حسرت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

حسرت در قرآن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۰۴

۲۰٬۷۱۲ بایت اضافه‌شده ، ۹ آوریل

۷۳٬۳۵۲

ویرایش

@@ خط ۴۷: / خط ۴۷: @@
 ===[[تکذیب]] دیدار خدا===
 کسانی که دیدار خدا را [[دروغ]] می‌پندارند، سرانجامی حسرتبار خواهند داشت: {{متن قرآن|قَدْ خَسِرَ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِلِقَآءِ ٱللَّهِ حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَتْهُمُ ٱلسَّاعَةُ بَغْتَةًۭ قَالُوا۟ يَـٰحَسْرَتَنَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَىٰ ظُهُورِهِمْ أَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ}}<ref>«کسانی که لقای خداوند را دروغ شمردند بی‌گمان زیان برده‌اند؛ تا آنگاه که رستخیز ناگهان بر آنان در رسد می‌گویند: ای دریغ از آن کوتاهی‌ها که در دنیا کرده‌ایم! - در حالی که بارهای سنگین (گناهان) خود را بر دوش می‌کشند- آگاه باشید! بد باری است که بر دوش می‌کشن» سوره انعام، آیه ۳۱.</ref> آنان دچار [[زیان]] شده‌اند و هنگام فرا رسیدن [[زمان]] [[قیامت]]، بر کوتاهی عملشان [[حسرت]] خواهند خورد. [[عرب]] جهت [[مبالغه]] در خبرهای بزرگ، آن را به صورت ندا می‌آورد که لفظی [[آگاهی]] دهنده است، از این‌رو حسرت به صورت ندا آمده است و به [[عظمت شأن]] آن نیز آگاهی می‌دهد. این رساتر از تعبیر {{عربی|الحسرة علینا من تفریطنا}} است<ref>التبیان، ج ۴، ص۱۱۵.</ref>. برخی هم آن را در [[حکم]] [[استغاثه]] می‌دانند. آنان بر اثر کوتاهی در انجام دادن [[عمل نیک]] و دستیابی به [[بهشت]] حسرت می‌خورند<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص۴۵۳.</ref> و هنگام [[مشاهده]] درجات [[اهل بهشت]] این جمله را بر زبان می‌آورند<ref>روض الجنان، ج ۷، ص۲۶۹.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۳.</ref>
+===[[اعمال زشت]]===
+اعمال زشت [[بندگان]] مایه [[تأسف]] و حسرت آنان خواهد شد. [[روز قیامت]] که [[نامه عمل]] بندگان در میان نهاده شود، [[بیم]] و [[هراس]] بزهکاران چنین وصف شده است: {{متن قرآن|وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ...}}<ref>«و کارنامه (ی هر کس، پیش رویش) نهاده می‌شود و گناهکاران را از آنچه در آن است هراسان می‌یابی و می‌گویند: وای بر ما! این چه کارنامه‌ای است که هیچ (کار) خرد و بزرگی را ناشمرده وا نمی‌نهد و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی‌ورزد» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>؛ آن‌گاه می‌گویند: وای بر ما! این چه نامه‌ای است که هیچ کار کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را شمارش کرده است: {{متن قرآن|وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا}}. کاربست عبارت {{متن قرآن|وَيْلَتَنَا}} زمانی است که [[انسان]] در [[سختی]] بیفتد و خودش را با بانگ ناله و [[هلاکت]] [[نفرین]] کند<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۷۳۲ - ۷۳۳.</ref> و بیانگر [[حسرت]] بر گذشته است<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۵، ص۱۴۹.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۳.</ref>
+===[[دوستی]] با [[گمراهان]]===
