تجارت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

«[[تجارت]]» به معنای [[بازرگانی]] و [[خرید و فروش]]<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۴/۸۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۶۲۹</ref> و هر گونه [[تصرف]] در [[سرمایه]]، برای به دست آوردن [[سود]] مادی یا [[معنوی]]<ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۶۴؛ مصطفوی، التحقیق، ۱/۳۸۰–۳۸۱</ref> آمده است. برخی نیز آن را به انتقال مملوک ([[مال]]) به شخص دیگر در برابر عوض معیّن و با [[رضایت]] طرفین معنا کرده‌اند.<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۳/۲۳۳</ref>

تجارت در [[فقه]] بیشتر به مطلق [[داد و ستد]]، اعم از اینکه سودآوری و قصد آن باشد یا نباشد، تعریف شده است <ref>طباطبایی، ریاض المسائل، ۸/۱۲۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۴</ref> و شامل [[بیع]]، [[اجاره]]، [[صلح]] و غیر آن می‌شود.<ref>امام‌ خمینی، البیع، ۱/۱۰۰</ref> در اصطلاح [[حقوقی]]، [[تجارت]] عملیاتی است که تاجران برای دستیابی به سود<ref>انصاری و طاهری، دانشنامه حقوق خصوصی، ۱/۶۲۸</ref> و در شکل اجاره یا انتقال [[مالکیت]] خدمات و [[منافع]] در برابر ثمن انجام می‌دهند.<ref>جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ۲/۱۱۴۱</ref>[[بازار]] نیز در اصطلاح واژگان جدید [[اقتصادی]]، منطقه‌ای معین است که تاجران و [[بازرگانان]] به تناسب [[حرفه]] خود و عرضه و تقاضایی که در [[جامعه]] وجود دارد، فردی یا گروهی به داد و ستد مشغول‌اند<ref>عتیق‌پور، نقش بازار و بازاری‌ها، ۱۳–۱۴</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

تجارت (مبادله) در کنار [[تولید]] و [[توزیع]]، سه رکن اصلی [[اقتصاد]] را تشکیل می‌دهد و اگرچه از حیث اهمیت کمتر از آن دو نیست، اما از نظر [[تاریخی]] پس از آن دو قرار می‌گیرد؛ چون [[زندگی اجتماعی]] بدون تولید و توزیع ممکن نیست.<ref>محمد تقی نظرپور|نظرپور و حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار، تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»، دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

در جوامع ابتدایی، همه نیازها در درون [[خانواده]] تأمین می‌شد و نیازی به تجارت و مبادله نبود.<ref>صدر، اقتصادنا، ۳۴۶–۳۴۷</ref> با گذر [[زمان]] و [[رشد]] و تنوع نیازها و دستاوردها، [[تجارت]] نیز آغاز شد.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۱۵۰–۱۵۱؛ توین‌بی، تاریخ تمدن، ۷۱–۷۲</ref> با این حال، کارشناسان، زمان معینی را برای آغاز مبادلات در [[زندگی]] [[بشر]] معرفی نکرده‌اند.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۹</ref> [[انسان‌ها]] در آغاز بر سر کالاهایی مانند گاو، گوسفند و نمک [[تجارت]] می‌کردند و سپس برای ساختن ابزار، [[سلاح]] و زیورآلات، به [[داد و ستد]] فلزاتی چون آهن، قلع و مس روی آوردند.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۱۱</ref> از کشفیات [[تاریخی]] بر می‌آید که [[ایرانیان]] ۴۵۰۰ سال پیش از [[میلاد مسیح]]{{ع}}، [[اهل]] داد و ستد بوده‌اند و [[روابط تجاری]] آنان با سرزمین‌های مجاور از جمله [[بین‌النهرین]] به حدود ۳۰۰۰ تا ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.<ref>میرجلیلی و دیگران، تجارت در جهان اسلام، ۴۷–۴۹</ref> پیشینه تجارت سازمان‌ یافته به زمان سومری‌ها در [[بابل]] می‌رسد.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۱۲</ref> فینیقی‌ها با ساختن کشتی‌های بزرگ، تجارت دریایی را شکل دادند.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۱۳–۱۴</ref> شکل تجارت در گذر زمان [[تغییر]] یافت و از داد و ستدساده و پایاپای، به [[معامله]] با واسطه فلزات گران‌قیمت و در مرحله بعد با سکه (طلا و [[نقره]]) تبدیل شد.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۱۸–۳۰</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

