. از دیدگاه دیگر، [[ابوبکر]] و [[عمر]] مصداق اولی الامرند<ref>جامع البیان عن تأویل أی القرآن، ج۴، ص۱۴۹؛ تفسیر البغوی (معالم التنزیل)، الحسین بن مسعود الشافعی البغوی، ج۱، ص۴۴۵. الجامع لاحکام القرآن قرطبی، ج۵، ص۲۵۹.</ref>. [[طبری]] [[حکام]] و شاهان را مصداق [[اولی الامر]] می‌دانسته<ref>جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج۴، ص۱۴۸.</ref> و روایاتی نیز به همین مضمون رسیده است<ref>الجامع الصحیح المختصر البخاری، ج۶، ص۲۶۱۱. {{عربی|حدثنا عبدان أخبرنا عبد الله عن يونس عن الزهري أخبرني أبو سلمة بن عبد الرحمن أنه سمع أبا هريرة رضي الله عنه أن رسول الله{{صل}} قال من أطاعني فقد أطاع الله و من عصاني فقد عصى الله و من أطاع أميري فقد أطاعني و من عصى أميري فقد عصاني}}. صحیح مسلم، ج۳، صص ۱۴۶۵ و ۱۴۶۶؛ مسند، احمد بن حنبل، ج۲، ص۵۱۱.</ref>. | |||
[[فخر رازی]] می‌گوید: «مصداق «اولی الامر» اهل حل و عقدند که [[اجماع]] آنان از هر خطایی مصون است». او در این باره می‌نویسد: «مراد از آن معصومی که اولی الامر خوانده شده است، [[اهل حل و عقد]] [[امت]] است و این مطلب بر [[حجت]] بودن [[رأی]] [[اجماع امت]]، دلالت می‌کند»<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۶؛ {{عربی|...أولي الأمر، أهل الحل و العقد من الأمة، وذلك يوجب القطع بأن إجماع الأمة حجة}}.</ref>. | |||
باری، همه [[روایات]] [[اولی الامر]] مرفوعند و به [[صحابه]] و [[تابعین]] نسبت داده شده و از [[پیامبر]]{{صل}} نقل نشده‌اند. [[حاکمان]] در [[روایات اهل سنت]]، مصداق اولی الامر نیستند؛ جز [[روایت]] مکحول که [[تفسیر]] شخصی وی در این باره است. | |||
اگر مقصود از اولی الامر حاکمان و شاهان بوده و [[اطاعت]] از آنان [[واجب]] شده و دلیلی بر [[حق]] و صواب بودن او امرشان رسیده باشد، این دلیل چیزی جز [[کتاب و سنت]] نیست و در این صورت، [[اطاعت اولی الامر]]، از اطاعت [[کتاب خدا]] و [[سنت]] [[رسول]]{{صل}} جدا نخواهد بود. اما اطاعت اولی الامر در [[آیه]]، از [[اطاعت خدا]] و رسول{{صل}} جدا (مستقل) شده است...<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۷. {{عربی|أن الأمة مجمعة على أن الأمراء والسلاطين إنما يجب طاعتهم فيها علم بالدليل أنه حق و صواب، وذلك الدليل ليس إلا الكتاب والسنة، فحينئذ لا يكون هذا قسما منفصلا عن طاعة الكتاب والسنة، وعن طاعة الله وطاعة رسوله، بل يكون داخلا فيه}}.</ref>. | |||
دخالت شرط در اطاعت اولی الامر، خلاف [[ظاهر آیه]] است. افزون بر این، [[اعمال]] امرا و شاهان، به فتاوای [[فقها]] وابسته و اطاعت از آنان به واقع اطاعت از فقهاست<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۷، {{عربی|والسلاطين موقوفة على فتاوى العلماء والعلماء في الحقيقة أمراء الأمراء}}.</ref>. | |||