+[[ستمکاران]] در [[قیامت]] دست خود را از شدت حسرت به دندان گرفته<ref>تفسیر سورآبادی، ج ۳، ص۱۷۰۹؛ زبده‌البیان، ج ۴، ص۵۶۳.</ref>، می‌گویند که ای کاش همراه [[رسول خدا]]{{صل}} راه‌هایی را برمی‌گزیدیم و کاش فلان شخص [[گمراه]] را [[دوست]] خود [[انتخاب]] نکرده بودیم: {{متن قرآن|وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلا * يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا}}<ref>«و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم! * ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم!» سوره فرقان، آیه ۲۷-۲۸.</ref>دست به دندان گرفتن<ref>فی ظلال القرآن، ج ۵، ص۲۵۶۰.</ref> آنان به جهت کوتاهی‌شان در [[حق خدا]] و [[اطاعت]] و دوستی کسی است که راه پروردگارش را بر او بسته است<ref>جامع البیان، ج ۱۹، ص۶.</ref>. [[ظالم]] در اینجا مفهومی عام دارد؛ یعنی هرکه از [[دین خدا]] خارج شود<ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص۲۶۳.</ref>. برخی [[مفسران]]، این [[آیه]] را در [[شأن]] [[عقبة بن ابی معیط]] بن [[امیة]] بن عبد [[شمس]]؛ ولی بعضی آن را عام و هر ظالم پشیمان در قیامت را مشمول آن می‌دانند<ref>من وحی القرآن، ج ۱۷، ص۳۶.</ref>؛ همچنین دسته‌ای «فُلانـًا» را در این آیه با [[ابی بن خلف]] و گروهی با [[شیطان]] تطبیق می‌کنند<ref>جامع‌البیان، ج ۱۹، ص۷.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۳.</ref>
+===اطاعت نکردن از [[خدا]] و رسولش===
+[[روز قیامت]]، چهره سرپیچندگان از [[دستورات الهی]] در [[آتش]] دگرگون شده، می‌گویند: ای کاش خدا و پیامبرش را اطاعت کرده بودیم: {{متن قرآن|يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِى ٱلنَّارِ يَقُولُونَ يَـٰلَيْتَنَآ أَطَعْنَا ٱللَّهَ وَأَطَعْنَا ٱلرَّسُولَا۠}}<ref>«روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۶.</ref> این گفته‌شان آرزویی بی‌ارزش است که استجابتی نداشته و از دست رفته است و چیزی جز [[حسرت]] برایشان به جا نمی‌ماند<ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۵۸۳؛ فی ظلال القرآن، ج ۵، ص۲۸۸۳.</ref>. در [[آیه]] ۳۰ [[یس]] آمده است که هیچ [[پیامبری]] (برای [[هدایت]] آنان) نیامد، مگر او را مسخره کردند: {{متن قرآن|يَـٰحَسْرَةً عَلَى ٱلْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا كَانُوا۟ بِهِۦ يَسْتَهْزِءُونَ}}<ref>«دریغا بر آن بندگان! هیچ فرستاده‌ای نزدشان نمی‌آمد مگر که او را ریشخند می‌کردند» سوره یس، آیه ۳۰.</ref>. نکره بودن حسرت به سبب اشاره به شدت و فزونی آن است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۶، ص۲۶۹.</ref>. گوینده {{متن قرآن|يَـٰحَسْرَةً}} بنا بر استعاره، خداست و ندا در اینجا مجاز و مراد از آن، خبر دادن از حسرت‌آمیز بودن [[حال]] [[کافران]] در [[قیامت]] است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۶، ص۲۶۹ و ۲۷۰؛ من وحی القرآن، ج ۱۹، ص۱۴۴.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۴.</ref>
+===نداشتن [[ایمان]] و [[عمل صالح]]===