در دوران جاهلیتِ [[عرب‌ها]]، بیشتر تاجران از طریق قراردادهای ربوی و [[مضاربه]]، تجارت می‌کردند.<ref>شریف، مکة و مدینة، ۷۹–۸۳</ref> در [[قرآن کریم]] نیز از وجود تجارت در دوران [[پیامبران]]{{ع}} و امت‌های گذشته سخن به میان آمده {{متن قرآن|وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«و به سوی مدین، برادرشان شعیب را فرستادیم، گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که جز او خدایی ندارید، بی‌گمان برهانی از سوی پروردگارتان برایتان آمده است پس پیمانه و ترازو را تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در این سرزمین پس از سامان یافتن آن تباهی نورزید، این برای شما اگر مؤمن باشید بهتر است» سوره اعراف، آیه ۸۵.</ref>، {{متن قرآن|إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ}}<ref>«پیوستگی آنان در سفر زمستانی و تابستانی» سوره قریش، آیه ۲.</ref> و زیربنای [[قوانین اسلامی]] در زمینه [[معاملات]] و [[مبادلات اقتصادی]] بیان شده است. [[روایات]] [[معصومان]]{{ع}} به [[تجارت]] توجه ویژه‌ای کرده‌اند و آن را افزایش‌ دهنده [[عقل]]، مایه [[عزت]]، [[برکت]] و [[بی‌نیازی]] شمرده‌اند.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۴۸–۱۴۹</ref> [[امامان]]{{ع}} در کنار [[تشویق به تجارت]] و [[بازرگانی]]، بر [[یادگیری احکام]] [[فقهی]] و مراعات [[موازین]] و [[آداب]] شرعیِ تجارت تأکید می‌کردند.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۵۰–۱۵۵</ref> در [[زندگی]] برخی از معصومان{{ع}} توجه به کار [[تجاری]] دیده می‌شود.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۴۷/۵۹؛ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۶۸</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

با اختراع ماشین بخار در ۱۷۶۹م/ ۱۱۴۸ش شبکه‌های پهناور راه و راه‌آهن پیدا شد و تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی گسترش یافت.<ref>سیمونز، تاریخ تجارت، ۱۹۳</ref> در پایان سده هجدهم و آغاز سده نوزدهم میلادی، هم‌زمان با گسترش [[نظام]] صنعتی [[انگلستان]] در اروپا و [[توسعه]] [[استعمار]] اروپا در [[آسیا]]، [[آفریقا]] و [[آمریکا]]، [[نظام اقتصاد]] [[تجارت]] [[جهانی]] به وجود آمد و ویژگی‌هایی را به همراه آورد. بر اساس این نظام جدید، [[اقتصاد معیشتی]] به [[اقتصاد]] [[سرمایه‌داری]] تبدیل شد و [[تولید]] انبوه، تقسیم [[نیروی کار]]، انباشت [[ثروت]]، اصالت [[بازار]]، [[رقابت]] و تجارت نابرابر ([[استعماری]]) و [[تسلط]] بر [[سرزمین‌ها]] و منابع دیگران، در دستورکار قرار گرفت.<ref>میرجلیلی و دیگران، تجارت در جهان اسلام، ۲۷</ref> این [[نظام اقتصادی]] در سال‌های اخیر با [[حمایت]] آمریکا و کشورهای صنعتی غرب و گسترش شرکت‌های چندملیتی در کشورهای [[جهان]] سوم، [[جنگ]] تجاری میان قدرت‌های صنعتی و تشکیل [[سازمان]] [[تجارت]] جهانی، در عرصه تجارت جهانی حضور دارد.<ref>میرجلیلی و دیگران، تجارت در جهان اسلام، ۳۲</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