بر پایه این دیدگاه، [[شأن نزول آیه]] نیز با [[پیام]] آیه سازگار نیست؛ زیرا بنابر برخی از نقلها، آیه درباره [[عبدالله بن حذافه]] نازل شد که پیامبر{{صل}} او را به [[فرماندهی]] [[منصوب]] کرد. او به افراد [[سپاه]] گفت: «آیا [[رسول خدا]]{{صل}} به شما [[فرمان]] نداده است که از من اطاعت کنید؟» گفتند: «آری» گفت: «هیزم گرد آورید و آن را بسوزانید»؛ آنگاه فرمان داد: «درون [[آتش]] بروید». [[جوانی]] در میان آنان گفت: «از این آتش به رسول خدا{{صل}} [[پناه]] ببرید! اگر به شما [[فرمان]] دادند، به آن وارد شوید». هنگامی که آنان نزد [[رسول خدا]]{{صل}} آمدند و ماجرا را گفتند حضرت فرمود: «اگر داخل می‌شدید، هرگز راه عذری نداشتید. [[اطاعت]] تنها در امور معروف، رواست»<ref>الجامع الصحیح المختصر، البخاری، ج۶، ص۲۶۱۲. {{عربی|حدثنا عمر بن حفص بن غياث حدثنا أبي حدثنا الأعمش حدثنا سعد بن عبيدة عن أبي عبد الرحمن عن علي رضي الله عنه قال بعث النبي{{صل}} سرية وأمر عليهم رجلا من الأنصار وأمرهم أن يطيعوه فغضب عليهم وقال أليس قد أمر النبي{{صل}} أن تطيعوني قالوا بلي قال قد عزمت عليكم لما جمعتم حطبا وأوقدتم نارا ثم دخلتم فيها فجمعوا حطبا فأوقدوا فلما هموا بالدخول فقام ينظر بعضهم إلى بعض قال بعضهم إنما تبعنا النبي{{صل}} فرارا من النار أفندخلها فبينما هم كذلك إذ خدت النار وسكن غضبه فذكر للنبي{{صل}} فقال لو دخلوها ما خرجوا منها أبدا إنما الطاعة في المعروف}}. ر.ک: صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۶۹، ج۱۸۴۱.</ref>. | |||
پس [[پیام]] [[آیه]] با این [[شأن نزول]] سازگار نیست؛ زیرا آیه در [[مقام]] [[تشریع]] [[اطاعت از اولی الامر]] است، نه در مقام بیان حدود اطاعت از آنان که موضوع اصلی در این باره است. بنابراین این داستان به آیه محل بحث مرتبط نیست. | |||
۳. '''[[اهل حل و عقد]]''': [[فخر رازی]] بر این [[عقیده]] است که از آیه «[[اولی الامر]]» به دست می‌آید، مقصود از اولی الامر کسانی هستند که برخوردار از عصمتند: | |||
[[خداوند تعالی]] به طور جزم و قطع، امر به [[اطاعت اولی الامر]] نموده است و هر کس که این چنین امری برای او شده، باید از هر [[خطا]] و اشتباهی [[معصوم]] باشد؛ زیرا در غیر این صورت، بر فرض [[اقدام]] وی بر [[اشتباه]] و خطا، لازم می‌آید که [[خداوند]] امر به اطاعت او کرده باشد که همان کار خطایی است و خطا از آن جهت که خطاست، مورد [[نهی]] است. نتیجه اینکه، در صورت عدم [[عصمت]] اولی الامر در آیه فوق، لازم می‌آید که [[امر و نهی]] در یک فعل و به یک اعتبار با یکدیگر جمع شود که این به طور حتم محال است. پس باید مقصود از «[[اولی الامر]]» در [[آیه]]، افراد [[معصوم از خطا]] و [[اشتباه]] باشند<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۶.</ref>. | |||
او مصداق «اولی الامر» را [[اهل حل و عقد]] [[امت]] دانسته و گفته است: | |||
آیه دلالت بر [[لزوم]] [[متابعت]] و [[پیروی]] از اولی الامر به طور مطلق دارد. ولی از آنجا که ما از [[شناخت]] [[معصوم]] عاجزیم و به جهت اینکه معصوم وجود خارجی ندارد یا ما عاجز از دسترسی به آن هستیم؛ لذا می‌گوییم: مقصود از «اولی الامر» همان اهل حل و عقد امت است؛ کسانی که [[عارف]] به مسائل و احکامند و اگر آنان بر مسئله‌ای [[اجتماع]] کنند، نتیجه اجتماع آنها، مصونیت است. | |||
