آرامش در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

*[[علامه طباطبایی]] پس از [[نقل]] برخی از آن اقوال، آنها را قابل [[تأویل]] شمرده، منظور از سکینه را در این [[آیه]]، [[روحی]] [[الهی]] می‌داند که به [[قلب]] [[انسان]]، [[آرامش]] و به [[جان آدمی]]، استقرار و [[ثبات]] می‌بخشد. این [[روح الهی]]، مرتبه‌ای از [[کمالات]] نفس [[انسانی]] و جلوه‌ای از [[روح]] [[ایمان]] است <ref>المیزان، ج ۲، ص ۲۸۹.</ref>؛ از این روی [[خداوند]] در دیگر [[آیات]]، از سکینه به [[روح]] تعبیر کرده است: {{متن قرآن| أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ}}<ref>«آنانند که (خداوند) ایمان را در دلشان برنوشته و با روحی از خویش تأییدشان کرده است » سوره مجادله، آیه ۲۲.</ref><ref>المیزان، ج ۲، ص ۲۹۰.</ref>. این [[تفسیر]] در برخی از [[روایات]] [[امامان معصوم]]{{عم}} به چشم می‌خورد<ref>الکافی، ج۲، ص ۱۵؛ البرهان، ج۱، ص ۵۰۹؛ بحارالانوار، ج ۶۶، ص۱۷۷ و ۱۷۸.</ref>؛ برخی [[مفسّران]] معاصر بر اساس تحلیل پیش‌گفته به [[تأویل]] این دسته از [[روایات]] پرداخته‌اند<ref>الفرقان، ج ۲، ص ۱۶۹ و ۱۷۰.</ref>. [[علامه طباطبایی]]، [[تفسیر]] مورد نظر خویش را در ذیل دیگر [[آیات]] سکینه نیز به گونه‌ای دیگر بیان می‌کند. در این سری [[آیات]]، از [[نزول]] سکینه [[الهی]] بر [[قلب]] [[پیامبر]] و [[مؤمنان]] هنگام [[سختی]] و دشواری‌های [[تبلیغ دین]] یاد شده است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«اوست که آرامش را در دل مؤمنان فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند و سپاهیان آسمان‌ها و زمین از آن خداوند است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره فتح، آیه ۴.</ref>.

*هر [[انسانی]] در [[زندگی]] به نیرویی [[روحی]] و [[روانی]] برای حرکت و فعّالیّت‌های خویش [[نیازمند]] است. [[خداوند]] به جای نیروی [[نخوت]] و [[تعصّب]] [[جاهلی]]، [[مؤمنان]] را از نیروی [[آرامش]] خویش برخوردار ساخته که تقوای [[روح]] و روان از پیامدهای آن است: {{متن قرآن|إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که کافران به ننگ - ننگ جاهلی- دل نهادند  و خداوند، آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آنان را به فرمان پرهیزگاری پایبند کرد و آنان بدان سزاوارتر و شایسته آن بودند و خداوند به هر چیزی داناست» سوره فتح، آیه ۲۶.</ref>.

*انتساب سکینه در [[آیات]] متعدّدی به [[خداوند]] و پیوند آن با [[ایمان]] و [[تقوا]] در این [[آیات]]، نشان دهنده معنای خاصّی از این اصطلاح [[قرآنی]] است. علاّمه طباطبایی با توجّه به این نکته، سکینه را حالتی [[الهی]] و نوع ویژه‌ای از [[آرامش]] می‌شمرد که فقط بر دل‌های [[پاک]] و جان‌های [[پرهیزگار]] فرود آمده و همواره تثبیت [[ایمان]] و افزایش [[روح]] [[تقوا]] را در پی داشته است و در نتیجه فقط به افراد ویژه‌ای در مراحل بالای [[ایمان]] اختصاص دارد<ref>المیزان، ج ۹، ص ۲۲۴ ـ ۲۲۹.</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آرامش (مقاله)| آرامش]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.

*[[فیروزآبادی]]، [[اطمینان]] و سکینه را ملازم یک‌دیگر شمرده، در عین حال، [[اطمینان]] را مرتبه‌ای بالاتر از سکینه می‌داند که هیچ‌گاه از دارنده‌اش جدا نمی‌شود<ref>بصائر ذوی التمییز، ج ۳، ص ۵۱۷.</ref>. این در حالی است که در [[آیات]] [[اطمینان]]، به گونه‌های مختلفی ازآرامش توجّه شده که دامنه گسترده‌تری از سکینه را دربرمی‌گیرد. [[ابراهیم]] هنگام درخواست [[مشاهده]] چگونگی [[رستاخیز]]، [[اطمینان]] [[قلب]] را [[دلیل]] این درخواست می‌داند: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من بنمای چگونه مردگان را زنده می‌سازی؟ فرمود: آیا ایمان نداری؟ گفت: چرا امّا تا دلم آرام یابد؛ فرمود: چهار پرنده برگزین و نزد خود پاره پاره گردان سپس هر پاره‌ای از آنها را بر کوهی نه! آنگاه آنان را فرا خوان تا شتابان نزد تو آیند و بدان که خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره بقره، آیه ۲۶۰.</ref>.

*حواریّون [[عیسی]] نیز از او سفره‌ای آسمانی می‌طلبند تا دل‌هایشان با خوردن غذاهای آن به [[اطمینان]] نایل آید:{{متن قرآن|إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَن يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِّنَ السَّمَاء قَالَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ قَالُواْ نُرِيدُ أَن نَّأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَن قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ}}<ref>«هنگامی که حواریان گفتند: ای عیسی پسر مریم! آیا پروردگار تو یارایی دارد که برای ما از آسمان خوانی فرو فرستد؟ (عیسی) گفت: اگر مؤمنید از خداوند پروا کنید گفتند: بر آنیم تا از آن بخوریم و دل‌هایمان اطمینان یابد و بدانیم که تو، به ما راست گفته‌ای و بر آن از گواهان باشیم» سوره مائده، آیه ۱۱۲-۱۱۳.</ref>.

*گروهی از [[مفسّران]] معاصر به تبع برخی از معتزلیان<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۸۰۸.</ref> با استفاده از مفهوم انحصاری استثنا در این [[آیات]]: {{متن قرآن|وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و خداوند آن را جز مژده‌ای (برایتان) قرار نداد و اینکه دلتان بدان آرام یابد و یاری جز از سوی خداوند نیست که خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۱۰.</ref>. [[نزول فرشتگان]] را فقط عامل تقویت [[روحی]] و [[معنوی]] [[مسلمانان]] شمرده، دخالت مستقیمی در [[جنگ]] برای آنها قائل نیستند<ref>المیزان، ج ۹، ص ۲۱؛ نمونه، ج ۷، ص ۱۰۵.</ref>؛ در مقابل، برخی از [[مفسّران]] گذشته به [[مبارزه]] [[فرشتگان]] با [[کافران]] در [[جنگ بدر]] اشاره کرده‌اند<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۰۹.</ref>.

*تکیه به زندگانی [[دنیا]] در اثر واگرایی از [[خداوند]]، نوعی [[آرامش]] کاذب برای [[انسان]] پدید می‌آورد که سرانجام آن ناخوشایند است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُواْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاطْمَأَنُّواْ بِهَا وَالَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنَا غَافِلُونَ أُوْلَئِكَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ}}<ref>«به یقین آنان که لقای ما را امید نمی‌برند و به زندگی این جهان خشنود و به آن دلگرمند و آنان که از نشانه‌های ما غافلند؛ به سزای آنچه می‌کردند، جایگاهشان آتش است» سوره یونس، آیه ۷-۸.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۱۴۰؛ کشف الاسرار، ج ۴، ص ۲۵۲.</ref> این [[آرامش]] در [[دنیا]] نیز ماندگار نبوده، به محض پیدایش [[سختی]] و رنجی در [[زندگی]] از میان می‌رود و در نتیجه، این افراد از بهره‌های هر دو [[جهان]] بی‌نصیب مانده، زیان‌کارانی واقعی به شمار می‌روند:{{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ}}<ref>«و از مردم کسی است که خداوند را با دو دلی  می‌پرستد، اگر خیری به او رسد بدان دل استوار می‌دارد و اگر بلایی بدو رسد دگرگون می‌شود ؛ در این جهان و در جهان واپسین زیان دیده است؛ این همان زیان آشکار است» سوره حج، آیه ۱۱.</ref><ref>فی‌ظلال، ج ۴، ص ۲۴۱۲ ـ ۲۴۱۳؛ موسوعة اخلاق القرآن، ص۸۵.</ref>.

