حسرت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

حسرت در قرآن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۰۱

۲۱٬۰۷۱ بایت اضافه‌شده ، ۹ آوریل

←‏منابع

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۳۵۲

ویرایش

@@ خط ۲۴: / خط ۲۴: @@
 واژه حسرت با مشتقاتش صریح در ۱۲ [[آیه]] از [[قرآن]] آمده و در آیاتی نیز به معنای کنایی آن با الفاظی چون «یا ویلتا» و... اشاره شده است. مفهوم [[توبه در قرآن]] نیز دربردارنده معنای حسرت است، از این‌رو در [[علم اخلاق]]، حسرت از لوازم یا [[شرایط توبه]] شمرده شده است. هر گروهی از [[بندگان]] توبه‌ای دارند و [[توبه]] [[توده]] [[مردم]] به شست و شوی درونشان با آب حسرت از [[گناهان]] و اعتراف دائمی‌شان به [[جنایت]] و پشیمانی بر [[کردار]] گذشته و [[ترس]] از مانده عمرشان است؛ همچنین یکی از شروط [[کمال یافتن]] توبه، پس از پشیمانی دراز مدت و [[قضا]] کردن [[عبادت‌ها]]، افزون بر طول [[گریه]] و [[ناراحتی]]، حسرت خوردن بر آن است<ref>جامع السعادات، ج ۳، ص۵۳، ۸۰.</ref>؛ چراکه یکی از علامت‌های [[پشیمانی]]، بسیار [[حسرت]] خوردن است<ref>احیاء علوم الدین، ج ۴، ص۱۹۸.</ref>. حسرت در [[قرآن]] همیشه جنبه منفی ندارد، از این رو تنها درباره [[بدکاران]] به کار نرفته، بلکه در برخی [[آیات]] برای [[آگاهی]] دادن به [[مؤمنان]]، حتی شخص [[پیامبر]]{{صل}} هم آمده است.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۵۷.</ref>
+==گونه‌ها و عوامل حسرت==
+حسرت در [[دنیا]] و [[آخرت]] می‌تواند به علل مختلفی رخ دهد که بیشتر ریشه در [[نافرمانی خدا]] دارند.
+===حسرت در دنیا===
+برخی [[اعمال]] و حالت‌های [[انسان]] در دنیا، سبب حسرت او می‌شوند که غمی همراه پشیمانی را بر [[دل]] وی به جای می‌گذارد. قرآن برخی از آنها را برشمرده است:
+#'''[[ناامیدی]] [[منافقان]] از آرزوهایشان''': [[آیه]] ۱۵۶ [[آل عمران]] مؤمنان را از افتادن در دام منافقان [[نهی]] می‌کند که برای [[تضعیف]] [[روحیه]] مؤمنان با سخنان به ظاهر خیرخواهانه که در [[باطن]] قصد بازگرداندن [[مسلمانان]] از [[جهاد]] و [[سفر]] در [[راه خدا]] را داشتند، می‌گفتند: اگر کسانی که در راه خدا کشته شدند به [[جنگ]] یا سفر نمی‌رفتند، زنده می‌ماندند و مؤمنان را توجیه می‌کند که بی‌توجه به این سخنان به میدان جهاد بروند و با ناکام گذاشتن [[توطئه]] منافقان حسرت [[ابدی]] را در دل آنان بگذارند<ref>نمونه، ج ۳، ص۱۳۸.</ref>: {{متن قرآن|يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَكُونُوا۟ كَٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ وَقَالُوا۟ لِإِخْوَٰنِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا۟ فِى ٱلْأَرْضِ أَوْ كَانُوا۟ غُزًّۭى لَّوْ كَانُوا۟ عِندَنَا مَا مَاتُوا۟ وَمَا قُتِلُوا۟ لِيَجْعَلَ ٱللَّهُ ذَٰلِكَ حَسْرَةًۭ فِى قُلُوبِهِمْ وَٱللَّهُ يُحْىِۦ وَيُمِيتُ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌۭ}}<ref>«ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش- هنگامی که سفر رفتند یا جهادگر شدند- گفتند: اینان اگر نزد ما می‌ماندند نمی‌مردند یا کشته نمی‌شدند (بگذار چنین بپندارند) تا این (پندار) را خداوند دریغی در دل‌هایشان کند؛ و این خداوند است که زنده می‌گرداند و می‌میراند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره آلعمران، آیه ۱۵۶.</ref>. این آیه در [[شأن]] عبد [[اللّه]] بن ابی سلول و یارانش دانسته شده است و برخی نیز آن را عام و در [[شأن]] همه [[منافقان]] دانسته‌اند<ref>جامع‌البیان، ج ۴، ص۹۷؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۶۷.</ref>. آنان می‌خواهند [[مؤمنان]] را از [[جهاد]] باز دارند؛ ولی مؤمنان هرگز نمی‌پذیرند، بلکه به جهاد می‌روند تا به [[عزت]] و [[غنیمت]] دست یابند، در نتیجه حسرتی در دل‌های منافقان، به جهت [[ناامیدی]] از آرزوهایشان پدید آمد<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۸۶۷.</ref>. آنها [[مسلمانان]] را موافق با خود می‌پنداشتند؛ لیکن چون خلاف آن را دیدند، سرانجام، حسرتی بر دل‌هایشان ماند<ref>روض الجنان، ج ۵، ص۱۲۱.</ref>.
+#'''بهره نبردن منافقان از غنیمت''': در [[آیه]] ۷۳ [[نساء]] از [[حسرت]] منافقان هنگام دستیابی مسلمانان به غنیمت یاد شده است<ref>جامع البیان، ج ۵، ص۱۰۶.</ref>: {{متن قرآن|وَلَئِنْ أَصَـٰبَكُمْ فَضْلٌۭ مِّنَ ٱللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَن لَّمْ تَكُنۢ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُۥ مَوَدَّةٌۭ يَـٰلَيْتَنِى كُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِيمًۭا}}<ref>«و اگر بخششی از خداوند به شما رسد- چنان که گویی شما را با او دوستی در میان نبوده است - می‌گوید: کاش من نیز با آنان (همراه) می‌بودم تا به رستگاری سترگی می‌رسیدم!» سوره نساء، آیه ۷۳.</ref>. آنان زمانی که [[پیروزی]] یا غنیمتی از [[خدا]] به شما مسلمانان برسد ـ چنان که گویی میان شما و آنان هیچ‌گونه رابطه [[دوستی]] نبوده است ـ حسرت می‌خورند و می‌گویند که ای کاش من با آنان بودم و به [[کامیابی]] بزرگی دست می‌یافتم. منافقان این گونه‌اند که هرگاه برای مسلمانان بدبختی‌ای پیش آید، بسیار خوشحال می‌شوند؛ ولی اگر به غنیمت یا [[حکومتی]] برسند، بسیار ناراحت می‌شوند<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۰، ص۱۴۰.</ref>. این ویژگی برخاسته از حسادتشان است<ref>جامع‌البیان، ج ۵، ص۱۰۵.</ref> و صرفا خواهان غنیمت بی‌حضور در [[جنگ]] هستند<ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص۱۱۵.</ref>.
+#'''[[انفاق]] در راه [[حرام]]''': برپایه آیه ۳۶ [[انفال]] کافرانی که اموالشان را برای [[بازداشتن از راه خدا]] می‌دهند، به زودی مال‌هایشان بر سر این راه از بین رفته و چون به آمالشان نمی‌رسند، حسرتی بر دل‌هایشان نهاده می‌شود: {{متن قرآن|إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُمْ لِيَصُدُّوا۟ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةًۭ ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ إِلَىٰ جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ}}<ref>«بی‌گمان کافران دارایی‌های خود را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا می‌بخشند؛ به زودی (همه) آن را خواهند بخشید آنگاه برای آنان مایه دریغ خواهد بود سپس مغلوب می‌گردند و کافران به سوی دوزخ گرد آورده می‌شوند» سوره انفال، آیه ۳۶.</ref>. این [[آیه]] در [[شأن]] [[ابوسفیان بن حرب]] نازل شد که ۱۰۰۰ [[حبشی]] از [[قبیله]] [[بنی‌کنانه]] را [[اجیر]] کرد تا [[پیامبر]]{{صل}} را بکشند<ref>جامع البیان، ج ۹، ص۱۵۹.</ref>. این‌گونه [[انفاق]]، تنها مایه [[حسرت]] است و سودی به صاحبانش در [[دنیا]] و [[آخرت]] نمی‌رساند<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص۸۳۲.</ref>. به گفته برخی این آیه، [[مؤمنان]] را از این [[اعتقاد]] [[باطل]] که [[کافران]] داشتند ـ و می‌گفتند: اگر [[برادران]] ما به [[جنگ]] نمی‌رفتند، کشته نمی‌شدند ـ [[نهی]] می‌کند؛ زیرا چنین [[اعتقادی]] را مایه حسرت و [[عذاب]] درونی می‌داند<ref>المیزان، ج ۴، ص۵۵.</ref>.