باری، دیدگاه [[فخر رازی]] درباره مصداق اولی الامر. با مبنای خودش و همه علمای [[اهل سنت]] ناسازگار است؛ زیرا از دید علمای اهل سنت، [[امام]] از طریق [[انتخاب مردم]] تعیین می‌شود و هیچ [[نص]] و تصریح [[شرعی]] درباره [[تعیین امام]] وارد، نشده است. | |||
[[عبدالقاهر بغدادی]] می‌نویسد: | |||
[[علما]] گفتند: [[راه تعیین امام]] در [[اسلام]]، [[اختیار]] با [[اجتهاد]] است و علما گفتند: از جانب [[رسول خدا]]{{صل}} بر [[امامت]] فرد معین تصریح نشده است؛ برخلاف نظر کسانی مثل رافضه که [[اذعان]] نموده‌اند که [[پیامبر]]{{صل}} بر [[امامت امام علی]]{{ع}} تصریح نموده است<ref>الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد أبو منصور البغدادی، ج۱، ص۳۴۰. {{عربی|وقالوا بأن طريق عقد الامامة للامام في هذه الامة الاختيار بالاجتهاد وقالوا ليس من النبي نص على امامة واحد بعينه خلاف قول من زعم من الرافضة انه نص على امامة عليه نصا مقطوعا بصحته}}.</ref>. | |||
غزالی نیز به نبود [[نص شرعی]] در این باره تصریح کرده است: | |||
هرگز رسول خدا{{صل}} به امام تصریح نکرده است؛ زیرا اگر نصی درباره [[نصب والیان]] و [[فرماندهان لشکر]] در کار بود، باید روشن و واضح‌تر می‌بود و مخفی نمی‌ماند. چگونه ممکن است این مسئله مخفی مانده باشد و اگر روشن بوده است، چگونه به باد [[فراموشی]] سپرده شده؛ چنان‌که به ما نرسیده است؟ [[ابوبکر]] و [[عمر]] نیز جز با [[اختیار]] و [[بیعت مردم]] به [[امامت]] نرسیده‌اند<ref>قواعد العقائد، أبوحامد غزالی، ج۱، ص۲۲۶، رقم ۲۲۶ {{عربی|و لم يكن نص رسول الله{{صل}} على إمام أصلا إذ لو كان لكان أولى بالظهور من نصبه أحاد الولاة والأمراء على الجنود في البلاد ولم يخف ذلك فكيف خفي هذا وإن ظهر فكيف إندرس حتى لم ينتقل إلينا فلم يكن أبو بكر إماما إلا بالإختيار والبيعة}}.</ref>. | |||
[[ایجی]] تصریح می‌کند: {{عربی|...أما النص فلم يوجد...}}<ref>کتاب المواقف، ج۳، ص۵۹۶.</ref>؛ «درباره امامت هیچ نصی وجود ندارد». | |||
ترکیب «[[اولی الامر]]» جمع است و عمومیت و ظهور آن بر استغراق و شمول دلالت می‌کند. اگر مقصود از آن، [[اهل حل و عقد]] باشد، واحد مجموعی خواهد بود و این خلاف ظاهر است؛ زیرا [[ظاهر آیه]]، [[لزوم اطاعت]] از صاحبان امری است که هر یک از آنان دارای [[فرمان]] و [[وجوب اطاعت]] است؛ نه اینکه مجموع آنان، به صورت مشترک، یک امر داشته باشند که لازم باشد آن امر [[اطاعت]] شود. | |||
بر پایه این تقریر، اولی الامر هرگز وجود خارجی پیدا نمی‌کند؛ زیرا بعید است که [[اجماع]] تمام [[امت]] در یک [[زمان]] تحقق یابد. اما از دید [[اهل سنت]]، وجوب اطاعت دلیل بر وجود اولی الامر است و [[خداوند متعال]] به [[طاعت]] کسی فرمان نمی‌دهد که وجود خارجی ندارد<ref>الامامة العظمی عند اهل السنة و الجماعة، عبدالله بن عمر بن سلیمان الدمیجی، ص۴۷. {{عربی|ان الله سبحانه اوجب على المسلمين طاعة اولي الامر منهم وهم الائمة والامر بالطاعة دليل على وجوب نصب اولي الامر، لان الله تعالى لا يأمر بطاعة من لا وجود له.... فدل على ان ايجاد امام المسلمين واجب عليهم}}.