+کافران<ref>جامع البیان، ج ۲۲، ص۹۲ - ۹۳.</ref> در [[دوزخ]] فریاد برمی‌آورند که ما را از [[عذاب]] [[آتش]] بیرون آورید تا به جای [[کفر]] ایمان آورده، به جای [[گناه]] از [[خدا]] [[اطاعت]] کنیم: {{متن قرآن|وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَآ أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَـٰلِحًا غَيْرَ ٱلَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ}}<ref>«و آنان در آن فریاد سر می‌دهند که پروردگارا! ما را بیرون آور تا کاری شایسته جز آنچه (پیش‌تر) می‌کردیم در پیش گیریم؛ آیا ما به شما عمر (دراز) ندادیم که در آن آن کس که اهل پند است، پند می‌گیرد، و (آیا) هشداردهنده‌ای نزدتان نیامد؟ پس (عذاب را) بچشید که ستمک» سوره فاطر، آیه ۳۷.</ref> خدا به آنان می‌فرماید که پیش از این، [[فرصت]] کافی در اختیارشان نهاده و آن را از دست داده‌اند و اکنون باید عذاب و حسرت [[پشیمانی]] را بچشند: {{متن قرآن|أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُم مَّا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَن تَذَكَّرَ وَجَآءَكُمُ ٱلنَّذِيرُ فَذُوقُوا۟ فَمَا لِلظَّـٰلِمِينَ مِن نَّصِيرٍ}}<ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۴۱.</ref>. این [[توبه]]، اعتراف و پشیمانی بر از دست دادن [[زمان]] است<ref>فی ظلال القرآن، ج ۵، ص۲۹۴۵.</ref>. واژه {{متن قرآن|يَصْطَرِخُونَ}} از «صراخ» است و شدت فریاد را می‌رساند و در موارد [[استغاثه]] بسیار به کار می‌رود. آنان از آن رو این جمله را بر زبان می‌آورند که به [[اعمال]] [[ناصالح]] سرگرم بوده، اکنون [[فرصت]] از دست رفته را [[حسرت]] می‌برند<ref>روح المعانی، ج ۱۱، ص۳۷۲ - ۳۷۳.</ref>. [[کافران]] در [[قیامت]] پس از برخاستن از قبرها چنین ندا می‌دهند: ای وای بر ما! این [[روز]] جزاست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۶، ص۳۲۶.</ref>: {{متن قرآن|وَقَالُوا۟ يَـٰوَيْلَنَا هَـٰذَا يَوْمُ ٱلدِّينِ}}<ref>«و می‌گویند: وای بر ما! این روز پاداش و کیفر است» سوره صافّات، آیه ۲۰.</ref> عبارت {{متن قرآن|يَـٰوَيْلَنَا}} هنگام هلاک به کار می‌رود<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۶، ص۳۲۶.</ref>. آنان [[روز حساب]]، به [[حق]] و به [[گناهان]] خود اعتراف می‌کنند، در حالی که [[خاضع]] و پشیمان هستند<ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۸۷.</ref>. برپایه [[آیه]] ۵۴ [[یونس]]<ref>{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍۢ ظَلَمَتْ مَا فِى ٱلْأَرْضِ لَٱفْتَدَتْ بِهِۦ وَأَسَرُّوا۟ ٱلنَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا۟ ٱلْعَذَابَ وَقُضِىَ بَيْنَهُم بِٱلْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}} «و اگر آنچه در زمین است از آن هر کسی که ستم ورزیده است می‌بود با آن (رهایی) خویش را باز می‌خرید و چون عذاب را بنگرند پشیمانی خویش را پنهان می‌دارند و میان آنان به دادگری داوری می‌شود و بر آنان ستم نخواهد رفت» سوره یونس، آیه ۵۴.</ref> [[ظالمان]] حسرت و [[ندامت]] خود را هنگام [[مشاهده]] [[عذاب الهی]] پنهان می‌کنند<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۱۷۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص۳۵۲؛ فتح القدیر، ج ۲، ص۵۱۵.