*[[آرامش]]، خود ماهیّتی [[روحی]] و [[روانی]] دارد؛ امّا از آنجا که عوامل پدیدآورنده آن و موانع به هم زننده آن ممکن است ماهیّتی [[اعتقادی]]، [[روانی]] یا طبیعی داشته باشند می‌توان به تنویع و تقسیم آن پرداخت<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آرامش (مقاله)| آرامش]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>:

===[[آرامش]] [[اعتقادی]]===

=== [[آرامش روانی]]===

*[[جان انسان]] همواره طالب رسیدن به مراحل [[کمال وجودی]] خویش است؛ بدین سبب همواره از حالی به حال دیگر درمی‌آید؛ امّا در هیچ مرحله‌ای به نهایت مطلوب خویش دست نیافته، باز خواهان دست‌یابی به مرحله‌ای دیگر است. [[قلب]] [[انسان]] در اثر این حالت، همواره از [[نگرانی]] و [[اضطراب]] آکنده است تا آنکه در [[سیر]] حرکت خویش به [[خداوند]] در نقش مبدأ و مقصد همه [[جهان هستی]] و جامع همه [[کمالات وجودی]] توجّه کند؛ آن‌گاه خود را در آرامشی بی‌کران می‌یابد: {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد» سوره رعد، آیه ۲۸.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۹، ص ۵۰.</ref>. این [[احساس]] [[آرامش]] مطلق فقط در این حالت پدید می‌آید: {{متن قرآن|ِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ}}<ref>«آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.</ref><ref>روح المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۱۴.</ref>.

*[[آرامش روانی]] در نگاه برخی [[مفسّران]] معاصر، در [[آرامش]] [[اعتقادی]] نیز تأثیرگذار است. آنکه [[نور ایمان]] به اعماق وجودش راه یافته باشد، دیگر نه [[معجزه]] می‌طلبد و نه در پی [[برهان]] و [[استدلال]] برمی‌خیزد؛ بلکه همه هستی خویش را در برابر حقیقتی که با تمام وجود تجربه کرده است، [[تسلیم]] می‌کند {{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ}} <ref>و کافران می‌گویند: چرا بر او از سوی پروردگارش نشانه‌ای  فرو فرستاده نمی‌شود؟! بگو: بی‌گمان خداوند هر که را بخواهد بیراه می‌دارد و آن کس را که (به سوی او) بازگردد به سوی خویش رهنمون می‌گردد. همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد. کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند خوشا بر آنان و آنان را فرجام  نیکوست؛ سوره رعد، آیه: ۲۷ ـ ۲۹.</ref><ref>فی ظلال، ج۴، ص ۲۰۶۱.</ref> این تحلیل از تأثیر [[ایمان]] [[قلبی]] بر [[آرامش]] [[اعتقادی]] به موضوع رابطه [[عقل]] و [[ایمان]] پیوند خورده و تا اندازه‌ای به نظریّه [[ایمان]] گرایان (Fideism) نزدیک است<ref>عقل و اعتقاد دینی، ص ۶۹ ـ ۹۱.</ref>؛ در مقابل، برخی از عقل‌گرایان، [[آرامش روانی]] را نیز در پرتو [[آرامش]] [[اعتقادی]] [[تفسیر]] کرده‌اند<ref>الکشّاف، ج۲، ص ۳۵۹؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۷، ص ۷۰.</ref>.