</ref>. اگر اولی الامر اهل حل و عقد باشند، آیا [[خلفا]] از طریق اهل حل و عقد [[انتخاب]] شده‌اند؟ اگر اهل حل و عقد به معنای [[واقعی]] همان [[اجماع امت]] باشد، در آن [[زمان]] وجود نداشته و [[خلافت]] [[خلفا]] [[مشروع]] و قانونی نبوده؛ زیرا از مجرای [[اهل حل و عقد]] انعقاد نیافته است. | |||
بر پایه این دیدگاه، آنچه اهل حل و عقد آن را برمی‌گزیند، «[[اولی الامر]]» نیست؛ زیرا اهل حل و عقد نه افراد ویژه‌ای از [[امت]] هستند و نه [[عصمت]] آنان، شناخته شده است. افزون بر این، با فرض اینکه اهل حل و عقد، [[اجماع امت]] محسوب شود، و از عصمت برخوردار باشد، آیا نظر [[خلیفه اول]] و دوم درباره [[اجماع سقیفه]] و نتیجه آن، تشکیک در عصمت [[اجماع]] نیست؛ برای نمونه، خلیفه اول گفته است: «[[انتخاب]] من به خلافت، کاری ناگهانی و بدون [[تدبیر]] بود [که] [[خداوند]] [[شر]] آن را دفع کرد»<ref>شرح نهج البلاغة، ج۶، ص۴۷. {{عربی|إن بيعتي كانت فلتة وقى الله شرها وخشيت الفتنة}}. ر.ک: أنساب الأشراف، ج۱، ص۵۹۰.</ref>. [[ابن اثیر]] می‌گوید: «مراد او از «[[فلته]]»، ناگهانی و اتفاقی بودن است و این‌چنین بیعتی، طبیعتاً شرخیز است»<ref>النهایة فی غریب الحدیث والأثر، ابو السعادات المبارک بن محمد الجزری، ج۳، ص۴۶۷. {{عربی|أراد بالفلتة الفجأة، و مثل هذه البيعة جديرة بأن تكون مهيجة للشر}}.</ref>. [[خلیفه دوم]] نیز گفته است: | |||
{{عربی|كانت بيعة ابي بكر فلتة وقى الله المسلمين شرها فمن عاد الى مثلها فاقتلوه}}<ref>صحیح البخاری، ج۵، ص۲۰۸؛ الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، ابوالعباس أحمد بن محمد بن علی ابن حجر الهیثمی، ص۵؛ تاریخ الخلفاء، عبد الرحمان بن أبی بکر السیوطی، ص۶۷.</ref>. | |||
[[بیعت ابوبکر]] لغزشی بود که خداوند شرش را مرتفع ساخت و اگر کسی دوباره چنین خطایی مرتکب شود، او را بکشید. | |||
عصمت مصونیتی [[الهی]] و از اوصاف [[نفسانی]] است که موصوف [[واقعی]] را می‌طلبد و باید به امری واقعی [[قائم]] باشد؛ اما اهل حل و عقد، واحدی مجموعی است و واحد مجموعی، امری اعتباری است. ازاین‌رو، تعلق امر واقعی به امری اعتباری محال است.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۱۵۶-۱۶۴.</ref> | |||
====پرسمان [[آیه اولی الامر]]==== | |||
بنابر تبیین پیش گفته درباره مقصود [[آیه]]، تردیدی در این باره نمی‌ماند؛ اما کسانی بر اثر دریافت نادرست خود، شبهه‌ای درباره دلالت آیه مطرح کرده‌اند که پاسخ آن در تثبیت دلالت آیه و دفع موانع [[فهم]] آن بسیار مهم است. | |||
۱. '''جمع بودن کلمه «[[اولی الامر]]»''': [[جصاص]] می‌گوید: | |||