[[تاریخ]] تجارت در ایران در سده‌های طولانی دارای فراز و نشیب‌های گوناگون بوده است، به گونه‌ای که تا دوران [[صفویه]] و صدارت [[امیرکبیر]] دوران درخشان تجارت و پس از آن، با [[شکست]] و دخالت [[بیگانگان]] روبه‌رو بوده است.<ref>معتضد، تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری، ۵–۵۶۳</ref> در دوران [[پهلوی]] نیز تجارت ایران به سمت [[وابستگی به بیگانگان]] و نابودی آن و بازارهای داخلی [[حرکت]] کرد، به طوری که در این دوره [[سیاست]] کشورهای [[امپریالیسم]] در جهت تک‌ محصولی‌ کردن [[اقتصاد]] در کشورهای [[جهان]] سوم و ایران بود تا با وارد کردن کالاهای مصرفی و استفاده از مواد اولیه و نفت این کشورها، آنان را به سمت اقتصاد تک‌ محصولی بکشانند<ref>جهاد، اقتصاد تک‌ محصولی، ۳۴–۳۵</ref>؛ اما پس از [[انقلاب اسلامی ایران]] در سال ۱۳۵۷ اصول تجارت با [[استقلال]] و تکیه بر [[مردم]] [[تغییر]] یافت.<ref>محمد تقی نظرپور|نظرپور و حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار، تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»، دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

امام‌ خمینی با بیان این نکته که تجارت و کسب مادی، گاهی [[سود]] به همراه می‌آورد و گاهی [[زیان]]، بر آن بود که کار برای [[خدا]] و صرف عمر و [[زندگی]] در تجارت [[معنوی]]، ضرر و زیان ندارد و آثار [[نیک]] آن تا ابد باقی می‌ماند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۲۹–۳۰ و ‏۵/۳۴–۳۵</ref> ایشان [[اعتقاد]] داشت [[اسلام]] با تنظیم فعالیت‌های مادی، مسیر را برای [[اعتلای معنوی]] [[انسان]] می‌گشاید<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۰</ref> و مردم را به گونه‌ای [[تربیت]] می‌کند که در عین توجه به [[مادیات]]، [[امور مادی]] را در [[خدمت]] [[معنویات]] قرار دهند<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۸/۱۰۸ و ۹/۲۸۸</ref>؛ اما [[نظام سرمایه‌داری]]، [[نظام طبیعی]] را بهترین [[نظام]] معرفی کرده و [[اراده تکوینی]] و [[تشریعی]] [[خدای متعال]] را از عرصه [[اقتصادی]] حذف و [[اراده انسان]] را خاستگاه اصلی [[اقتصاد]] معرفی کرده است.<ref>آربلاستر، لیبرالیسم غرب، ۳۹–۴۰ و ۱۴۶–۱۴۸</ref> این نظام بر آن است که [[رفتار]] [[آدمی]] تنها بر اساس [[منافع شخصی]] شکل می‌گیرد<ref>میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ۱۱۱–۱۱۲ و ۱۵۳</ref> و [[سعادت]] در کسب بیشتر [[منافع مادی]] خلاصه می‌شود و نباید چیزی مانع رسیدن به آن شود.<ref>میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ۱۵۱–۱۵۹</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