*اهمّیّت [[آرامش روانی]] در بحران‌های [[روحی]] و [[اجتماعی]] دو چندان نمایان می‌شود. به نمونه‌های بارزی از این موارد در [[قرآن]] اشاره شده است. [[مادر موسی]] در سخت‌ترین حالات [[روانی]] که [[فرزند]] خود را از [[ترس]] کشته شدن در گهواره‌ای چوبی نهاده، به [[رود نیل]] سپرد، فقط [[یاد خدا]] آرام بخش او بود که به [[یاری]] آن توانست این [[آزمایش]] را تا سرانجام با کام‌یابی به پایان رساند: {{متن قرآن|وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغًا إِنْ كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلَا أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و دل مادر موسی خالی شد (چندان که) اگر دلش را استوار نمی‌داشتیم تا از باورکنندگان باشد به راستی نزدیک بود که آن (راز) را فاش کند» سوره قصص، آیه ۱۰.</ref><ref>قرطبی، ج ۱۳، ص ۱۶۹ و ۱۷۰؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۲۲۹؛ فی ظلال، ج ۵، ص ۲۶۷۸ ـ ۲۶۸۰.</ref>. [[بنی اسرائیل]] هنگام فرار از [[مصر]] در حالی که [[لشکریان]] [[فرعون]] را در پی خویش می‌دیدند، فقط با سخنان [[موسی]] که با [[اطمینان]] از [[یاری]] [[خدا]] سخن می‌گفت، [[آرامش]] یافتند: {{متن قرآن|فَلَمَّا تَرَاءى الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَكُونَ قَالَ كَلاَّ إِنَّ مَعِيَ رَبِّي سَيَهْدِينِ}}<ref>«و چون دو دسته یکدیگر را دیدند، همراهان موسی گفتند: بی‌گمان ما گرفتار شده‌ایم! (موسی) گفت: هرگز! به راستی پروردگارم با من است و مرا رهنمایی خواهد کرد» سوره شعراء، آیه ۶۱-۶۲.</ref><ref>مراغی، مج ۷، ج ۱۹، ص ۶۷ ـ ۶۸.</ref>.

===[[آرامش]] طبیعی===

*برخی پدیده‌ها در این [[جهان]] از طبیعتی آرام بخش برخوردارند. [[خداوند]]، [[شب]] را سکونت‌بخش: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ }}<ref>«اوست که برای شما شب را نهاد تا در آن بیارمید » سوره یونس، آیه ۶۷.</ref>؛ {{متن قرآن|أَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref>«آیا ندیده‌اند که ما شب را آفریدیم تا در آن آرامش یابند و روز را روشنی بخش (آفریدیم)؛ بی‌گمان در آن نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان می‌آورند» سوره نمل، آیه ۸۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و از بخشایش اوست که شب و روز را برایتان پدید آورد تا در شب آرام گیرید و (روز) از بخشش وی، (روزی خویش) بجویید و باشد که سپاس گزارید» سوره قصص، آیه ۷۳.</ref>؛ {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ}}<ref>«خداوند است که شب را برایتان پدید آورد تا در آن آرام یابید و روز را (برای کار و تلاش) روشنی‌بخش ساخت؛ به راستی خداوند بر مردمان بخشش دارد اما بیشتر مردم سپاس نمی‌نهند» سوره غافر، آیه ۶۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۱۸۴.</ref> و [[پوشش]] جهت [[رهایی]] از تلاش‌های روز {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ لِبَاسًا وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا}}<ref>«و شب را پوشش گرداندیم، و روز را زمان (تلاش برای) معاش نهادیم» سوره نبأ، آیه ۱۰-۱۱.</ref><ref>المیزان، ج۱۰، ص۹۵؛ جامع‌البیان، ج ۵، ص ۲۷۹و ج۱۲، ص۳۹۷.</ref> و [[خواب]] را مایه آسودگی و استراحت: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا}}<ref>«و اوست که شب را برای شما (چون) بالاپوش و خواب را مایه آسایش و روز را انگیختنی (برای جنب و جوش) قرار داد» سوره فرقان، آیه ۴۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا}}<ref>«و خوابتان را مایه آرامش کردیم،» سوره نبأ، آیه ۹.</ref><ref>جامع البیان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص ۲۷.</ref> قرار داده است.

==راه‌های کسب [[آرامش]]==

*عوامل گوناگونی ممکن است [[انسان]] را نگران و پریشان سازد. [[ترس]] از [[آینده]] مبهم، [[اندوه]] بر گذشته تاریک، [[ضعف]] و [[ناتوانی]] در برابر [[مشکلات]]، [[احساس پوچی]] در [[زندگی]]، بی‌توجّهی و قدرنشناسی اطرافیان، سوءظن‌ها و تهمت‌ها، [[دنیاپرستی]] و دل‌باختگی در برابر آن، [[وحشت]] از [[مرگ]] و... همگی در پرتو [[ایمان]] [[پاک]] به [[خداوند]] از میان برداشته می‌شوند<ref>نمونه، ج ۱۰، ص ۲۱۱ ـ ۲۱۴.</ref>.