[[امامیه]] پنداشته‌اند که مراد از قول [[خداوند]]: {{متن قرآن|...أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}} [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} است. این گونه [[تفسیر]] و [[تأویل]] از آیه [[فاسد]] است؛ زیرا کلمه «اولی الامر» جمع است و [[امام علی]]{{ع}} فرد و واحد است؛ این با هم سازگاری ندارد<ref>أحکام القرآن، أحمد بن علی الرازی أبوبکر الجصاص، ج۳، ص۱۷۸. {{عربی|و زعمت هذه الطائفة أن المراد بقوله تعالى:.... وأولي الأمر منكم علي بن أبي طالب الله و هذا تأويل فاسد لأن أولي الأمر جماعة و علي بن أبي طالب رجل واحد}}.</ref>. | |||
[[فخر رازی]] نیز می‌نویسد: | |||
خداوند [[اطاعت اولی الامر]] را [[واجب]] کرده است و کلمه «اولی الامر» جمع است و این معنا با [[رأی]] امامیه منطبق نیست؛ زیرا آنان معتقدند که در هر [[زمان]] یک [[امام]] وجود دارد. حمل جمع بر فرد خلاف ظاهر است<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۷. {{عربی|أنه تعالى أمر بطاعة أولي الأمر، و أولي الأمر جمع، و عندهم لا يكون في الزمان إلا إمام واحد، و حمل الجمع على الفرد خلاف الظاهر}}.</ref>. | |||
پاسخ این است که [[اراده]] فرد از کلمه جمع از نظر علمای لغت و عرف، مشکلی ندارد و این استعمال در [[قرآن]] و [[سنت]] دیده می‌شود. افزون بر این، از دید [[شیعه]]، اولی الامر مصادیق فراوانی دارد که در طول یکدیگرند، نه در عرض یکدیگر. بنابراین [[صدق]] کلمه جمع بر افرادش در طول زمان، با ظاهر آن ناسازگار نیست<ref>الأصول العامة للفقه المقارن، محمد تقی الحکیم، ص۱۶۳.</ref>. | |||
۲. '''[[مرجع]] نبودن اولی الامر در حل [[تنازع]]''': [[شبهه]] دیگر این است که انحصار [[مرجع حل اختلاف]] به [[خدا]] و [[رسول]]، بر [[معصوم]] نبودن اولی الامر دلالت می‌کند؛ چنان‌که فخر رازی می‌گوید: | |||
{{عربی|ولو كان المراد بأولي الأمر الامام المعصوم لوجب أن يقال: فان تنازعتم في شيء فردوه إلى الامام...}}<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۷ و ج۱۰، ص۱۱. ر.ک: الإحکام فی أصول الأحکام، ج۶، ص۲۴۲.</ref>. | |||
اگر منظور از [[اولی الامر]] [[امام]] [[معصوم]] باشد، لازم است که گفته شود: اگر در چیزی [[نزاع]] کردید آن را به امام بازگردانید. | |||
پاسخ این است که اگر [[شبهه]] عدم [[مرجعیت]] اولی الامر در این [[تنازع]] مطرح باشد، درباره دیدگاه‌های زیر نیز مطرح است: | |||
#کسانی می‌گویند: {{عربی|هم الأمراء والولاة}}<ref>جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج۵، ص۹۵.</ref>؛ «امرا و [[حاکمان]] هستند». | |||
#کسانی می‌گویند: «[[عالمان]] [[قرآن]] و [[اهل]] علمند»<ref>التحریر والتنویر، محمد الطاهر بن عاشور، ج۵، ص۹۸. {{عربی|أولو الأمر، أهل القرآن و العلم}}.</ref>. | |||
#کسانی می‌گویند: «اولی الامر [[ابوبکر]] و [[عمر]] را [[اراده]] کرده است»<ref>تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، علاء الدین علی بن محمد بن إبراهیم البغدادی الشهیر بالخازن، ج۱، ص۵۱ {{عربی|...أبو بكر و عمر}}.</ref>. | |||
#کسانی معتقدند: «اولی الامر اهل حل و عقدند»<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۵، صص ۲۴۸ و ۲۴۹. {{عربی|أهل الحل و العقد من الأمة}}.</ref>. | |||