== وضع [[تجارت]] در دوره [[پهلوی]] ==

[[امام‌ خمینی]] وضع تجارت در دوره پهلوی را در عرصه داخلی و خارجی نقد می‌کرد. در عرصه داخلی، ایشان [[ایران]] را کشوری [[غنی]] می‌دانست<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۷/۹۸</ref> که برنامه‌های غلط [[حکومت پهلوی]] حاصلی جز از میان‌بردن [[بازار]]، [[صنعت]]، [[کشاورزی]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۶ و ۶/۱۹۰</ref> و در نهایت فرو ریختن پایه‌های مملکت<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۸</ref> نداشته است. در عرصه خارجی به [[باور]] ایشان، [[خاندان]] پهلوی عملاً نوکر [[بیگانگان]] بودند<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۴۳–۴۴ و ۶۶</ref> و در طول پنجاه سال [[حکومت]] خود، مخازن زیرزمینی و [[منافع]] حیاتی [[کشور]] را به بیگانگان دادند و [[ملت]] را از تمام مظاهر [[حیات]] [[محروم]] کردند و عقب نگه داشتند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۴۳–۴۴</ref> از نگاه ایشان [[وابستگی]] [[رژیم پهلوی]] به حدی بود که اقتصاد کشور کلاً [[استعماری]] شده بود و ملت از همه ابعاد [[رشد]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۴۳–۴۴</ref> ازجمله [[آزادی]] و [[استقلال]]، محروم مانده بودند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۸</ref>

ایشان تجارت قدرت‌های استعماری با ایران را کاملاً به [[سود]] آنان و به [[زیان]] ایران می‌دانست؛ زیرا آنان نفت و دیگر منابع کشور را می‌بردند و در عوض برای [[حفاظت]] از منافع خود در ایران پایگاه می‌ساختند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۶۵–۶۷ و ۵/۴۷۸</ref> از نگاه ایشان مهم‌ترین شاخصه‌های اقتصاد و تجارت [[ایران]] در دوران [[پهلوی]] [[وابستگی]] [[تجاری]] بیش از حد [[کشور ایران]] به غرب،<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۳–۳۴۴</ref> تبدیل‌ شدن [[کشور]] به [[بازار]] [[مصرف]] کالاهای [[غربی]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۹</ref> و [[سیطره]] تعدادی [[سرمایه‌دار]] بی‌خبر از [[خدا]] بر این بازار بود<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۸</ref> بود.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

تجارت و مبادله و [[رشد]] [[ثروت]]، یکی از اصول نخستین [[اقتصاد سالم]] است که خود از شرایط [[اجتماع]] سالم به‌شمار می‌رود. بدون اقتصاد سالم، برخی از [[اهداف]] [[اسلامی]] مانند [[استقلال]] و [[عزتمندی]] [[مسلمانان]] قابل تأمین نیست.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۰/۴۰۴–۴۰۵</ref>تجارت اهدافی مانند تأمین نیازهای متنوع [[انسان]]،<ref>حسینی بهشتی، اقتصاد اسلامی، ۳۷–۳۸؛ صدر، اقتصادنا، ۳۴۷</ref> [[گشایش]] و [[رفاه]] [[زندگی]]، و [[تکامل]] و تخصصی‌ شدن [[تولید]]<ref>صدر، اقتصادنا، ۳۴۷–۳۴۸</ref> را دنبال می‌کند؛ با این حال، [[روحیه]] [[زیاده‌خواهی]] [[انسان‌ها]] و [[تجاوز از حد]] و حدود خود، [[تجارت]] را نیز دگرگون و آن را به ابزاری جهت [[بهره‌کشی]] تبدیل کرده است. هم‌اکنون تجارت به جای اینکه وسیله‌ای برای برآورده‌کردن [[نیازهای مردم]] و واسطه میان تولید و مصرف باشد، واسطه میان تولید و اندوختن شده است.<ref>صدر، اقتصادنا، ۳۴۷–۳۴۸</ref>