</ref>. برخی در آن [[جهان]] می‌گویند که ای کاش پیشاپیش چیزی برای زندگی‌مان فرستاده بودیم: {{متن قرآن|يَقُولُ يَـٰلَيْتَنِى قَدَّمْتُ لِحَيَاتِى}}<ref>«می‌گوید: کاش برای (این) زندگیم (توشه‌ای) پیش می‌فرستادم» سوره فجر، آیه ۲۴.</ref>،<ref>التحریر والتنویر، ج ۳۰، ص۲۹۹.</ref> زیرا آنان همه [[فرصت‌ها]] را در [[دنیا]] از دست داده و توشه‌ای برای [[زندگی]] جدید خود از پیش نفرستاده‌اند<ref>من وحی القرآن، ج ۲۴، ص۲۵۳.</ref>؛ آن‌گاه [[آرزو]] می‌کنند که به [[دستورات]] [[خدا]] عمل کرده، در زندگی‌شان کارهای [[پسندیده]] انجام داده و عملی [[نیک]] ذخیره کرده بودند؛ ولی دیگر سودی ندارد<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۷۴۲.</ref>. اطلاق واژه [[حیات]]، اشاره به اهمیت و بقای [[زندگی]] [[آخرت]] در برابر زندگی فانی [[دنیا]] دارد<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳۱، ص۱۶۰.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۴.</ref>
+===کوتاهی در [[حق خدا]] و ریشخند کردن [[آیات]] او===
+کسانی که در [[اطاعت فرمان خدا]] کوتاهی کرده و از ریشخند کنندگان آیات او بوده‌اند، در [[قیامت]] به حسرتی گران بر کوتاهی‌هایشان دچار می‌شوند: {{متن قرآن|أَن تَقُولَ نَفْسٌۭ يَـٰحَسْرَتَىٰ عَلَىٰ مَا فَرَّطتُ فِى جَنۢبِ ٱللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ ٱلسَّـٰخِرِينَ}}<ref>«(و پیش از آن) که کسی بگوید: ای دریغا از آنچه درباره خداوند کوتاهی کردم و بی‌گمان از ریشخندکنندگان بودم» سوره زمر، آیه ۵۶.</ref> این [[آیه]] به [[انسان]] [[آگاهی]] می‌دهد تا از [[فرصت]] خود بهره گیرد، پیش از اینکه آن را از دست بدهد و در حق خدا کوتاهی و وعده‌هایش را مسخره کند<ref>فی ظلال القرآن، ج ۵، ص۳۰۵۹؛ من وحی القرآن، ج ۱۹، ص۳۵۳.</ref>. به فرموده [[موسی بن جعفر]]{{ع}} «جَنـبِ اللّهِ» در این آیه، [[امیرمؤمنان]]{{ع}} و [[جانشینان]] پس از ایشان‌اند<ref>الکافی، ج ۱، ص۱۴۵.</ref>، چنان‌که [[امام علی]]{{ع}} نیز {{متن قرآن|جَنۢبِ ٱللَّهِ}} را بر خود تطبیق کرده است<ref>ینابیع الموده، ج ۳، ص۴۰۱.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۵.</ref>
+===[[انفاق]] نکردن در [[راه خدا]]===
+[[خدای رحمان]] می‌فرماید: از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید، پیش از آنکه [[مرگ]] یکی از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا مرگ مرا اندکی به تأخیر نینداختی، تا در راه خدا [[صدقه]] دهم و از [[صالحان]] باشم: {{متن قرآن|وَأَنفِقُوا۟ مِن مَّا رَزَقْنَـٰكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِىَ أَحَدَكُمُ ٱلْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَآ أَخَّرْتَنِىٓ إِلَىٰٓ أَجَلٍۢ قَرِيبٍۢ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ ٱلصَّـٰلِحِينَ}}<ref>«و از آنچه روزیتان کرده‌ایم (در راه خداوند) هزینه کنید پیش از آنکه مرگ هر یک از شما در رسد آنگاه بگوید: پروردگارا! چرا (مرگ) مرا تا زمانی نزدیک پس نیفکندی تا صدقه بدهم و از شایستگان باشم» سوره منافقون، آیه ۱۰.</ref><ref>من هدی القرآن، ج ۱۵، ص۴۲۸؛ من وحی القرآن، ج ۲۲، ص۲۴۵.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۵.</ref>
+===[[تکذیب]] [[قرآن و عترت]]===