اولی الامر در هیچ‌یک از این دیدگاه‌ها [[مرجع]] نزاع نیست؛ اما کار اصلی اولی الامر، حل و فصل [[امور اجتماعی]] است؛ یعنی منازعاتی که [[مردم]] در آنها باید به اولی الامر [[رجوع]] کنند؛ وگرنه [[اولی الأمر]] نقش و جایگاه ویژه و [[هدف]] دیگری نخواهد داشت. | |||
افزون بر این، [[فلسفه]] عدم مرجعیت اولی الامر در این [[آیه]]، آن است که اگر نزاع بر سر تعیین خود اولی الامر باشد، مرجع، منحصر به فرد [[تشریع الهی]] است که با مراجعه به قرآن و [[سنت]] باید آن را یافت و تعیین کرد. بخش دوم آیه، [[نصب]] اولی الامر را [[الهی]] می‌داند. بنابراین هنگام [[دعوت]] [[قبایل عرب]] به [[اسلام]]، برخی از آنان، مانند [[بنی عامر بن صعصعة]]، به [[رسول خدا]]{{صل}} پیشنهاد کردند: «اگر با تو [[بیعت]] کنیم و [[خداوند]] تو را بر [[پیروز]] کند، آیا بعد از تو امر [[جانشینی]] بر عهده ما خواهد بود؟ [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: «[[جانشینی]] با [[خداوند]] است؛ هر جا که بخواهد آن را قرار می‌دهد»<ref>السیرة النبویة، ج۲، ص۲۷۲. {{عربی|أرأيت إن نحن بايعناك على أمرك ثم أظهرك الله على من خالفك أيكون لنا الأمر من بعدك؟ الأمر إلى الله يضعه حيث يشاء، أمر}}. | |||
ر.ک: [[تاریخ]] الامم و الملوک ([[تاریخ الطبری]])، ج۲ ص۸۴؛ الثقات، محمد بن [[حبان]] بن أحمد [[ابوحاتم]] التمیمی البستی، ج۱، صص ۸۹ و ۹۰؛ [[الکامل]] فی التاریخ، ج۱، ص۶۰۹؛ الإکتفاء بما تضمنه من [[مغازی]] [[رسول الله]] و الثلاثة الخلفاء، [[سلیمان بن موسی]] [[ابوالربیع]] الکلاعی الأندلسی، ج۱، ص۳۰۴؛ نهایة الأرب فی [[فنون]] الأدب، شهاب الدین أحمد بن [[عبد الوهاب]] النویری، ج۶۱، ص۲۱۵؛ [[تاریخ الإسلام]] ووفیات المشاهیر والأعلام، ج۱، ص۲۸۶.</ref>. | |||
۳. '''نشناختن [[معصوم]]''': [[فخر رازی]] گفته است: | |||
حمل [[آیه]] بر [[امامان معصوم]]{{عم}} چنان‌که [[شیعه]] گفته است - از جهاتی درست نیست؛ زیرا [[اطاعت از اولی الامر]]، به [[معرفت]] و رسیدن به آنان مشروط است. اگر [[اطاعت]] از آنان قبل از معرفت لازم باشد، این [[تکلیف]] دشوار خواهد بود و اگر اطاعت از آنان هنگامی [[واجب]] باشد که ما آنان را بشناسیم، واجب مطلق مشروط می‌شود<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۷. {{عربی|وأما حمل الآية على الأئمة المعصومين على ما تقوله الروافض ففي غاية البعد لوجوه أحدها: ما ذكرناه أن طاعتهم مشروطة بمعرفتهم وقدرة الوصول اليهم، فلو أوجب علينا طاعتهم قبل معرفتهم كان هذا تكليف ما لا يطاق، ولو أوجب علينا طاعتهم إذا صرنا عارفين بهم و بمذاهبهم صار هذا الايجاب مشروطا}}.</ref>. | |||
پاسخ این است که [[شبهه]] فخر رازی درباره دیدگاه [[اهل سنت]] نیز مطرح می‌شود؛ زیرا اطاعت از [[اهل حل و عقد]] نیز بدون [[شناخت]] آنان امکان‌پذیر نیست. پس اگر [[وجوب اطاعت]] از آنان به شناختن آنان مشروط نباشد، تکلیف دشوار خواهد بود و اگر مشروط باشد، با اطلاق وجوب اطاعت، سازگار نخواهد بود. | |||
[[علامه طباطبایی]] در این باره می‌نویسد: | |||