اصول تجارت که جدا از اصول کلی [[اقتصاد]] نیست، در مکتب‌های گوناگون، نمودهای متفاوتی دارد. در [[نظام سرمایه‌داری]]، [[مالکیت خصوصی]]، بهره‌برداری از ثروت و چگونگی مصرف، جز در مواردی خاص، محدودیتی ندارد.<ref>صدر، اقتصادنا، ۲۴۳–۲۴۵</ref> در [[نظام کمونیستی]] با پذیرش [[مالکیت]] اشتراکی، [[آزادی]] [[سرمایه‌داری]] که مبتنی بر مالکیت خصوصی است، از میان می‌رود و [[دولت]] بر همه [[شئون زندگی]] [[اقتصادی]]، مسلط می‌شود<ref>صدر، اقتصادنا، ۲۴۳–۲۴۵</ref>؛ اما در [[اسلام]]، قلمرو مالکیت و [[فعالیت‌های اقتصادی]] با محدودیت‌هایی همراه است و این [[مکتب]] بر [[عدالت اجتماعی]] در تمام زمینه‌ها از جمله اقتصاد و همچنین بر [[توازن]] میان [[مصالح]] فردی و [[اجتماعی]] تأکید ویژه دارد.<ref>آقانظری، نظریه‌پردازی اقتصاد اسلامی، ۱۱۱</ref>

[[امام‌ خمینی]] همواره با تأکید بر رفع نیازهای [[محرومان]]، یکی از مؤلفه‌های [[اقتصاد]] و [[تجارت]] [[کشور]] در عرصه داخلی را رفع نیازهای محرومان و [[مردم]] در چارچوب [[اقتصادی]] سالم، مستقل و ملی می‌شمرد<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۷، ۴۷۳ و ۲۰/۳۴۰</ref> و آن را از بالاترین [[عبادات]] می‌دانست.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۸۵</ref> از نگاه ایشان، [[بازار]] [[اسلامی]] به [[فقرا]] و [[مستضعفان]] توجه دارد و از اجحاف و [[گران فروشی]] و [[قاچاق]] [[پرهیز]] می‌کند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۸/۱۴ و ۱۲۰</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

امام‌ خمینی دخالت دولت در همه زمینه‌ها و دولتی‌ کردن امور را صحیح نمی‌دانست و [[معتقد]] بود دولت بدون حضور مردم در تمامی عرصه‌ها ازجمله تجارت و [[بازرگانی]] نمی‌تواند کاری از پیش ببرد و باید به افراد باصلاحیت میدان بدهد.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۵–۳۷ و ۱۵۸</ref> ایشان [[گرایش]] به سوی [[مالکیت دولتی]] و کنار زدن [[ملت]] را [[بیماری]] مهلکی می‌شمرد که باید از آن دوری جست و بر آزادیِ بخش خصوصی با رویکرد رسیدگی هرچه بهتر و بیشتر به محرومان و مستضعفان،<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۵۸</ref> حضور و [[مشارکت مردم]] در همه امور [[کشور]] ازجمله [[تجارت]] و [[بازرگانی]]،<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۱۶</ref> [[آزادی تجارت]] در محدوده [[قانون]] و شکستن [[انحصار]] عده‌ای خاص<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۱۶ و ۱۵۸–۱۵۹</ref> با [[نظارت]] صحیح [[دولت]]، تأکید می‌کرد <ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۰/۵۵–۵۶</ref>؛ البته بر مبنای دیدگاه‌های [[فقهی]] ایشان، [[دولت اسلامی]] در جایی که [[مصلحت نظام]] و [[صلاح جامعه]] اقتضا کند، می‌تواند با تثبیت قیمت، انحصاری‌ کردن تجارت یا صنعتی خاص و مانند آن، به صورت مستقیم در امور [[تجاری]] وارد شود.<ref>امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۵۹۶</ref>

