نور امام: تفاوت میان نسخه‌ها

* در روایات متعددی آمده است که نور [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[ائمه اطهار]]{{عم}} پیش از آفرینش دیگر موجودات، آفریده شده‌اند. مضامین این روایات، گاه ناهمگون به نظر می‌رسند؛ ازاین‌رو لازم است این روایات به‌دقت بررسی، و چیستی خلقت نخستین نیز روشن شود. از دیگر سو، روایاتی مشهور نیز وجود دارد که براساس آنها عقلْ نخستین آفریده خداوند بوده است. تحلیل ارتباط این دو گونه روایات نیز از مسائلی است که باید بررسی شود. در زیارت جامعه کبیره که از زیارات معتبر به‌شمار می‌رود،<ref>در آینده درباره سند زیارت جامعه به تفصیل سخن خواهیم گفت.</ref> چنین آمده است: {{عربی|اندازه=155%|"خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً... بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِكُمْ يَخْتِمُ"}}؛<ref>محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لايحضره الفقیه، ج ۲، ص۶۱۳- ۶۱۵؛ همو، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص ۲۷۵؛ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص ۹۷. در سند این روایت، برخی راویان، مانند محمد بن احمد بن علی همدانی وجود دارند که مجهول به‌شمار می‌روند. اما چنان‌که پیش‌تر گفته شد، فراوانی این روایات و به‌ویژه وجود آنها در منابع کهن شیعی، موجب اطمینان به صدور آنها می‌شود.</ref> «خداوند شما را به‌صورت نور آفرید... به‌وسیله شما آغاز کرد و به‌وسیله شما به پایان می‌رساند». مضمون این عبارت نیز آن است که پیش از انوار معصومان، مخلوقی وجود نداشته است. در روایتی دیگر، [[امام رضا]]{{ع}} از اجداد طاهرینش، از [[پیامبر خاتم|رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نقل کردند که فرمودند: {{عربی|اندازه=155%|"...أَوَّلَ مَا خَلَقَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْوَاحُنَا..."}}؛<ref>محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج ۱، ص ۲۶۲ و ۲۶۳؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص۲۵۴- ۲۵۶؛ همو، علل الشرایع، ج ۱، ص ۵ و ۶.</ref> "نخستین چیزی که خداوند آفرید، ارواح ما بود...". در این روایت، روح امامان{{عم}} نخستین آفریده‌های خداوند به‌شمار رفته است و چنان‌که خواهد آمد، مقصود از نور در این روایات، همان ارواح مطهر ایشان است. این دو روایت و روایاتی که در ادامه خواهد آمد، به‌روشنی بیان می‌کنند که نور [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} و امامان{{عم}} معصوم{{عم}} نخستین آفریده‌های خداوند هستند.<ref>ر. ک. [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]].</ref>

* یکی از محوری‌ترین مسائل در بحث نور امامان{{عم}} آن است که حقیقت این نور چیست؟ آیا همان روح است؟ همراه با جسم است یا مجرد محض؟ اگر همراه با جسم است، آن جسم چه ویژگی‌هایی دارد؟ پاسخ‌گویی دقیق به این پرسش‌ها چندان آسان نیست، اما شاید بتوان برخی ابهامات در این مسئله را تا حدودی برطرف ساخت. در روایتی صحیح از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده است که فرمودند: "خداوند تبارک‌وتعالی فرمود: ای محمد، همانا من، نور تو و علی (یعنی به‌صورت روح بدون بدن) را آفریدم؛ پیش از آنکه آسمان‌ها و زمین و عرش و دریا را بیافرینم... روح تو و علی را جمع کرده، آنها را یک روح قرار دادم؛ پس این روح، مرا تمجید و تقدیس و تهلیل می‌کرد".<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۴۰.</ref> در سطور پیشین، روایتی از [[امام رضا]]{{ع}} از اجداد طاهرینش، از [[پیامبر خاتم|رسول گرامی اسلام]]{{ع}} نقل شد که فرمودند: {{عربی|اندازه=155%|"...أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْوَاحُنَا... ثُمَّ خَلَقَ الْمَلاَئِكَةَ فَلَمَّا شَاهَدُوا أَرْوَاحَنَا نُوراً وَاحِداً اِسْتَعْظَمُوا أُمُورَنَا..."}}؛<ref>محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج ۱، ص ۲۶۲ و ۲۶۳؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص۲۵۴- ۲۵۶؛ همو، علل الشرایع، ج ۱، ص ۵ و ۶.</ref> "نخستین چیزی که خداوند آفرید، ارواح ما بود... آن‌گاه ملائکه را آفرید. پس وقتی ارواح ما را به شکل یک نور دیدند، از امر ما به عظمت یاد کردند". در این روایت نیز بیان شده که نور امامان{{عم}} همان روح آنهاست. ضمن آنکه تصریح شده که همین روح، نخستین آفریده خداوند است. [[امام صادق]]{{ع}} در حدیثی فرمودند: "خداوند تبارک و تعالی چهارده‌هزار سال پیش از آفرینش مخلوقات، چهارده نور آفرید. پس آنها ارواح ما بودند".<ref>همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۲۵۴- ۲۵۶.</ref> در این حدیث، افزون بر آنکه تأکید شده نور امامان{{عم}} نخستین آفریده‌ها بوده، تصریح می‌شود که مقصود از نور، همان روح است. دو روایت اخير، اعتبار سندی لازم را ندارند، اما با توجه به تکرار مضمون آنها در روایات صحیح، پذیرفتنی‌اند. بنابراین، روشن می‌شود که مقصود از نور امامان{{عم}}، همان ارواح مطهر آنهاست. طبیعی است که این روح، مجرد است و ویژگی‌های مادی ندارد.<ref>ر. ک. [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]].</ref>