این اشکال بر خود مستشکل (فخر رازی) وارد است؛ زیرا ما در این اوضاع، بر [[آگاهی]] به [[امت واحده]] [[اسلام]]، [[قدرت]] نداریم تا آنچه را [[اهل حل و عقد]] [[امت]] صواب شمرده‌اند، تنفیذ و [[اجرا]] شود<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۰۰؛ {{عربی|على أن الاشكال مقلوب عليه فإنا لا نقدر اليوم على أمة واحدة في الاسلام ينفذ فيها ما استصوبته لها أهل الحل والعقد منها}}.</ref>. | |||
[[محمدتقی حکیم]] می‌نویسد: | |||
این [[شبهه]]، نقض بر خود این دیدگاه نیز هست؛ زیرا [[اطاعت]] اهل حل و عقد متوقف بر [[شناخت]] است؛ زیرا بیان آن گذشت که [[معرفت]] را نمی‌توان قید برای اصل [[تکلیف]] قرار داد. اگر معرفت قید تکلیف قرار گیرد، لازمه آن [[مقید]] بودن [[واجبات]] وارده درباره [[اطاعت خدا]] و [[رسول]] می‌باشد و تفکیک در [[تکالیف]] نیز درست نیست<ref>الأصول العامة للفقه المقارن محمد تقی الحکیم، ص۱۶۳. {{عربی|فهو بالإضافة إلى وروده نقضا عليه لان إطاعة الله والرسول وأهل الحل والعقد كلها مما تتوقف على المعرفة ان المعرفة لا يمكن أخذها قيدا في أصل التكليف لما سبق بيانه ولو أمكن فالوجوبات الواردة على إطاعة الله والرسول كلها مقيدة بها فلا يلزم التفرقة في التكليف}}.</ref>. | |||
۴. '''عدم وجود خارجی [[معصوم]]''': [[ابن تیمیه]] گفته است: «...رافضه، اطاعت معصوم غیر موجود را [[واجب]] نموده... و ادعای [[عصمت]] برای آنها نموده است»<ref>منهاج السنة النبویة، أحمد عبد الحلیم ابوالعباس ابن تیمیه الحرانی، ج۳، ص۳۸۹. {{عربی|وهؤلاء يوجبون طاعة معصوم مفقود وأيضا... و تدعيها (العصمة) الرافضة}}.</ref>. | |||
پاسخ این است که معصوم [[غائب]] است نه غیر موجود؛ چنان‌که جناب [[خضر]] معصوم است، اما معدوم نیست. افزون بر این، [[فخر رازی]] عصمت [[اجماع امت]] را پذیرفته است، اما اجماع امت وجود خارجی ندارد؛ پس این اشکال بر گفتار فخر رازی نیز وارد است. او تصریح می‌کند: | |||
پس ثابت شد که هر کسی که [[خداوند]]، به صورت قطع و جزم، به اطاعت او امر نموده است، واجب است که [[معصوم از خطا]] باشد؛ پس به طور قطع، ثابت شد که [[اولی الامر]] که در [[آیه]] ذکر شده باید معصوم باشد<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۱۶. {{عربی|وثبت أن كل من أمر الله بطاعته على سبيل الجزم وجب أن يكون معصوما عن الخطأ فثبت قطعا أن أولي الأمر المذكور في هذه الآية لا بد وأن يكون معصوما...}}.</ref>. | |||
۵. '''[[مخالفت]] [[شیعه]] با مشهور''': [[قرطبی]] بعد از اینکه درست‌ترین قول را درباره مصداق [[اولی الامر]]، «[[حاکمان]] و [[عالمان]]» دانسته است<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج۵، ص۲۶۰. {{عربی|وأصح هذه الأقوال الأول والثاني أما الأول فلأن أصل الأمر منهم والحكم إليهم وروى الصحيحان عن ابن عباس قال: نزل... وأولي الأمر منكم في عبد الله بن حذافة بن قيس بن عدي السهمي إذ بعثه النبي{{صل}} في سرية}}؛ «درست‌ترین این اقوال، دو قول است؛ قول اول، مراد از اولی الامر حاکمانند؛ چون آنان صاحب امرند و حاکمیت برای آنهاست. دو روایت صحیح از ابن عباس نقل شده که گفته است: آیه {{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ...}} درباره عبدالله بن حُذافة بن قیس نازل شد؛ هنگامی که حضرت رسول وی را به فرماندهی سپاهی گماشتند».</ref>، چنین می‌گوید: | |||