=== [[حس]] [[ایمان]]===

*[[انسان]] [[مؤمن]] که بنیان‌های [[اعتقادی]] خویش را مستحکم و خلل‌ناپذیر بنا نهاده و در [[مقام عمل]] فقط به انجام [[تکالیف الهی]] نظر دارد، هیچ‌گاه [[هراس]] و اندوهی به قلبش راه نمی‌یابد؛ زیرا نه خود را مالک [[ثروت]] و نه صاحب [[اختیار]] در تصمیم‌گیری‌ها می‌بیند؛ بلکه او فقط [[امانت‌دار]] [[خداوند]] بر [[زمین]]، و موظّف به [[شناخت]] [[خیر و شر]] بر اساس دستورهای [[خداوند]] است و در هر حال، تحت [[سرپرستی]] [[خداوند]] قرار دارد: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref><ref> المیزان، ج ۲، ص ۳۴۵.</ref> امّا [[انسان]] [[بی‌ایمان]] از این پشتوانه مستحکم [[روحی]] و [[روانی]] [[محروم]] بوده، تنها و سرگردان در [[زمین]] رها می‌ماند: {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ}}<ref>«این از آن روست که خداوند یاور مؤمنان است و کافران یاوری ندارند» سوره محمد، آیه ۱۱.</ref><ref>فی ظلال، ج ۴، ص ۲۰۶۰.</ref> گویی از فراز [[آسمان]] فرو افتاده یا تندبادی او را به مکانی دور پرتاب کرده است. {{متن قرآن|حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ}}<ref>«پاک آیینان برای خداوند باشید، نه شرک‌ورزان به او  و هر کس به خداوند شرک ورزد چنان است که از آسمان فرو افتد و پرندگان او را بربایند یا باد او را به جایی دور اندازد» سوره حج، آیه ۳۱.</ref>. فقدان [[ایمان به خدا]]، [[زندگی]] را از مفاهیم عالی و ارزش‌های [[شریف]] [[انسانی]] تهی ساخته، [[احساس]] [[رسالت]] در [[زندگی]] در جای‌گاه [[جانشین]] [[خداوند]] را از او می‌رباید. نگاه قدسی [[انسان]] [[مؤمن]] به [[جهان]]، او رادر [[زندگی]] جهت و [[هدف]] بخشیده، از [[احساس]] دردناک [[پوچی]] می‌رهاند و [[قدرت]] رودر رویی با هرگونه فشار را به او می‌بخشد: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«(همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۱.</ref><ref> قرآن و روان‌شناسی، ص ۳۴۷.</ref> در واقع [[آرامش]]، گوهر و [[حقیقت]] [[ایمان]] و سرانجام و مقصود آن است<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۷۴۲.</ref> و حدّ اعلای آن از برای [[عارفان]] [[حقیقی]] است که با [[مشاهده]] حضوری [[خدا]] و [[جهان آخرت]] به مرتبه والای [[ایمان]] [[دست]] یافته و از هرگونه دغدغه و [[نگرانی]] رها شده‌اند: {{متن قرآن|رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ}}<ref>«پروردگارا! ما شنیدیم فرا خواننده‌ای به ایمان فرا می‌خواند که به پروردگار خود ایمان آورید! و ایمان آوردیم؛ پروردگارا، گناهان ما را بیامرز و از بدی‌های ما چشم بپوش  و ما را با نیکان بمیران» سوره آل عمران، آیه ۱۹۳.</ref><ref>کشف‌الاسرار، ج۱، ص۶۷۴؛ روح البیان، ج ۹، ص ۱۲ و ۱۳ و ۳۵.</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آرامش (مقاله)| آرامش]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.