[[امام‌ خمینی]] در [[پیام]] خود در سال ۱۳۶۷ دربارهٔ [[سیاست‌های کلی]] [[نظام]] در دوران بازسازی پس از [[جنگ]] تحمیلی، ضمن اشاره به [[نقش مردم]]، حضور آنان را یکی از نکات ضروری در دوران بازسازی دانسته است.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۷–۱۵۹</ref> ایشان در بند پنجم از این پیام از [[مسئولان]] خواست با [[برنامه‌ریزی]] [[منظم]] برای گسترش مبادی صدور کالا و [[توسعه]] [[صادرات]]، از تکیه‌ کردن بیش از حد به صادرات نفت بپرهیزند یا از آن خارج شوند و [[آزادی]] صادرات و [[واردات]] و به‌طور کلی تجارت را بر اساس قانون در دستور کار قرار دهند و دولت در این زمینه تنها بر قیمت و نوع کالا نظارت کند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

تجارت خارجی از یک‌سو می‌تواند سبب جذب امکانات خارجی، رونق [[اقتصادی]]، [[رشد جامعه]] و [[رفاه]] افراد شود و از سوی دیگر، مانند هر ابزار دیگری می‌تواند کارکردی متضاد داشته باشد و کشور را دچار مشکل کند. [[استعمارگران]] غالباً از تجارت و [[داد و ستد]] برای [[سلطه]]، [[غارت]]، [[سرکوب]] استعدادهای [[خلاق]] و [[نفوذ]] [[فرهنگ]] خود بهره می‌برند و باعث ادامه [[عقب‌ماندگی]] و [[حاکمیت]] [[فرهنگ بیگانه]] می‌شوند. در این زمینه می‌توان به عملکرد دولت [[انگلیس]] در کشور هند با تأسیس کمپانی «هند شرقی» و ایجاد کمپانی «رژی» در [[ایران]] اشاره کرد.<ref>پزشکی و دیگران، انقلاب اسلامی، ۳۲–۳۳</ref>

[[امام‌ خمینی]] برقراری [[روابط دوستانه]] با تمام کشورهای [[جهان]] را با [[حفظ]] [[استقلال کشور]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۱۶۰ و ۵/۲۰۵</ref> و [[روابط تجاری]] با کشورهای [[دنیا]] را بر مبنای [[تأمین منافع]] [[ملت]] [[تأیید]] می‌کرد و روابط تجاری مضرّ<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۵۸</ref> و غیر عادلانه را که موجب [[نفوذ]] [[سیاسی]] یا [[تحمیل]] اغراض [[استعماری]] شود، نمی‌پذیرفت.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۴</ref> ایشان با توجه به [[آموزه‌های اسلامی]] و اینکه [[خداوند]] به [[تسلط کفار]] بر [[مسلمانان]] [[اجازه]] نداده، {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref>«آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.</ref>[[تجارت]] با [[بیگانگان]] را در صورتی که موجب [[چیرگی]] آنان بر [[کشورهای اسلامی]] شود، [[حرام]] و دوری از آن را لازم می‌شمرد<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۳۱۷؛ امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱</ref> و [[معتقد]] بود بنابر [[آیه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref>«آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.</ref>، [[مسلمانان]] باید به هر وسیله ممکن از زیر [[سلطه کفار]] بیرون بیایند <ref>امام‌ خمینی، البیع، ۲/۷۲۵</ref>.

برخی از ملاک‌های مورد نظر [[امام‌ خمینی]] در [[تجارت]] و [[روابط خارجی]] عبارت‌اند از: [[حفظ استقلال]] [[جامعه]]،<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۱۶۰؛ ۱۱/۱۵۸؛ ۱۹/۹۴–۹۵ و ۲۱/۴۲۷</ref> رعایت [[مصالح مملکت]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۳۹</ref> و خودداری از دخالت در امور [[کشور]].<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ‏۴/۴۳۳</ref>