+تکذیب [[قرآن]]، یکی از علل [[حسرت]] [[کافران]] در آخرت است<ref>بحر العلوم، ج ۳، ص۴۹۳، البحر المحیط، ج ۱۰، ص۲۶۷؛ من وحی القرآن، ج ۲۳، ص۸۳.</ref>: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ * وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ * وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكَافِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان این یادکردی برای پرهیزگاران است * و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند * و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۴۸-۵۰.</ref> [[پیامبر]]{{صل}} این [[آیه]] را بر [[امام علی]]{{ع}} تطبیق داده و [[تکذیب]] [[ولایت]] ایشان را مایه حسرتی در [[آخرت]] شمرده است<ref>الکافی، ج ۱، ص۴۳۳.</ref>. در [[آیات]] دیگری نیز به [[حسرت]] اشاره شده است؛ از جمله در آیه ۴۴ انعام<ref>{{متن قرآن|فَلَمَّا نَسُوا۟ مَا ذُكِّرُوا۟ بِهِۦ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَٰبَ كُلِّ شَىْءٍ حَتَّىٰٓ إِذَا فَرِحُوا۟ بِمَآ أُوتُوٓا۟ أَخَذْنَـٰهُم بَغْتَةًۭ فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ}} «آنگاه چون هشدارهایی را که به آنان داده شده بود فراموش کردند درهای هر چیز (از نعمت و آسایش) را بر آنان گشودیم تا چون از داده‌ها دلشاد (و سرمست) شدند ناگهان ایشان را (به عذاب) فرو گرفتیم و آنان یکباره ناامید گردیدند» سوره انعام، آیه ۴۴.</ref> از حسرت شدید [[کافران]] هنگام از دست دادن نعمت‌های فراوانی سخن رفته است که [[خدا]] در اختیارشان قرار داده بود<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص۵۳۵؛ روض الجنان، ج ۷، ص۲۸۹؛ روح البیان، ج ۳، ص۳۰.</ref> و در آیه ۸۴ یوسف<ref>{{متن قرآن|وَتَوَلَّىٰ عَنْهُمْ وَقَالَ يَـٰٓأَسَفَىٰ عَلَىٰ يُوسُفَ وَٱبْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ ٱلْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌۭ}} «و از آنان روی گردانید و گفت: دریغا یوسف! و دیدگانش از اندوه، نابینا شد در حالی که اندوه خود را فرو می‌خورد» سوره یوسف، آیه ۸۴.</ref> از [[تأسف]] و حسرت شدید [[یعقوب]]{{ع}} بر از دست دادن یوسف{{ع}} یاد شده<ref>زادالمسیر، ج ۲، ص۴۶۳؛ زبده‌التفاسیر، ج ۳، ص۴۰۲؛ الصافی، ج ۳، ص۳۸.</ref> و در آیات ۹۹ - ۱۰۰ مؤمنون<ref>{{متن قرآن|حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ}} «هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا رسد می‌گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید * شاید من در آنچه وا نهاده‌ام، (بتوانم) کاری نیکو انجام دهم؛ هرگز! این سخنی است که او گوینده آن است و پیشاروی آنان تا روزی که برانگیخته گردند برزخی خواهد بود» سوره مؤمنون، آیه ۹۹-۱۰۰.</ref> از [[حسرت]] [[مردمان]] هنگام [[مرگ]] و سربرآوردن از [[قبر]] سخن رفته است. در [[روایات]] نیز از حسرت و عوامل حسرت از قبیل [[افراط]] و [[تفریط]]<ref>خصال، ص۶۱۷؛ تحف العقول، ص۱۰۷.</ref>، [[عبرت]] نگرفتن<ref>الکافی، ج ۲، ص۴۱۹؛ المحاسن، ج ۱، ص۲۵۲.</ref> از حوادث [[دنیا]] و... سخن به میان آمده است<ref>صحیفه سجادیه، ص۵۸؛ میزان الحکمه، ج ۱، ص۶۳۴.</ref>.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۶۵.</ref>
 == منابع ==