*مفهوم [[توکّل]] در مرحله پس از [[اسلام]] و [[ایمان]] به خداگرایی کامل [[انسان]] در همه ساحت‌های هستی خویش رهنمون است: {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ}}<ref>«و موسی گفت: ای قوم من! اگر به خداوند ایمان آورده‌اید، چنانچه گردن نهاده‌اید بر او توکّل کنید» سوره یونس، آیه ۸۴.</ref> هرگاه [[انسان]] [[مؤمن]] در ژرفای [[قلب]] خویش به این [[حقیقت]] [[دست]] یابد، همه هراس‌ها و [[آرزوها]] و تکاپوها و کشمکش‌ها از روان او رخت بربسته، بی‌دغدغه در جوار خدای خویش آرام می‌گیرد: {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ}}<ref>«پس اگر رو بگردانند بگو: خداوندی که خدایی جز او نیست مرا بس؛ بر او توکّل دارم و او پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان) است» سوره توبه، آیه ۱۲۹.</ref><ref>فی ظلال، ج ۵، ص ۳۰۵۴.</ref> در برابر آنها، چندگانه گرایانی که خدای خود را خوب نشناخته، به او بدگمانند و دل‌هایشان به [[ظواهر]] پدیده‌های هستی چنگ انداخته است، هیچ‌گاه طعم [[آرامش]] را نخواهند چشید: {{متن قرآن|مَنْ كَانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ}}<ref>«هر کس که گمان می‌داشت خداوند در این جهان و در جهان واپسین هرگز پیامبر را  یاری نخواهد کرد، (اینک) ریسمانی از سقف بیاویزد سپس (رشته زندگی خود را) ببرد آنگاه بنگرد که آیا این تدبیر او خشمش را از بین می‌برد؟» سوره حج، آیه ۱۵.</ref><ref>فی ظلال، ج ۴، ص ۲۴۱۳.</ref>. واگذاری همه حوادث به [[علم]] و [[تدبیر الهی]] در عین کوشش کامل [[انسان]]، او را از [[اندوه]] محرومیّت‌ها و [[تأسف]] بر گذشته‌ها و نیز [[شادی]] [[بیهوده]] بر کام‌یابی‌ها رها می‌سازد: {{متن قرآن|مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ}}<ref>«هیچ گزندی در زمین  و به جان‌هایتان  نمی‌رسد مگر پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابی (آمده) است؛ این بر خداوند آسان است تا بر آنچه از دست شما رفت دریغ نخورید و بر آنچه به شما دهد شادی نکنید و خداوند هیچ خود پسند خویشتن ستایی  را دوست نمی‌دارد» سوره حدید، آیه 22-23.</ref>. [[انسان]] [[مؤمن]] با [[تسلیم]] مطلق در برابر [[خداوند]]، همواره از او [[خشنود]] بوده، هیچ حادثه‌ای را در [[جهان]]، ناخوشایند نمی‌بیند<ref> قرآن و روان‌شناسی، ص ۳۴۳ـ۳۴۴؛ موسوعة اخلاق القرآن، ۸۱.</ref>.[[خداوند]] فقط در چنین حالتی است که به طور کامل از [[بنده]] خویش [[راضی]] و [[خشنود]] می‌شود: {{متن قرآن|يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً}}<ref>«ای روان آرمیده! به سوی پروردگارت خرسند و پسندیده بازگرد!» سوره فجر، آیه ۲۷-۲۸.</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آرامش (مقاله)| آرامش]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.

===[[صبر]]===

===[[تقوا]]===

*سیطره‌انسان برخواسته‌های خویش، او را از پیامدهای اندوه‌بار کارهای [[زشت]] مصون ساخته: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلا سَدِيدًا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَن يُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و سخنی استوار بگویید تا کردارهایتان را شایسته گرداند و گناهانتان را بیامرزد و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۰-۷۱.</ref> قدرت ‌تشخیص و تصمیم‌گیری او را در حوادث گوناگون [[زندگی]] افزوده: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ}}<ref>«ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد  و از گناهانتان چشم می‌پوشد و شما را می‌آمرزد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره انفال، آیه ۲۹.</ref> و روند [[زندگی]] را بر او آسان می‌سازد: {{متن قرآن| وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا}}<ref>«هر که از خداوند پروا کند برای او در کار وی آسانی پدید می‌آورد» سوره طلاق، آیه ۴.</ref> و در پرتو این [[قدرت روحی]] و [[معنوی]]، به او [[آرامش]] می‌بخشد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.</ref>. از این‌روی در [[حدیثی]]، [[آرامش]] [[نشانه]] [[پرهیزگاری]] دانسته شده<ref>صفة الصفوة، ج ۱، ص ۴۲.</ref> و [[امام‌ علی]]{{ع}} بهره نیکوی این [[جهان]] را [[پرهیزکاری]] شمرده، روی گردانی از [[دنیاخواهی]] را موجب [[آرامش]] و ایمنی [[انسان]] می‌داند و آرامش‌های [[مادّی]] را گذرا و نابود شدنی [[وصف]] می‌کند<ref>نهج‌البلاغه، خ ۱۱، ص ۲۱۳.</ref><ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آرامش (مقاله)| آرامش]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>.