وجوب عدل: تفاوت میان نسخه‌ها

== ضرورت عقلی عدل ==

=== [[وجوب]] [[عدل]] یکی از ادله عقلی بر [[ضرورت وجود امام]] ===

[[وجوب]] [[عدل]] مستلزم [[وجود امام]] و رهبر جامعه و وجوب برپایی حکومت است؛ این [[دلیل]] از دو مقدمه تشکیل می‌گردد:

# یکی از [[احکام]] بدیهی [[عقل عملی]] [[وجوب]] [[عدل]] است. [[عقل عملی]] هر [[انسان]] سالمی به روشنی [[گواهی]] می‌دهد که [[عدل]] [[واجب]]، و [[ظلم و ستم]] [[قبیح]] و [[وجوب]] [[عدل]] و [[قبح]] [[ظلم]] در [[رفتار]] فردی معلوم و در [[رفتار]] و زندگی اجتماعی به طریق اولی است؛ زیرا [[ظلم]] در زندگی اجتماعی به معنای [[ظلم]] مضاعف است؛ چرا‌که به نسبت افراد [[جامعه]] تراکم یافته و افزون‌تر می‌گردد.

# [[برقراری عدل]] و جلوگیری از ظلم اجتماعی بدون برقراری حکومت و قدرتی که مانع از [[ظلم و ستم]] افراد بر یکدیگر شود، و چنانچه [[رفتاری]] ظالمانه از کسی سرزد و [[حق]] کسی به وسیلۀ [[ظالم]] [[ستمگری]] پایمال شد [[حق]] [[مظلوم]] را از [[ظالم]] بستاند، میسّر و ممکن نیست.

 

== ضرورت نقلی عدل ==

[[آیات قرآن کریم]] بر امر به [[وجوب]] [[اقامه عدل]] یا [[وجوب عمل به عدل]] دلالت دارند. این [[آیات]] با چندین تعبیر و لفظ، [[امر به عدل]] می‌کنند که در اینجا به چهار دسته از آنها اشاره می شود. البته [[استدلال]] به این [[آیات]] نیز دارای دو تقریب است:

# '''تقریب اول''' (این تقریب با ضمیمه کردن یک مقدمه [[استدلال]] شکل می‌گیرد): عمل به [[عدل]] متوقف بر [[وجود امام]] یا نایب امام و اقامه [[حکومت]] است. این [[آیات]] دلالت می‌کند بر [[وجوب]] عمل به [[عدل]]. نتیجه اینکه [[وجود امام]] یا نایب امام ضروری و اقامه حکومت عدل الهی ([[حکومت اسلامی]]) [[واجب]] است. بنابراین طبق این تقریب، وجوب اقامه حکومت اسلامی از [[باب]]مقدمه [[واجب]] است.

# '''تقریب دوم''' (این تقریب [[نیاز]] به ضم مقدمه ندارد): این [[آیات]] دلالت می‌کنند بر [[وجوب]] [[عدل]]. تأسیس حکومت [[عدل]] [[اسلامی]] توسط [[امام]] یا [[نایب امام]]، ‌ بارزترین مصداق [[عدل]] است. بنابراین، [[وجود امام]] یا نایب امام و اقامه حکومت عدل اسلامی [[واجب]] است. بنابراین تأسیس [[حکومت اسلامی]]، نه از باب مقدمیت، بلکه از [[باب]] [[وجوب]] [[عدل]]، [[واجب]] است. یعنی خود اقامه حکومت عدل اسلامی، مصداق [[عدل]] است. تعبیر بهتر، تأسیس و اقامه حکومت عدل اسلامی‌، فی نفسه یک عمل است. عمل هم متصف به [[عدل]] و [[ظلم]] می‌شود. عمل اقامه حکومت اسلامی، [[عدل]] است یا [[ظلم]]؟ واضح است که [[عدل]] است. بنابراین، ‌نفس اقامه حکومت عدل، یک عمل عادلانه و بنابراین مصداق [[عدل]] است.

=== [[آیات]] دال بر [[وجوب]] [[عدل]] و اقامه حکومت عادلانه ===

[[آیات]] دال بر وجوب اقامه حکومت عدل، به لحاظ الفاظ به کار رفته در آنها به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

# [[آیه]] ۱۳۵ سوره نساء: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! به دادگری بپاخیزید و برای خداوند گواهی دهید هر چند به زیان خود یا پدر و مادر و یا نزدیکان (تان) باشد و اگر (هر یک از دو طرف دعوا) دارا باشد یا نادار، خداوند به (دستگیری از) هر دو سزاوارتر است، پس (در گواهی دادن) از هوا(ی نفس) پیروی نکنید که به یک سو‌گرایید. اگر به انحراف‌گرایید یا روی‌برتابید بی‌گمان خدا به آنچه می‌کنید، آگاه است» سوره نساء، آیه:۱۳۵.</ref>. {{متن قرآن|فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى}} یعنی اینکه اتباع هوا نکنید که مانع [[عدل]] شود. [[تبعیت]] از هوا که مانع [[عدل]] می‌شود را انجام ندهید. [[نهی]] از انجام عملی که شما را از [[عدل]] باز می‌دارد، یعنی [[وجوب]] [[عدل]]، یعنی [[عدل]] را انجام دهید.

# [[آیه]] ۵۸ سوره نساء: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ}}<ref>«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید و چون میان مردم داوری می‌کنید با دادگری داوری کنید» سوره نساء، آیه:۵۸.</ref>. این [[آیه]] در خصوص [[حکم]] به [[عدل]] است و اطلاق [[آیات]] سابق را ندارد. می‌فرماید [[حکم]] به [[عدل]] [[واجب]] است. در مسئله تأسیس حکومت و [[اقامه عدل]] می‌تواند مورد [[استدلال]] قرار گیرد؛ زیرا نفس اقامه حکومت، مصداق [[حکم]] به [[عدل]] است. [[وجوب]] [[عدل]] در [[حکم]] یعنی [[وجوب]] [[عدل]] در [[حاکمیت]]. اگر [[حکم]] را به معنای [[قضاوت]] محدود نکنیم و معنای عام [[حکم]] و مطلق [[حکم]] مدنظر باشد. به قرینه صدر این [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}}. [[امانت]] در این دسته از [[آیات]] نظیر همین [[آیه]] و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ}}<ref>«ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم» سوره احزاب، آیه:۷۲.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«به خداوند و پیامبر خیانت نکنید و در امانت‌های خود دانسته خیانت نورزید» سوره انفال، آیه:۲۷.</ref> به معنای امانتِ [[حکم]] و [[ملک]] و [[سلطان]] است. هم از روایات اهل سنت و هم از روایات شیعه قرائن و دلایلی بر این مطلب اقامه شده است. [[امانت]] [[حکومت]]، [[امانت]] [[ملک]] رابه اهلش بسپارید. {{متن قرآن|وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ}}: بعد از اینکه [[امانت]] [[حکومت]] را به اهلش سپردید اگر [[حکم]] کردید؛ [[حکومت]] برپا کردید، ‌به [[عدل]] [[حکم]] کنید.

 

 

 

 