+#'''[[افراط]] و [[تفریط]] در [[بخشش]]''': [[قرآن]] با [[نکوهش]] [[بخل]] و [[زیاده‌روی]] در انفاق، به مراعات شیوه [[اعتدال]] در [[زندگی]] سفارش کرده: در آیه ۲۹ [[اسراء]] خطاب به پیامبر{{صل}} و با بیانی تشبیهی آمده است که دستت را بر گردنت زنجیر مکن (کنایه از بخل ورزیدن) و آن‌قدر هم [[گشاده‌دستی]] نکن که ملامت شده و حسرت خورده بر جای بمانی: {{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًۭا مَّحْسُورًا}}<ref>«و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.</ref>. جمله {{متن قرآن|وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ}} کنایه است که در بخشش [[اسراف]] نکن تا پس از آن [[سرزنش]] شده و حسرت خورده نباشی<ref>التبیان، ج ۶ ص۴۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۶، ص۶۳۴ - ۶۳۵.</ref>. واژه «مَحسورا» به معنی پشیمان و [[غمگین]]<ref>روح‌المعانی، ج ۸، ص۶۴.</ref> یا کسی است که چیزی را از دست داده است<ref>من وحی القرآن، ج ۱۴، ص۹۰؛ قاموس قرآن، ج ۲، ص۱۳۲.</ref>.
+#'''[[کفر]] و [[شرک]]''': [[خدا]] گاهی بندگانش را با [[بلاهای آسمانی]] می‌آزماید تا بر اثر [[حسرت]] برخاسته از آن، به [[راه راست]] درآیند. برپایه [[آیه]] ۴۲ [[کهف]] زمانی که با فرستادن آفت آسمانی میوه‌های باغ شخص کافری را نابود ساخت، او بر اثر از دست دادن آنچه در باغ [[هزینه]] کرده بود، دست‌هایش را بر هم می‌زد و می‌گفت: ای کاش کسی را با پروردگارم [[شریک]] نمی‌ساختم، چون هم تلاشش [[وهم]] مالش از دست رفت<ref>فی ظلال القرآن، ج ۴، ص۲۲۷۱.</ref>: {{متن قرآن|وَأُحِيطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلَى مَا أَنفَقَ فِيهَا وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُشْرِكْ بِرَبِّي أَحَدًا}}<ref>«و میوه‌اش بر باد رفت و از (حسرت) مالی که در آن هزینه کرده بود دست بر دست می‌کوفت در حالی که داربست‌های آن فرو ریخته بود و او می‌گفت: ای کاش من هیچ کس را با پروردگار خویش شریک نمی‌پنداشتم» سوره کهف، آیه ۴۲.</ref>؛ اما [[پشیمانی]] او به جهت نابودی مالش است؛ نه از آن رو که [[ایمان]] نیاورد، پس سودی برایش ندارد؛ چراکه اگر پشیمانی از ایمان نیاوردنش بود، حتما به [[خدا]] ایمان می‌آورد<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۷۲۸.</ref>. در مقابل، برخی [[مفسران]] معاصر، حسرت شدید وی را برخاسته از پشیمانی بر [[دوری از خدا]] و [[شرک در عقیده]] و [[عبادت]] او دانسته‌اند<ref>من وحی القرآن، ج ۱۴، ص۳۳۲.</ref>.