یکی از اساسی‌ترین [[اندیشه‌ها]] و آرمان‌های ایشان، رسیدن کشور به [[استقلال]] در همه ابعاد<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۵۲۳؛ ۹/۲۵ و ۱۰/۸۰، ۴۳۳</ref> ازجمله [[اقتصاد]] و تجارت به‌طور خاص بود. امام‌ خمینی [[رعایت عدالت]] را مهم‌ترین اصل و ویژگی [[حکومت اسلامی]] در روابط خارجی می‌دانست<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۸ و ۴۴۹</ref> و [[معتقد]] بود [[ملت ایران]] به دیگر کشورها نشان خواهد داد که در روابط خارجی نه تنها به [[زیان]] [[ملت]] خود، هیچ‌گونه رابطه و قراردادی را [[امضا]] نمی‌کند، بلکه هیچ‌گاه به زیان دیگر [[ملت‌ها]] و به قیمت [[تجاوز به حقوق]] آنان نیز رابطه‌ای برقرار نمی‌کند.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۴۴۹</ref> ایشان تأکید داشت [[کشور ایران]] همچنان‌که مخازن خود را از [[غارت]] [[بیگانگان]] [[حفظ]] می‌کند، طمعی به ثروت‌های دیگران نیز ندارد<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۴۴۹</ref>؛ زیرا ملت ایران در ارتباط [[تجاری]] و [[اقتصادی]] با دیگر کشورها از معیار [[پرهیز از ظلم]] و [[ظلم‌پذیری]] [[پیروی]] می‌کند و هر کشوری که در امور [[ایران]] دخالت نکند و [[رفتاری]] عادلانه داشته باشد، [[جمهوری اسلامی ایران]] را نیز [[عادل]] خواهد یافت.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۶/۲۲۰ و ۱۹/۳۴۳</ref>

ملاک [[روابط تجاری]] و [[مبادلات اقتصادی]] با دیگر کشورها از نگاه امام‌ خمینی [[مساوات]] و نگاه برابر <ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۴</ref>، [[احترام متقابل]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۸</ref> و ضرر نزدن به جامعه در [[قراردادها]] و [[روابط بین‌المللی]]<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۹</ref> بود. ایشان روابط سالم میان کشورها را سبب بهبود [[زندگی]] [[مردم]] و در نتیجه [[رشد]] تجارت، [[صنعت]] و [[کشاورزی]] می‌دانست<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۳</ref> و بر [[حفظ]] این روابط سالم، در راستای [[پیشرفت]] [[کشور]] تأکید می‌کرد.<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۵/۴۵۱</ref>.<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

== [[احکام فقهی]] و [[آداب تجارت]] ==

به [[اعتقاد]] [[امام‌ خمینی]] یادگرفتن [[احکام]] شرعیِ مربوط به [[تجارت]]، برای کسانی که با تجارت و [[خرید و فروش]] سر و کار دارند، از روی تحقیق یا [[تقلید]] برای شناختن [[معاملات]] صحیح از [[فاسد]] و دورماندن از [[معاملات ربوی]]، [[واجب]] است.<ref>امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۶؛ امام‌ خمینی، البیع، ۳/۵۸۷–۵۸۹</ref> ایشان [[روایات]] نقل‌شده دربارهٔ [[یادگیری احکام]]<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۵۰ و ۱۵۴؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۳/۱۹۵</ref> را ارشادی و تأییدکننده [[حکم عقل]] می‌دانست و [[معتقد]] بود [[یادگیری]] [[اجتهادی]] [[احکام]]، [[واجب کفایی]] و برای عموم [[مردم]] به صورت [[تقلیدی]]، لازم است.<ref>امام‌ خمینی، البیع، ۳/۵۹۰–۵۹۱</ref>