کسانی [[گمان]] برده‌اند که مقصود از «اولی الامر» علی و [[ائمه معصومین]]{{عم}} هستند. اگر این سخن درست باشد، این فقره از [[آیه]] {{متن قرآن|فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ}} معنا ندارد، بلکه باید گفته شود: {{عربی|إلي الإمام و أولي الأمر}}؛ زیرا قول [[امام]] نزد آنان، بر [[کتاب و سنت]] [[حاکم]] است؛ پس {{متن قرآن|فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ}} معنا ندارد. اما کسی به این نظریه [[معتقد]] نیست، بلکه با دیدگاه بیشتر [[علما]] درباره اولی الامر ناسازگار است<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج۵، ص۲۶۱؛ {{عربی|وزعم قوم أن المراد بأولي الأمر علي والأئمة المعصومون ولو كان كذلك ما كان لقوله: فردوه إلى الله والرسول معنى بل كان يقول فردوه إلى الإمام وأولي الأمر فإن قوله عند هؤلاء هو المحكم على الكتاب والسنة وهذا قول مهجور مخالف لما عليه الجمهور}}.</ref>. | |||
پاسخ این است که دیدگاه قرطبی، یکی از دیدگاه‌ها در مسئله است؛ یعنی علمای [[اهل سنت]] نظریه‌ای [[اجماعی]] در این باره عرضه نکرده‌اند؛ چنان‌که عینی در [[تفسیر آیه]]: {{متن قرآن|وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}، یازده نظر را نقل کرده است<ref>عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج۸۱، ص۱۷۶. {{عربی|قوله: (وأولي الأمر منكم)، في تفسيره أحد عشر قولا: الأول: الأمراء، قاله ابن عباس وأبو هريرة وابن زيد والسدي. الثاني: أبو بكر و عمر رضي الله تعالى عنهما، قاله عكرمة. الثالث: جميع الصحابة، قال مجاهد الرابع الخلفاء الأربعة قاله أبو بكر الوراق فيما قاله الثعلبي. الخامس: المهاجرون والأنصار، قاله عطاء السادس: الصحابة والتابعون السابع: أرباب العقل الذين يسوسون أمر الناس، قاله ابن كيسان الثامن: العلماء والفقهاء، قاله جابر بن عبد الله والحسن وأبو العالية التاسع: أمراء السرايا. قاله ميمون بن مهران ومقاتل والكلبي العاشر: أهل العلم والقرآن قاله مجاهد واختاره مالك. الحادي عشر: عام في كل من ولي أمر شيء، وهو الصحيح...}}.</ref>. افزون بر این، بنابر یک دیدگاه، معنای {{متن قرآن|فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ}}، این است که در صورت [[نزاع]] و [[اختلاف]] درباره [[اولی الأمر]]، [[مرجع]] [[قرآن]] و [[سنت]] است، نه [[مردم]]. همچنین این اشکال درباره دیدگاه خود [[قرطبی]] نیز مطرح می‌شود؛ زیرا [[حاکمان]] و [[عالمان]] که از نظر وی از مصادیق [[اولی الامر]] به شمار می‌روند، می‌بایست مرجع حل نزاع می‌بودند و گفته می‌شد: {{عربی|فردوه إلى الأمراء والعلماء وأولي الأمر}}.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۱۶۴-۱۷۰.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||