+#'''[[ستمگری]]''': در [[آیات]] ۱۲ - ۱۴ [[انبیاء]] از حالت [[روحی]] [[ظالمان]] یاد شده است که هنگام [[مشاهده]] [[عذاب]] خدا در [[دنیا]] به آنان دست می‌دهد: {{متن قرآن|فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُم مِّنْهَا يَرْكُضُونَ * لا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوا إِلَى مَا أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْأَلُونَ * قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ}}<ref>«و همین که عذاب ما را در (می) یافتند ناگاه از آن می‌گریختند * مگریزید و به آنچه که در آن کامرانی یافته‌اید و به خانه‌هایتان باز گردید باشد که از شما بازخواست کنند گفتند: وای بر ما! بی‌گمان ما ستمگر بوده‌ایم» سوره انبیاء، آیه ۱۲-۱۴.</ref>. آنها هنگام دیدن عذاب پشیمان شده، به [[گناه]] خود اعتراف می‌کنند<ref>مجمع البیان، ج ۷، ص۶۷.</ref> و [[احساس]] [[شکست]] و [[پشیمانی]] شدید همراه [[گرفتاری]] و [[درد]] از عمق جانشان برمی‌خیزد<ref>من وحی القرآن، ج ۱۵، ص۱۹۶.</ref>؛ همچنین در [[آیه]] ۳۱ قلم از [[حال]] [[کافران]] به هنگام دیدن [[عذاب]] [[خدا]] در [[دنیا]] یاد شده است که فریادشان بلند می‌شود و می‌گویند: وای بر ما که از طغیانگران بودیم: {{متن قرآن|قَالُوا۟ يَـٰوَيْلَنَآ إِنَّا كُنَّا طَـٰغِينَ}}<ref>«گفتند: وای بر ما! بی‌گمان ما سرکش بوده‌ایم» سوره قلم، آیه ۳۱.</ref>. «ویل» زمانی گفته می‌شود که [[سختی]] بسیار ناپسندی در [[روح آدمی]] پدیدار شود<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۵۰۷.</ref> و ندای {{متن قرآن|يَـٰوَيْلَنَآ}} وقتی است که [[حسرت]] در درونشان به اوج خود می‌رسد<ref>من وحی القرآن، ج ۲۳، ص۵۲.</ref> و به [[افراط]] در ظلمشان اعتراف می‌کنند و جرمشان را بزرگ می‌دانند<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۶۱۰.</ref>. همه موارد پیش‌گفته حسرت در دنیا بیانگر [[تأسف]] شدید و پشیمانی افرادی بود که بر اثر [[اعمال ناشایست]] خود دچار آن شده بودند. [[قرآن کریم]] از حسرت [[رسول اکرم]]{{صل}} یاد می‌کند که برخاسته از [[کردار بد]] دیگران است.
+#'''[[اندوه]] و حسرت [[پیامبر]]{{صل}} از [[ایمان]] نیاوردن کافران''': پیامبر{{صل}} هنگام [[تبلیغ دین]]، به جهت [[رفتار]] [[مشرکان]] و ایمان نیاوردنشان، فراوان اندوه و تأسف می‌خورد: {{متن قرآن|فَلَعَلَّكَ بَـٰخِعٌۭ نَّفْسَكَ عَلَىٰٓ ءَاثَـٰرِهِمْ إِن لَّمْ يُؤْمِنُوا۟ بِهَـٰذَا ٱلْحَدِيثِ أَسَفًا}}<ref>«بسا اگر به این سخن ایمان نیاورند تو، به دنبال ایشان از دریغ، جان خود بفرسایی» سوره کهف، آیه ۶.</ref> این [[ویژگی پیامبر]]{{صل}} از روی [[احساس مسئولیت]] بیش از اندازه و [[حرص]] خوردن بسیار حضرت برای به [[ایمان آوردن]] قومش بود<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۶۹۴.</ref>. این حسرت پیامبر{{صل}} [[نقص]] نیست، بلکه [[مظهر]] [[کمال انسانی]] ایشان است؛ زیرا از احساس عمیق [[مسئولیت]] آن حضرت در مقابل دیگران برمی‌خیزد<ref>من وحی القرآن، ج ۱۴، ص۲۷۱.</ref>. [[هدف]] کلی این آیه، ایجاد [[آرامش]] در پیامبر{{صل}} است و گوشزد این نکته که او تنها برای [[بیم]] دهی و [[بشارت]] دهی فرستاده شده است و ایمان، امری درونی و در دل‌هایشان است و از [[پیامبر]]{{صل}} بیش از آنچه انجام می‌دهد، هیچ کاری ساخته نیست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص۴۲۶.