از سوی دیگر، امام‌ خمینی در برخی از آثار خود مانند المکاسب المحرمه، [[کتاب البیع]] و تحریر الوسیله به مسائل [[فقهی]] تجارت پرداخته است. ایشان در جلد اول کتاب المکاسب المحرمه، اشاره کوتاهی به تقسیم [[مکاسب]] کرده و مراد از تجارت [[حرام]] را بیان کرده است.<ref>امام‌ خمینی، مکاسب، ۱/۳–۴</ref> بنابر نظر ایشان و با استناد به [[آیات]] {{متن قرآن|وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا}}<ref>«و دارایی‌هایتان را که خداوند (مایه) پایداری (زندگی) شما گردانیده است به کم‌خردان نسپارید و از در آمد آن، آنان را روزی و پوشاک رسانید و با آنان با زبانی شایسته سخن گویید» سوره نساء، آیه ۵.</ref>، {{متن قرآن|وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا}}<ref>«و یتیمان را تا زمانی که توانایی زناشویی یافته باشند بیازمایید، پس اگر در آنان کاردانی یافتید، دارایی‌هایشان را به آنان بازگردانید و آن را به گزافکاری و شتاب، از (بیم) اینکه بالغ گردند (و از شما باز گیرند) نخورید و هر کس از شما که توانگر باشد (در برداشت مزد سرپرستی) خویشتنداری کند و هرکس تنگدست باشد برابر عرف (از آن) بخورد؛ و هنگامی که دارایی‌های ایشان را به آنان باز می‌گردانید بر آنها گواه بگیرید و حسابرسی را خداوند، بسنده است» سوره نساء، آیه ۶.</ref> و [[روایات]]<ref>کلینی، الکافی، ۷/۶۸ و ۱۹۷–۱۹۸؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۴/۲۲۱؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۹/۲۴۰ و ۱۰/۳۸</ref> معامله‌گر باید بالغ، [[عاقل]]، [[رشید]] و [[صاحب اختیار]] باشد<ref>امام‌ خمینی، البیع، ۲/۷–۱۰، ۱۶–۲۰ و ۷۵</ref>؛ زیرا [[تجارت]] نیز مانند هر کار دیگری دارای اهداف معقول و [[مشروع]] و در جهت [[اصلاح]] [[زندگی]] [[دنیایی]] و [[آخرتی]] فرد است؛ از این‌رو تجارتی که باعث ضربه‌خوردن به [[دین]] و [[نظام سیاسی]] [[مسلمانان]] شود، جایز نیست. فروش انگور و خرما به [[هدف]] ساختن شراب یا فروش چوب برای ساختن [[بت]] و وسایل قمار و [[لهو]] و اجاره‌دادن [[خانه]] برای انجام این امور، [[حرام]] است؛ همان‌گونه که فروش [[سلاح]] به [[دشمنان دین]] که در حال [[جنگ]] یا [[آتش‌بس]] موقت با مسلمانان‌اند، حرام است.<ref>امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۱–۴۷۳</ref>

[[امام‌ خمینی]] برای [[تجارت]]، [[آداب]] [[مستحب]] و مکروهی نیز ذکر کرده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور]] و [[حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار]]، [[تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>:

# فرق‌نگذاشتن میان خریداران به این صورت که با خریداری که چانه می‌زند و خریداری که چانه نمی‌زند، قیمت یکسان ارائه کند؛ البته در نظر گرفتن امتیازات [[اخلاقی]] و [[دینی]] مشتری و [[تخفیف]] قائل‌ شدن برای وی اشکال ندارد.<ref>امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۶</ref>.<ref>محمد تقی نظرپور|نظرپور و حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار، تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»، دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>

# فروش کالا در جایی که [[عیب]] کالا را می‌پوشاند.<ref>امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۶–۴۷۷</ref>.<ref>محمد تقی نظرپور|نظرپور و حسین کفش‌گر جلودار|کفش‌گر جلودار، تجارت - نظرپور و کفش‌گر جلودار (مقاله)|مقاله «تجارت»، دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۸ – ۲۴۴.</ref>