تقریب اول: [[ارسال رسل]] و انزال کتب با [[وجوب]] عمل و اتباع، ملازمت دارد. وقتی [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ}} درمی‌یابیم که این مطلب یک لازم بیّن یا مقدمه نهفته دارد. آن مقدمه نهفته و لازم بیّن، [[وجوب]] عمل و [[اطاعت]] از آنهاست. [[وجوب]] عمل به آنچه که [[انبیاء]] و [[رسل]] آوردند و محتوای کتب، لازم بیّن [[ارسال رسل]] و انزال کتب است. سخن [[انبیاء]] و [[رسل]] چیست؟ {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«پس، از خداوند پروا و از من فرمانبرداری کنید!» سوره آل عمران، آیه 50.</ref> در [[سوره]] شعراء بیان شده است که خلاصه سخن [[انبیاء]] و [[رسل]] همین است. {{متن قرآن|إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«من برای شما پیامبری امینم * پس، از خداوند پروا و از من فرمانبرداری کنید!» سوره شعراء، آیه 107-108.</ref>. کتب هم امر به [[اطاعت]] [[رسل]] کرده‌اند: {{متن قرآن|مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ}}<ref>«هر که از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است» سوره نساء، آیه 80.</ref> در [[آیه]] دیگر است که: {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ}}<ref>«و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند» سوره نساء، آیه 64.</ref>. بنابراین، وقتی [[آیه شریفه]] مورد بحث می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا}} یعنی: اینکه اینها را فرستادیم برای اینکه [[اطاعت]] شوند، امر و نهیشان نافذ باشد. بنابراین [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] متضمن [[وجوب]] عمل و [[اطاعت]] از آنهاست. [[غایت]] [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] چیست؟ {{متن قرآن|لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}} [[غایت]] است. معلوم است که ابرز مصادیق قیام به قسط، برپایی [[قسط]] [[حکومتی]] است؛ زیرا تمامی قسط‌های دیگر، فرع این [[قسط]] است. اگر [[مردم]] قیام به قسط در [[تأسیس حکومت]] نداشته باشند و [[حکمت]]، [[حکومت]] عدلی نباشد، [[اقتصاد]]، [[فرهنگ]] و … چون ناشی و متأثر از [[حکومت]] است، [[جائر]] و غیر [[عدل]] خواهد شد. [[معروف]]، منکر و منکر، [[معروف]] خواهد شد. [[حاکم]] است که [[مردم]] و روابط بین [[مردم]] را شکل داده و تنظیم می‌کند. پس قیام به قسط جز با [[اقامه حکومت عدل]] «[[اسلامی]]» محقق نمی‌شود. بنابراین [[غایت]] [[وجوب اطاعت از رسل]] و کتب، همین [[اقامه حکومت عدل]] و [[قسط]] است. غایة الواجب، واجبة. [[غایت]] [[واجب]]، [[واجب]] است. بلکه [[غایت]] [[واجب]] از خود [[واجب]] مهم‌تر بوده و اولی است. می‌فرماید [[اطاعت]] [[رسل]] [[واجب]] است؛ چرا؟ برای قیام به قسط. بلکه دلالت این [[آیه]] بر [[وجوب اقامه حکومت قسط]] دلالت بالولایة است. اصل [[وجوب اطاعت انبیاء]]، به خاطر [[برپایی حکومت]] [[قسط و عدل]] است. [[پیام]] همه [[انبیاء]]، [[نوح]]، [[هود]]، [[شعیب]]، [[صالح]]، و … همین جمله بود: {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}} در [[آیه]] دیگر فرمود: {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ}} همه [[ارسال رسل]] در {{متن قرآن|لِيُطَاعَ}} خلاصه شده است. همه [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] برای [[اطاعت]] از [[رسول]] و ما فی الکتب است. [[اطاعت]] [[رسل]] و ما فی الکتب برای چیست؟ خود [[قرآن]] فرمود برای این است که {{متن قرآن|لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}} برای [[اقامه قسط]] توسط [[مردم]]. اهم، اولی و ابرز مصادیق [[قسط]]، اقامه حکومت [[قسط و عدل]] است. بلکه مصداقی که لا یتم القسط الا به همین قیام به قسط به وسیله تأسیس حکومت است. این بیان، وجوب تأسیس حکومت عدل را نه تنها ثابت می‌کند بلکه [[اولویت]] و اهم [[واجبات]] همه [[شرایع]] را برای همین اقامه حکومت عدل معرفی می‌کند.  

تقریب دوم: خود [[آیه]] [[قیام قسط]] را نتیجه [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] دانسته است. این امر بدین معناست که لولا قیام القسط، اگر قیام به قسط نمی‌بود، [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]]، عبث بود. هر عاقلی اگر بگوید من این کار را انجام دادم، برای تحقق این [[هدف]] و این [[هدف]] برای شخص [[عاقل]]، یک [[هدف]] غیر الزامی و غیر مهم بود، درمی‌یابیم که فعلش هم عبث بوده است. وقتی [[خداوند]] می‌فرماید: [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] برای [[قیام مردم به قسط]] است، یعنی قیام به قسط، [[واجب]] است. یعنی اگر بگوید [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] را انجام دادیم اما قیام به قسط را از کسی نمی‌خواهیم، لازمه‌اش این است که [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]]، فعل بدون [[غایت]] و نتیجه بوده و [[عبث]] باشد. صدور فعل بدون [[هدف]] و [[غایت]] از [[حکیم]]، ممتنع است. بنابراین نفس عبارت [[آیه]]، دلالت بر [[وجوب]] قیام به قسط دارد؛ زیرا [[خداوند حکیم]]، ‌غایت فعل خود را قیام به قسط معرفی فرموده است. عدم [[الزام]] به [[غایت]] فعل، مستلزم [[بی‌هدف بودن]] و [[عبثیت]] فعل است.