</ref>. در [[آیه]] ۸ [[فاطر]] نیز سخن از کافری است که عمل بدش برای او آراسته شده و آن را خوب و [[زیبا]] می‌بیند؛ یا [[شیطان]] آن را برایش [[زینت]] بخشیده است: {{متن قرآن|أَفَمَن زُيِّنَ لَهُۥ سُوٓءُ عَمَلِهِۦ فَرَءَاهُ حَسَنًۭا}}<ref>«پس آیا کسی که بدی کردارش در چشم وی آرایش یافته است و آن را نیکو می‌بیند (چون کسی است که رهیافته است)؟ آری، خداوند هر کس را بخواهد بی‌راه می‌نهد و هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند بنابراین مبادا جانت از دریغ خوردن بر آنان بفرساید که خداوند به آنچه انجام می‌دهند داناست» سوره فاطر، آیه ۸.</ref><ref>التبیان، ج ۸، ص۴۱۵.</ref>؛ سپس [[خدا]] به پیامبر{{صل}} می‌فرماید که هرکس را بخواهد [[گمراه]] ساخته یا [[هدایت]] می‌کند، پس جانش را بر اثر شدت [[تأسف]] بر آنان از دست ندهد: {{متن قرآن|فَإِنَّ ٱللَّهَ يُضِلُّ مَن يَشَآءُ وَيَهْدِى مَن يَشَآءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَٰتٍ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌۢ بِمَا يَصْنَعُونَ}}، چون خدا به کارهایشان داناست و آنان به [[اراده]] خود از [[راه هدایت]] که خدا برایشان گشوده است، سرباز زده و راه [[گمراهی]] را برگزیدند<ref>من وحی القرآن، ج ۱۹، ص۸۷.</ref>. «حَسَراتٍ» مفعول له «تَذَهب» است؛ یعنی جانت از [[حسرت]] و [[اندوه]] بر آنها از دست نرود<ref>روح المعانی، ج ۱۱، ص۳۴۳؛ قاموس قرآن، ج ۲، ص۱۳۲.</ref>. جمع بودن حسرت به شدت [[اندوه پیامبر]]{{صل}} به جهت عدم [[ایمان]] [[کافران]] اشاره دارد<ref>روح المعانی، ج ۱۱، ص۳۴۳.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۵۸.</ref>
+===حسرت در [[آخرت]]===
+حسرت [[آدمی]] [[روز قیامت]] به اندازه‌ای است که آن را [[روز]] حسرت می‌نامند،؛ چراکه در آن روز [[نیکوکار]] و [[گناهکار]]، هر دو از کوتاهی در [[حق خدا]] حسرت می‌خورند: نیکوکار از انجام ندادن [[عمل نیک]] بیشتر و گناهکار هم از عمل نکردن به [[دستورات الهی]]<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۷۹۵؛ الصافی، ج ۳، ص۲۸۱؛ تحفة الاحوزی، ج ۸، ص۴۷۸.</ref>. آیه ۳۹ [[مریم]] برای شناساندن هول و [[وحشت]] [[روز قیامت]] آن [[روز]] را روز [[حسرت]] نامیده است: {{متن قرآن|وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ ٱلْحَسْرَةِ إِذْ قُضِىَ ٱلْأَمْرُ وَهُمْ فِى غَفْلَةٍۢ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و روز دریغ را به آنان هشدار ده! آنگاه که کار یکسره شود و آنان در غفلت باشند و ایمان نیاورند» سوره مریم، آیه ۳۹.</ref>.<ref>من وحی القرآن، ج ۱۵، ص۴۵.</ref>. [[مفسران]] در [[تفسیر]] {{متن قرآن|يَوْمَ ٱلْحَسْرَةِ}} گفته‌اند: روز آشکار شدن کوتاهی [[ظالمان]] در [[حق خدا]]، [[زمان]] [[مشاهده]] [[جایگاه بهشتیان]] از سوی [[کافران]] در [[جهنم]]، گاه شعله‌ور شدن [[آتش جهنم]] و سوختن کافران در آن، تمام صحنه‌های [[قیامت]] به شکل مطلق و از هنگام [[مرگ]]، هریک به گونه‌ای روز حسرت است و از حسرت، جنس آن مراد است و شامل همه حسرت‌های یاد شده می‌شود<ref>روح المعانی، ج ۸، ص۴۱۱ - ۴۱۲.</ref>. برخی مفسران، حسرت را ویژه سزاواران [[عذاب]] می‌دانند<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۶۶۵.</ref>، به هر روی، روز قیامت، حسرت سودی به [[حال]] افراد نخواهد داشت<ref>فی ظلال القرآن، ج ۴، ص۲۳۰۹.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۱.</ref>
 == منابع ==