* روشن است که امر آفرینش به انوار معصومان{{عم}} ختم نشده و پس از ایشان نیز ادامه یافته است. ترتیب آفرینش موجودات، از جمله مسائلی است که نمی‌توان نظر قطعی درباره آن داد؛ با وجود این، از ظواهر روایات می‌توان به دیدگاهی اجمالی دست یافت. برای نمونه، روایات پرشماری که خواهد آمد، بر وجود ارواح پیش از اجساد حکایت می‌کند و یا از عالم ذر سخن به میان می‌آورد. این روایات نشان می‌دهد که ابتدا ارواح و سپس بدن‌ها آفریده شده‌اند. همچنین اگر [[حضرت آدم]]{{ع}} را نخستین انسان آفریده‌شده (که مرکّب از روح و جسم است) بدانیم، به‌روشنی می‌توان وجود فرشتگان و جنیان را پیش از انسان اثبات کرد؛ چراکه خداوند متعال، ملائکه و شیطان (که از جن است) را مأمور به سجده بر حضرت آدم{{ع}} کرد.<ref>بقره (۲): ۳۰-۳۴.</ref> از سوی دیگر، در روایاتی پرشمار، امامان معصوم{{عم}} خود را "حجة‌الله" نامیده‌اند که بدون ایشان، خداوند در قیامت بر بندگان احتجاج نمی‌کند؛ چنان‌که داود رقّی در روایتی صحیح از [[امام کاظم]]{{ع}} این سخن را نقل می‌کند.<ref>{{عربی|اندازه=155%|"إِنَّ الْحُجَّةَ لاَ تَقُومُ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ إِلاَّ بِإِمَامٍ حَتَّى يُعْرَفَ"}} (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۷۷).</ref> در برخی دیگر از روایات تأکید شده که حجت الهی در عوالم سه‌گانه (پیش از دنیای مادی، دنیای مادی و آخرت) وجود دارد؛ چنان‌که ابان بن تغلب در روایتی صحیح از [[امام صادق]]{{ع}} نقل می‌کند که فرمودند: {{عربی|اندازه=155%|"اَلْحُجَّةُ قَبْلَ الْخَلْقِ وَ مَعَ الْخَلْقِ وَ بَعْدَ الْخَلْقِ"}}.<ref>همان، محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۲۱. در همین راستا می‌توان به این روایت نیز استناد کرد: کنت نبيا و آدم بين الماء والطين (ر.ک: احمد بن عبدالله بكری، الانوار فی مولد النبی{{صل}}، ج۲، ص۲؛ محمد بن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب{{عم}}، ج۱، ص۲۱۴). البته روایت یادشده مرسل بوده و در جوامع نخستین شیعی، اثری از آن دیده نمی‌شود.</ref> اکنون می‌توان گفت: اولاً، پیش از حضور انسان‌ها در این دنیا، مخلوقاتی وجود داشته‌اند؛ ثانياً بر وجود حجت در آن سرا نیز تأکید شده است؛ و ثالثاً امامان{{عم}} حجت‌های الهی هستند. البته چگونگی این حجیت پیش از دنیای مادی برای ما روشن نیست؛ اما اصل حجت بودن بر موجوداتی که پیش از آفرینش دنیا وجود داشته‌اند، مسلّم است. در اینجا به رابطه امام با دو گروه از مخلوقاتی که پیش از دنیا وجود داشته‌اند، اشاره می‌کنیم: