تقوا در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| عنوان مدخل  = تقوا

| مداخل مرتبط = [[تقوا در لغت]] - [[تقوا در قرآن]] - [[تقوا در حدیث]] - [[تقوا در نهج البلاغه]] - [[تقوا در اخلاق اسلامی]] - [[تقوا در کلام اسلامی]] - [[تقوا در معارف دعا و زیارات]] - [[تقوا در معارف و سیره علوی]] - [[تقوا در معارف و سیره سجادی]] - [[تقوا در معارف و سیره امام جواد]] - [[تقوا در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[تقوا در معارف و سیره نبوی]] - [[تقوا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]

| پرسش مرتبط  =  

در [[قرآن کریم]]، آیاتی که در آن، کلمه تقوا به صورت مصدر و مشتقات آن با الفاظ {{متن قرآن|وَقَانَا}}، {{متن قرآن|وَقَاهُ}}، {{متن قرآن|وَقَاهُمْ}}، {{متن قرآن|تَقِ}}، {{متن قرآن|تَقِيكُمُ}}،{{متن قرآن|قِنَا}}، {{متن قرآن|قِهِمْ}}، {{متن قرآن|قُوا}}، {{متن قرآن|يُوقَ}}، {{متن قرآن|اتَّقَى}}، {{متن قرآن|اتَّقُوهُ}}، {{متن قرآن|اتَّقَيْتُنَّ}}، {{متن قرآن|تَتَّقُوا}}، {{متن قرآن|تَتَّقُونَ}}، {{متن قرآن|یَتَّقِ}}، {{متن قرآن|يَتَّقْهِ}}، {{متن قرآن|فَلْيَتَّقُوا}}، {{متن قرآن|يَتَّقُونَ}}، {{متن قرآن|یَتَّقي}}، {{متن قرآن|اِتَّقِ}}، {{متن قرآن|اتَّقُوا}}، {{متن قرآن|اتَّقُونِ}}، {{متن قرآن|اتَّقُوهُ}}، {{متن قرآن|اتَّقِينَ}}، {{متن قرآن|الْأَتْقَى}}، {{متن قرآن|أَتْقَاكُمْ}}، {{متن قرآن|وَاقَ}}، {{متن قرآن|تَقِیَّاً}}، {{متن قرآن|تُقَاةً}}، {{متن قرآن|التَّقْوَى}}، {{متن قرآن|تَقْوَاهَا}}، {{متن قرآن|تَقْوَاهُمْ}}، {{متن قرآن|الْمُتَّقُونَ}}، {{متن قرآن|الْمُتَّقِينَ}} و در مجموع ۲۴۸ بار ذکر شده است. کلمه {{متن قرآن|التَّقْوَى}} پانزده بار در پانزده [[آیه]] در یازده [[سوره]] قرآن کریم که چهار سوره آن، مکی و هفت سوره دیگر آن، [[مدنی]] است، ذکر شده است<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۳۹۸.</ref>.

== معناشناسی ==

[[تقوا]] اسم مصدر از ریشه "و ـ ق ـ ی"، در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و [[مراقبت]] شدید و فوق العاده<ref> لسان العرب، ج ۱۵، ص ۳۷۸؛ المصباح، ص ۶۶۹، «وقی».</ref> و در ادبیات [[معارف اسلامی]] به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ اعم از [[محرمات]] و مکروهات<ref> مفردات، ص ۸۸۱، «وقی».</ref> برخی ترک بعضی از مباحات را نیز در تحقق این معنا لازم دانسته‌اند<ref> مفردات، ص ۸۸۱.</ref>، چنان که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} وجه [[نامگذاری]] [[پرهیزگار]] به [[متّقی]] را انجام ندادن برخی از مباحات به انگیزه [[پرهیز از حرام‌ها]] دانسته است<ref> مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۱۹؛ مستدرک الوسایل، ج ۱۱، ص ۲۶۷.</ref>.

بر این اساس، [[عارفان]] افزون بر دوری از [[محرّمات]]، اجتناب از لذت‌های [[حلال]] [[دنیوی]] را در مراتبی از [[تقوا]] لازم شمرده‌اند<ref> المحیط الاعظم، ج ۱، ص ۲۷۸؛ التقوی فی القرآن، ص ۲۸.</ref>، پس می‌توان گفت [[تقوا]] خصوصیاتی دارد که به حسب موارد، مختلف می‌گردند و [[قدر]] جامع آنها [[پرهیز از محرمات]] [[شرعی]] و [[عقلی]]، توجه به [[حق]] و التفات به پاکسازی عمل و به سوی مجرای طبیعی و متعارف [[اعمال]] حرکت کردن است، همان گونه که [[فجور]]، فاصله گرفتن از حالت [[اعتدال]] و خارج شدن از جریان طبیعی کارهاست<ref> التحقیق، ج ۱۳، ص ۱۸۴، «وقی».</ref> و از آغاز پیدایش [[ایمان]] در [[دل]] [[مؤمن]] تا آخرین [[درجه]] کمال، همواره ملازم [[مؤمن]] است و در هر مرحله‌ای اقتضایی دارد؛ مانند محافظت نفس از [[عذاب]] و [[آتش]]، [[پرهیز]] از سخطِ [[خدا]] و [[مخالفت]] با وی و اجتناب از دوری و محجوبیت از [[خداوند]]<ref> التحقیق، ج ۱۳، ص ۱۸۵ - ۱۸۶، «وقی».</ref>.<ref>[[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم (کتاب)|دائره المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸.</ref>

=== نکاتی درباره معنای تقوا ===

# در فرهنگ دینی، بالاترین خطرات و زشتی‌ها، [[ارتکاب معاصی]] [[الهی]] است که [[انسان]] را در معرض هلاکت [[ابدی]] قرار می‌دهد. بنابراین، در [[قرآن کریم]] «متّقی) به کسی اطلاق می‌شود که اوّلاً، [[ادب]] [[بندگی]] و حریم الهی را می‌شناسد و ثانیاً، با قرار گرفتن در چنین حریمی که «وقایة [[الله]]» است، خود را از گزند [[خشم]] و [[سخط]] الهی نسبت به حریم شکنان حفظ می‌کند. بر این مبنا، منظور از تقوا، [[التزام]] به [[شریعت]] و [[اوامر]] [[شارع]] است و متّقی یعنی کسی که نفس را از ارتکاب محارم حفظ می‌کند.

# از آنجا که در [[جهان بینی]] [[توحیدی]]، [[خداوند]] [[خالق]] عالم و در نتیجه، [[مالک]] هستی است، بر همه خلایق [[ولایت]] [[تدبیر]] و [[مالکیت]] دارد. در نتیجه، حفظ حریم الهی در عمل، عبارت است از توجه دائمی به [[ولایت پروردگار]] بر [[انسان]]؛ چنان که فرمود: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>. در صورت توجه و [[تولّی]] به چنین [[ولایتی]]، انسان داخل در زمره [[صالحین]] می‌گردد: {{متن قرآن|إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۶.</ref>. در غیر این صورت، او تحت [[ولایت شیطان]] قرار می‌گیرد. بنابراین، [[تقوا]] یعنی حریم‌داری [[ولایت الهی]] بر انسان و [[متّقی]] کسی است که [[حریم]] ولایت الهی بر خود را [[حفظ]] می‌کند و درتحت چنین ولایتی از خطرات [[اغوا]] و [[فریب]] [[شیطان]] در [[امان]] است.

# هرچند مصداق حریم مکتوب [[الهی]] [[قرآن]] است و متّقی کسی است که به [[فرامین]] قرآن عمل می‌کند، ولی چنان که در [[براهین]] دیگر اشاره شد، قرآن نیازمند [[مبیّن]] و مفسری است که بیان او عدلِ قرآن و [[حجّت الهی]] برای [[مردم]] باشد. به این ترتیب، [[متقی]] کسی است که فرامین دو ثقل الهی، یعنی قرآن [[صامت]] و [[ناطق]] را حفظ می‌کند؛ به عبارت دیگر، به [[ولایت ولی]] [[خدا]] (که همان ولایت الهی است) تولّی دارد<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۶ ص ۱۸۶.</ref>.

== [[تقوا]] در [[قرآن]] ==

واژه [[تقوا]] و دیگر مشتقات ریشه آن ۲۵۸ بار در [[قرآن کریم]] آمده‌اند و مباحثی گوناگون را دربردارند، مانند:

# معنوی بودن [[تقوا]]: {{متن قرآن|ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ }}<ref> فرمود: ای ابلیس! تو را چه می‌شود که با فروتنان نیستی؟؛ سوره حج، آیه ۳۲.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ }}<ref> بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت؛ سوره حجرات، آیه ۳.</ref>؛

# [[تقوا]] [[بهترین]] [[پوشش]] معنوی: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَىَ ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ }}<ref> ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند؛ سوره اعراف، آیه ۲۶.</ref>؛

# [[تقوا]] ملاک [[برتری]] [[انسان‌ها]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ }}<ref> ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است؛ سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>؛

# [[تقوا]] [[بهترین]] توشه: {{متن قرآن|الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الأَلْبَابِ }}<ref> حجّ (در) ماه‌های شناخته‌ای (انجام‌پذیر) است پس کسی که در آن ماه‌ها حجّ می‌گزارد (بداند که) در حجّ، آمیزش و نافرمانی و کشمکش (روا) نیست و هر کار نیکی کنید خداوند بدان داناست؛ و رهتوشه بردارید و بهترین رهتوشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان! از من پروا کنید؛ سوره بقره، آیه ۱۹۷.</ref>؛

# علل [[تقوا]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ }}<ref> ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید؛ سوره بقره، آیه ۱۸۳.</ref>؛

# آثار [[تقوا]]: {{متن قرآن|فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِّنكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا وَالَّلائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِن نِّسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ وَالَّلائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُوْلاتُ الأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا}}<ref> پس، چون به سر آمد عدّه خویش رسیدند یا به شایستگی نگاهشان دارید یا به شایستگی از آنان جدا شوید و دو تن دادگر از (میان) خود گواه بگیرید و گواهی را برای خداوند برپا دارید؛ این است که با آن، به کسی که به خداوند و روز بازپسین ایمان دارد اندرز داده می‌شود و هر کس از خداوند پروا کند (خداوند) برای او دری می‌گشاید؛ و به او از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد و هر که بر خدا توکل کند همو وی را بسنده است؛ به راستی خداوند به خواست خویش، رسنده است و بی‌گمان خداوند برای هر چیز، اندازه‌ای نهاده است. و آن زنانتان که از حیض ناامیدند اگر در کارشان تردید دارید، عده آنان سه ماه است (نیز) عدّه زنانی که حیض ندیده‌اند؛ و عدّه زنان باردار این است که بزایند و هر که از خداوند پروا کند برای او در کار وی آسانی پدید می‌آورد. این فرمان خداوند است که به سوی شما فرو فرستاده است و هر که از خدا پروا کند (خداوند) گناهانش را می‌پوشاند و برای وی پاداشی سترگ فراهم می‌گرداند؛ سوره طلاق، آیه ۲ - ۴.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ}}<ref>ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد و از گناهانتان چشم می‌پوشد و شما را می‌آمرزد و خداوند دارای بخشش سترگ است؛ سوره انفال، آیه ۲۹.</ref>؛

# و ویژگی‌های [[متقیان]]: {{متن قرآن|ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ }}<ref> این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است. همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند. و کسانی که به آنچه بر تو و به آنچه پیش از تو فرو فرستاده‌اند، ایمان و به جهان واپسین، یقین دارند؛ سوره بقره، آیه ۲ - ۴.</ref>.

برخی مشتقات [[تقوا]] در [[قرآن]] تنها در معنای لغوی آن به کار رفته‌اند؛ مانند: {{متن قرآن|فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِن كَفَرْتُمْ يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيبًا }}<ref> اگر کافر شوید چگونه از روزی که کودکان را پیر می‌کند، پروا می‌توانید کرد؟؛ سوره مزمل، آیه ۱۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ}}<ref> خداوند از آنچه آفریده است سایه‌بان‌هایی برای شما قرار داد و از کوه‌ها غارهایی برایتان نهاد و تنپوش‌هایی برایتان پدید آورد که شما را از گرما نگه می‌دارد و تنپوش‌هایی که شما را از (گزند) جنگتان نگه می‌دارد؛ بدین‌گونه خداوند نعمتش را بر شما تمام می‌گرداند باشد که گردن نهید؛ سوره نحل، آیه ۸۱.</ref> و {{متن قرآن|لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}}<ref> مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است؛ سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>.

اطلاق کلمه [[تقوا]] بر [[امامان]] {{عم}} یا از این روست که آنها کلمات الهی‌اند و همان طور که کلمات از ضمیر خبر می‌دهند، آنان مراد [[خداوند]] را بیان می‌کنند یا بدان جهت است که [[ولایت]] ایشان و [[پذیرفتن]] [[امامت]] آنان [[انسان]] را از [[آتش جهنم]] نگه می‌دارد<ref> بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۳۵.</ref>، چنان که در بعضی از [[روایات]] از [[ولایت]] [[امیرمؤمنان]] به {{متن قرآن|كَلِمَةَ التَّقْوَى}} یاد شده است<ref> بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۱۸۰؛ تأویل الآیات الظاهره، ص ۵۷۷.</ref> در زیارت‌های زیادی همچون [[زیارت]] [[امام حسین]] {{ع}} در [[اربعین]]، [[عید فطر]] و قربان [[شهادت]] داده می‌شود که [[امامان]] از [[فرزندان]] او، کلمه تقوایند<ref>بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۳۲، ۳۵۳.</ref>.<ref>[[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم (کتاب)|دائره المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸.</ref>

== [[قلبی]] بودن [[تقوا]] و فراگیری حوزه‌های آن ==

تعبیر تقوای [[قلوب]] در [[آیه]] {{متن قرآن|ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ}}<ref> حقیقت این است؛ و هر کس نشانه‌های (بندگی) خداوند را سترگ دارد، بی‌گمان، این (کار) از پرهیزگاری دل‌هاست؛ سوره حج، آیه ۳۲.</ref> می‌رساند که [[تقوا]] امری معنوی و مرتبط با [[روح]] و نفس [[انسان]] است<ref> مجمع البیان، ج ۷،ص ۱۳۳؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۷۴؛ اطیب البیان، ج ۹، ص ۲۹۸.</ref> و همچون [[اعمال]] نیست که متشکل از حرکات و سکنات و از نظر ظاهری، مشترک بین [[طاعت]] و [[معصیت]] باشد و همچنین از عناوینی نیست که بتوان آن را قطعاً از افعالی چون [[احسان]]، [[طاعت]] و امثال اینها انتزاع کرد و به شکلی حتمی به تقوای عامل آن پی‌برد<ref> المیزان، ج ۱۴، ص ۳۷۴؛ اطیب البیان، ج ۹، ص ۲۹۸.</ref>.

[[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ }}<ref> بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت؛ سوره حجرات، آیه ۳.</ref> نیز می‌رساند که [[تقوا]] با [[قلب]] پیوند دارد.

برپایه [[روایات]] [[معصومان]] {{عم}} هم [[تقوا]] امری [[قلبی]] و نفسی است، چنان که به فرموده [[رسول اکرم]] {{صل}} هر چیزی معدنی دارد و معدن [[تقوا]] [[قلوب]] عاقلان است<ref> روضة الواعظین، ص ۴.</ref> یا این [[حدیث]] که [[تقوا]] ریشه [[ایمان]] است<ref> تحف العقول، ص ۲۱۷.</ref>.

[[تقوا]] دارای حوزه‌های گوناگونی است و امور [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]] و [[رفتاری]] را دربرمی‌گیرد، از این رو برخی به استناد نخستین [[آیات]] [[سوره بقره]] گفته‌اند که [[خداوند]] در [[آیات]] یاد شده اوصافی را برای [[متقیان]] ذکر می‌کند که هریک بیانگر شعبه‌ای از تقواست؛ از {{متن قرآن|يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ }} تقوای [[اعتقادی]] و از {{متن قرآن|يُقِيمُونَ الصَّلاةَ }} تقوای [[عبادی]] و از {{متن قرآن|مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ }} تقوای [[مالی]] و غیر [[مالی]] (همچون مقام و موقعیت) مراد است<ref>نمونه، ج ۱، ص ۸۱؛ تسنیم، ج ۲، ص ۱۷۵ - ۱۷۷.</ref>.

شعبه‌ها و موارد [[تقوا]] در [[آیات]] فراوان نام برده شده‌اند و برخی از آنها عبارت‌اند از:

# [[توحید]] و [[پرستش]] [[خدا]] {{متن قرآن|وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلاَ تَتَّقُونَ}}<ref> و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را (فرستادیم) گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید؛ آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟؛ سوره اعراف، آیه ۶۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ}}<ref> و به راستی نوح را به سوی قوم وی فرستادیم، گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که شما را خدایی جز او نیست، آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟؛ سوره مؤمنون، آیه ۲۳.</ref>، {{متن قرآن|فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ}}<ref> آنگاه از خود آنان پیامبری در میانشان فرستادیم که: خداوند را بپرستید، شما را خدایی جز او نیست، آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟؛ سوره مؤمنون، آیه ۳۲.</ref>؛ {{متن قرآن|يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ}}<ref> فرشتگان را با روح از (مبدأ) امر خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد فرو می‌فرستد که بیم دهید: هیچ خدایی جز من نیست بنابراین از من پروا کنید؛ سوره نحل، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا}}<ref> یاد کن آنگاه را که کافران به ننگ - ننگ جاهلی- دل نهادند و خداوند، آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آنان را به فرمان پرهیزگاری پایبند کرد و آنان بدان سزاوارتر و شایسته آن بودند و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره فتح، آیه ۲۶.</ref>،

# [[ایمان]] به [[کتاب‌های آسمانی]]، [[آیات]] و [[احکام الهی]]، [[پیامبران]] و [[تسلیم محض]] بودن در برابر ایشان: {{متن قرآن|مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الأَغْنِيَاء مِنكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ }}<ref> آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است؛ سوره حشر، آیه ۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُم بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُونِ }}<ref> و تورات پیش از خود را راست می‌شمارم، و (آمده‌ام) تا برخی از چیزهایی را که بر شما حرام شده است حلال گردانم و نشانه‌ای از پروردگارتان برای شما آورده‌ام پس، از خداوند پروا و از من فرمانبرداری کنید!؛ سوره آل عمران، آیه ۵۰.</ref>؛ {{متن قرآن|وَآمِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَكُمْ وَلاَ تَكُونُواْ أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ }}<ref> و به آنچه فرو فرستاده‌ام، که کتاب نزد شما را راست می‌شمارد، ایمان آورید و نخستین منکر آن نباشید و آیات مرا به بهای ناچیز نفروشید و تنها از من پروا کنید؛ سوره بقره، آیه ۴۱.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ }}<ref> من برای شما پیامبری امینم. پس، از خداوند پروا کنید و از من فرمان برید؛ سوره شعراء، آیه ۱۰۷ - ۱۰۸.</ref>، {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ }}<ref> پس، از خداوند پروا کنید و از من فرمان برید؛ سوره شعراء، آیه ۱۱۰.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ }}<ref> ای مؤمنان! از خداوند و پیامبرش پیش نیفتید و از خداوند پروا کنید که خداوند شنوایی داناست؛ سوره حجرات، آیه ۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ }}<ref> و کسانی که از خداوند و پیامبرش فرمان برند و از خداوند بهراسند و از او پروا کنند کامیابند؛ سوره نور، آیه ۵۲.</ref>، [[عدالت]] در [[رفتار]] و گفتار {{متن قرآن|وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَلْيَقُولُواْ قَوْلاً سَدِيدًا }}<ref> و کسانی که برای فرزندان ناتوانی که پس از خود بر جای می‌نهند بیم دارند (درباره یتیمان دیگران) نیز باید بیم داشته باشند بنابراین از خداوند پروا کنند و استوار سخن گویند؛ سوره نساء، آیه ۹.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ }}<ref> ای مؤمنان! برای خداوند بپاخیزید و با دادگری گواهی دهید و نباید دشمنی با گروهی شما را وادارد که دادگری نکنید، دادگری ورزید که به پرهیزگاری نزدیک‌تر است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است؛ سوره مائده، آیه ۸.</ref>،

# امر به [[نماز]]: {{متن قرآن|وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَّحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى }}<ref> و خانواده‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن شکیب کن، ما از تو روزی نمی‌خواهیم که خود، تو را روزی می‌دهیم و سرانجام نیک برای پرهیزگاری است؛ سوره طه، آیه ۱۳۲.</ref>،

# اتمام [[حج]] و [[عمره]]: {{متن قرآن|وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref> و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید، پس اگر بازداشته شدید؛ از قربانی آنچه دست دهد (قربانی کنید)، و سر نتراشید تا هنگامی که قربانی به قربانگاه خود برسد، و اگر کسی از شما بیمار بود یا در سر آسیبی داشت (و ناچار از تراشیدن سر شد) بر (عهده) او (جایگزینی) است از روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن و چون ایمن شدید آنکه از عمره به حجّ تمتّع می‌پردازد آنچه از قربانی دست دهد (قربانی کند)، و هر کس (که قربانی) نیافت روزه سه روز از ایّام حج و هفت روز هنگامی که (از حج) بازگشتید (بر عهده اوست)؛ این ده روز کامل است؛ این (حکم تمتّع) برای کسی است که خانواده‌اش ساکن مکّه نباشند و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است؛ سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref>،

# [[دستور]] دادن به یادآوری [[خدا]] در ایام خاص [[حج]]: {{متن قرآن|وَاذْكُرُواْ اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ }}<ref> و خداوند را در روزهایی چند یاد کنید و آنکه (برای کوچ کردن از منا) بشتابد (و اعمال را) دو روزه (انجام دهد) گناهی نکرده است و آنکه دیر کند (و سه روزه بجای آورد، نیز) گناهی بر او نیست (و این اختیار) برای کسی است که (از محرّمات احرام) پرهیز کرده باشد و از خداوند پروا کنید و بدانید که نزد او گرد آورده می‌شوید؛ سوره بقره، آیه ۲۰۳.</ref>،

# اجتناب از صید خشکی در حال [[احرام]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَائِرَ اللَّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْيَ وَلاَ الْقَلائِدَ وَلا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبَرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ }}<ref> ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است؛ سوره مائده، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ }}<ref> شکار دریا و خوراک آن بر شما حلال است تا شما و کاروانیان را بهره‌ای باشد و شکار خشکی تا در احرامید بر شما حرام است و از خداوند که به سوی وی گرد آورده می‌شوید پروا کنید؛ سوره مائده، آیه ۹۶.</ref>،

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

# برون رفت از تنگناها، [[نجات]] از [[سختی]]‌ها و [[شبهات]] و آسان شدن [[کارها]] و [[مشکلات]]<ref> مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۴۶۰.</ref>: {{متن قرآن|وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا }}<ref> هر کس از خداوند پروا کند (خداوند) برای او دری می‌گشاید؛ سوره طلاق، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا }}<ref> و هر که از خدا پروا کند (خداوند) گناهانش را می‌پوشاند و برای وی پاداشی سترگ فراهم می‌گرداند؛ سوره طلاق، آیه ۴.</ref>؛ {{متن قرآن|فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى }}<ref> امّا آنکه بخشش کند و پرهیزگاری ورزد، و آن وعده نیکوترین (بهشت) را راست بشمارد. زودا که او را در راه (خیر و) آسانی قرار دهیم؛ سوره لیل، آیه ۵ - ۷.</ref>،

 

 

 

 

 

 

[[سحر]] نیز مانع [[رستگاری]] است: {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَكُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلاَ يُفْلِحُ السَّاحِرُونَ}}<ref> موسی گفت: آیا درباره حقّ هنگامی که نزد شما آمده است (چنین) می‌گویید؟! آیا این جادوست؟ در حالی که جادوگران رستگار نمی‌گردند؛ سوره یونس، آیه ۷۷.</ref>؛ نیز{{متن قرآن|وَأَلْقِ مَا فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ سَاحِرٍ وَلا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتَى}}<ref> و آنچه در کف داری بیفکن تا آنچه برساخته‌اند فرو خورد که هر چه برساخته‌اند نیرنگ جادوگری است و جادوگر هر جا آید کامیاب نمی‌گردد؛ سوره طه، آیه ۶۹.</ref> و برخی از [[مفسران]] به [[رستگار]] نشدن ساحران در [[دنیا]] و [[آخرت]] تصریح کرده‌اند<ref>تفسير مقاتل، ج ۲، ص ۲۴۵؛ تفسیر سمرقندی، ج ۲، ص ۱۲۷؛ تيسير الكريم الرحمن، ج ۱، ص ۴۲۳.</ref>.<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص ۶۱۰ - ۶۲۰.</ref>

== [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و آیات تقوا ==

منظور آیاتی است که در رابطه با [[پیامبر]] و یا [[همسران پیامبر]] و یا [[مؤمنین]] همراه [[پیامبر]] موضوع [[تقوا]] و [[ضرورت]] پرواداری و [[خویشتن داری]] مطرح گردیده است؛ زیرا [[تقوا]] به معنای [[حفظ]] کردن خویشتن از چیزی است که [[انسان]] از آن می‌ترسد و در اصطلاح [[شرع]] به معنای نگهداری نفس از چیزی است که موجب [[گناه]] می‌شود و این معنا با پرهیز از آنچه [[خداوند]] [[نهی]] نموده، حاصل می‌گردد و کمال آن به وسیله ترک برخی [[محرمات]] و یا حتی مباحات تحقق می‌یابد.<ref>در لغت تقْوَی قرار دادن نفس در نگه‌داری از امور ترسناک است: فی وِقَایةٍ مما یخاف، تقْوَی در عرف شرع حفظ نفس از گناه است. مفردات راغب ماده وقی ص ۸۸۱</ref> البته این [[دعوت به تقوا]] معنایش بی‌تقوایی [[پیامبر]] و دیگران نیست، بلکه [[دعوت]] به تقوای بیشتر و یا [[آموزش]] و یا پیشگیری از [[گناه]] و [[غفلت]] است.

#{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.</ref>.

#{{متن قرآن|فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا}}<ref>«باری، جز این نیست که ما آن (قرآن) را به زبان تو آسان (بیان) کردیم تا بدان پرهیزگاران را نوید رسانی و گروهی ستیزه‌جو را بیم دهی» سوره مریم، آیه ۹۷.</ref>.

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.</ref>.

#{{متن قرآن|وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَلَكِنْ ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}}<ref>«و چون کسانی را بنگری که در آیات ما به یاوه‌گویی می‌پردازند روی از آنان بگردان تا در گفت‌وگویی جز آن درآیند و اگر شیطان تو را به فراموشی افکند پس از یادآوری با گروه ستمگران منشین * و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۸-۶۹.</ref>.

#{{متن قرآن|قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ * وَأَنْ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ}}<ref>«بگو آیا به جای خداوند کسی را (به پرستش) بخوانیم که نه به ما سود می‌رساند و نه زیان می‌زند و پس از آنکه خداوند ما را راهنمایی کرده است به (عقاید) گذشته خود بازگردانده شویم؟ چونان کسی که شیطان‌ها او را در زمین، سرگشته و سرگردان کرده‌اند در حالی که او را * و (به ما گفته‌اند) که نماز را بپا دارید و از او پروا کنید و اوست آن کس که به سوی وی گرد آورده می‌شوید» سوره انعام، آیه ۷۱-۷۲.</ref>.

#{{متن قرآن|ِ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ}}<ref>«ای پیامبر! از خداوند پروا کن و از کافران و منافقان فرمانبرداری مکن، بی‌گمان خداوند دانایی فرزانه است» سوره احزاب، آیه ۱.</ref>.

#{{متن قرآن|يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا}}<ref>«ای زنان پیامبر! اگر پرهیزگاری ورزید همانند هیچ یک از زنان نیستید (بلکه برترید)؛ پس نرم سخن مگویید مبادا آنکه بیماردل است به طمع افتد و (نیز) سخن به شایستگی گویید» سوره احزاب، آیه ۳۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! به خانه‌های پیامبر وارد نشوید مگر به شما برای (خوردن) خوراک، اجازه دهند- بی‌آنکه چشم به راه آماده شدن آن (خوراک) باشید- ولی چون فرا خوانده شدید درون روید و چون خوراک خوردید پراکنده شوید و دل به گفت و گو نسپارید که این (کار) پیامبر را آزار می» سوره احزاب، آیه ۵۳.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا}}<ref>«بر آنان گناهی نیست که در نزد پدرانشان و پسرانشان و برادرانشان و پسران برادرانشان و پسران خواهرانشان و زنان (همراه) شان و کنیزهاشان؛ (حجاب را فرو گذارند)؛ و (ای زنان پیامبر!) از خداوند پروا کنید که خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره احزاب، آیه ۵۵.</ref>.

#{{متن قرآن|وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}}<ref>«و آنان که راستی آورند و آن را باور دارند پرهیزگارند» سوره زمر، آیه ۳۳.</ref>.

#{{متن قرآن|إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که کافران به ننگ - ننگ جاهلی- دل نهادند و خداوند، آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آنان را به فرمان پرهیزگاری پایبند کرد و آنان بدان سزاوارتر و شایسته آن بودند و خداوند به هر چیزی داناست» سوره فتح، آیه ۲۶.</ref>.

# تقوای [[قلبی]] و درونی، مستلزم [[ادب]] و [[تواضع]] در حضور [[پیامبر]] است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى}}<ref>«بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.</ref>.

# داشتن [[تقوا]]، زمینه بر خورداری از بشارت‌های [[پیامبر]] می‌گردد: {{متن قرآن|لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«باری، جز این نیست که ما آن (قرآن) را به زبان تو آسان (بیان) کردیم تا بدان پرهیزگاران را نوید رسانی و گروهی ستیزه‌جو را بیم دهی» سوره مریم، آیه ۹۷.</ref>.

# آراسته شدن به [[تقوای الهی]] و [[ایمان به پیامبر]] موجب نیل به [[رحمت]] گسترده [[خداوند]] می‌باشد: {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.</ref>.

# [[مشرکان]] عصر [[بعثت]] [[پیامبر اسلام]] مردمی [[بی‌تقوا]] اعلام می‌شوند: {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَلَكِنْ ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref>.

# [[پیامبر]] و [[مؤمنین]] از طرف [[خداوند]] [[مأمور]] به [[نماز]] و [[تقوا]] گردیده‌اند: {{متن قرآن|وَأَنْ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَاتَّقُوهُ}}<ref>«و (به ما گفته‌اند) که نماز را بپا دارید و از او پروا کنید و اوست آن کس که به سوی وی گرد آورده می‌شوید» سوره انعام، آیه ۷۲.</ref>.

# فراخوان [[همسران رسول خدا]] از سوی [[خداوند]] برای رعایت [[تقوا]]: {{متن قرآن|يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ}}<ref>«ای زنان پیامبر! اگر پرهیزگاری ورزید همانند هیچ یک از زنان نیستید (بلکه برترید)؛ پس نرم سخن مگویید مبادا آنکه بیماردل است به طمع افتد و (نیز) سخن به شایستگی گویید» سوره احزاب، آیه ۳۲.</ref>، {{متن قرآن|وَاتَّقِينَ اللَّهَ}}<ref>«بر آنان گناهی نیست که در نزد پدرانشان و پسرانشان و برادرانشان و پسران برادرانشان و پسران خواهرانشان و زنان (همراه) شان و کنیزهاشان؛ (حجاب را فرو گذارند)؛ و (ای زنان پیامبر!) از خداوند پروا کنید که خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره احزاب، آیه ۵۵.</ref>.

# [[پیامبر اسلام]] از سوی [[خداوند]] [[مظهر]] [[صدق]] و [[تقوا]] پیشگی اعلام شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}}<ref>«و آنان که راستی آورند و آن را باور دارند پرهیزگارند» سوره زمر، آیه ۳۳.</ref>.<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۳۳۰.</ref>

 

== تقوا در [[تفاسیر]] ==

فی قوله: {{متن قرآن|لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى}}هم فرموده: [[عمر بن شبه]] گفت: آن، [[مسجد رسول]] [[الله]] {{صل}} است، و آنچه بر تقوا و [[رضوان]] (هم می‌باشد) [[مسجد]] قباست، و این چنین بین آن دو را جدا نموده، و {{متن قرآن|التَّقْوَى}}، صفتی از [[طاعت]] است که به واسطه آن از [[فرجام بد]] [[پرهیز]] می‌گردد، و [[متقی]]، صفت [[مدح]] است که جز بر مستحق [[ثواب]] اطلاق نمی‌گردد<ref>تبیان، ج۵، ص۲۹۹.</ref>.

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ}} هم فرموده: یعنی او اهلیت پرهیز از محرماتش را دارا بوده و [[اهل]] آن است که [[گناهان]] را بیامرزد. [[حدیث]] مرفوعی از [[انس]] [[روایت]] شده که [[پیامبر]] {{صل}} این [[آیه]] را [[تلاوت]] نمود و سپس گفت: [[خدای سبحان]] فرموده: من اهل پرهیز کردن هستم. پس با من [[الهی]] دیگر قرار داده نشود. پس هر کس بپرهیزد از این که با من الهی را قرار دهد، من اهل آن هستم که او را بیامرزم، و در معنای آن گفته‌اند: او [[شایسته]] آن است که از عذاب نمودنش بپرهیزد، و شایسته آن است که عمل نماید به آنچه منجر به [[آمرزش]] و [[مغفرت]] او شود<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۲. </ref>.

 

[[ابوالقاسم جارالله محمود بن عمر زمخشری خوارزمی]]، در [[تفسیر کشاف]]، فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ}}، فرموده: {{متن قرآن|وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى}}؛ یعنی نسبت به [[آخرت]]، توشه‌تان را [[پرهیز]] از [[زشتی‌ها]] قرار دهید که البته، [[بهترین]] توشه، [[پرهیزگاری]] از آنهاست. گفته‌اند: [[اهل یمن]] توشه فراهم نمی‌کرده و می‌گفتند: ما [[توکل]] کنندگانیم و [[حج]] [[خانه خدا]] به جا می‌آوریم، آیا ما را [[اطعام]] نمی‌کنید؟ پس آنان سربار [[مردم]] بودند. [[آیه]] درباره آنان نازل گردید که بهترین توشه، تقواست. {{متن قرآن|وَاتَّقُونِ}}؛ یعنی از [[عذاب]] من، [[پروا]] داشته باشید. {{متن قرآن|يَا أُولِي الْأَلْبَابِ}}؛ یعنی [[عقل]] [[خالص]]، همان [[تقوای الهی]] است، و از عقلا آنکه تقوا نکند، همانند کسی است که برای او هیچ [[عقلی]] نیست<ref>کشاف، ج۱، ص۳۴۷.</ref>.

 

 

هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى}}، فرموده: گفته‌اند: آن، [[مسجد]] قباست که [[پیامبر خدا]] {{صل}} آن را بنیان‌گذاری نمود<ref>کشاف، ج۲، ص۲۱۴.</ref>.

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى}} هم فرموده: البته، آنان [[صابران]] بر تقوا، اقویا بر [[تحمل]] سختی‌های آن هستند، یا این که [[امتحان]] را در موضع [[معرفت]] قرار داد؛ برای این که تحقق شیء به امتحان آن است؛ مثل اینکه گفته شده: {{عربی|عرف الله قلوبهم للتقوی}}، و لام متعلق به محذوف است<ref>کشاف، ج۳، ص۵۵۷.</ref>.

 

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلِبَاسُ التَّقْوَى}} هم فرموده: یعنی [[خشیت از خدا]]، یا [[ایمان]]، یا [[عمل صالح]] و یا [[لباس]] [[جنگ]]<ref>تفسیر شبر، ص۳۴۰.</ref>. همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى}}، فرموده: یعنی آن مسجدی که به هنگام ورود [[پیامبر]] {{صل}} در [[مدینه]] ساخته شد، و آن [[مسجد]] قباست، و گفته‌اند که آن [[مسجد پیامبر]] {{صل}} است<ref>تفسیر شبر، ص۴۳۷.</ref>.

 

نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى}}، فرموده: یعنی فرجام [[پسندیده]] و [[شایسته]]، برای [[اهل تقوا]] خواهد بود<ref>تفسیر شبر، ص۶۷۰.</ref>. فی قوله تعالی: {{متن قرآن|فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}} هم فرموده: البته، [[تعظیم شعایر]]، ناشی از تقوای دل‌های آنان است<ref>تفسیر شبر، ص۷۰.</ref>.

همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى}}، فرموده: دل‌های آنان را آزمود و آنها را بر تقوا ملزم ساخت؛ چون [[امتحان]] [[سبی]] است برای [[شناخت]] و [[معرفت]]. پس آن را در موضع معرفت قرار داد یا آنها را با سختی‌های [[تکالیف]] نواخت، تا با شکیبایی‌شان بر آن [[سختی‌ها]]، تقوا از آنها ظاهر گردد<ref>تفسیر شبر، ص۱۰۴۵. </ref>. نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}، فرموده: یعنی به کارهای خیر [[نجوا]] کنید و از [[نافرمانی پیامبر]] {{صل}} [[پرهیز]] داشته باشید<ref>تفسیر شبر، ص۱۱۰۲.</ref>.

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى}} هم فرموده: ضمیر {{متن قرآن|هُوَ}}، به “عدل” برگشت دارد که مدلول علیه {{متن قرآن|اعْدِلُوا}} می‌باشد<ref>المیزان، ج۵، ص۲۵۶.</ref>.

 

 

نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}}، فرموده: یعنی [[تعظیم شعایر]] [[خدا]]، از تقواست. پس از [[کلام خدا]]، چنین تفهیم می‌شود که ضمیر در {{متن قرآن|فَإِنَّهَا}}، برای [[تعظیم شعائر]] است، (و [[شعایر]]، جمع شعیره به معنای علامت است) و [[شعائرالله]]، علاماتی است که [[خدای تعالی]] برای [[طاعت]] خود، آنها را [[نصب]] کرده؛ هم چنان که فرمود: {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه‌های (بندگی) خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref>، و فرمود: {{متن قرآن|وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ}}<ref>«و (قربانی) شتران تنومند را برای شما از نشانه‌های (بندگی) خداوند قرار داده‌ایم» سوره حج، آیه ۳۶.</ref>، و اضافه {{متن قرآن|تَقْوَى}} به {{متن قرآن|الْقُلُوبِ}} در: {{متن قرآن|تَقْوَى الْقُلُوبِ}}، اشاره به این است که [[حقیقت]] تقوا که همان [[احتراز]] و دوری نمودن از [[سخط]] و [[خشم]] [[الهی]] و [[پارسایی]] نمودن در [[محرمات]] است، امری معنوی بوده و برگشت آن، به [[قلوب]] است، و آن همان [[نفوس]] است و پیکره [[اعمال]] که همان حرکات و سکنات است، نمی‌باشد؛ چرا که آنها مشترک بین طاعت و معصیتند، مانند: لمس در [[نکاح]] و در [[زنان]] و خارج ساختن [[روح]]، در [[قتل]] از روی [[قصاص]] و از روی [[ظلم]]، و آنها عناوینی نیستند که از اعمال انتزاع می‌شوند، مانند: [[احسان]]، طاعت و مثل آنها<ref>المیزان، ج۱۴، ص۴۱۰.</ref>.

 

هم‌چنین فی قوله: {{متن قرآن|الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى}}، فرموده: [[امتحان]]، همان [[آزمایش]] بوده و برای [[آگاهی]] یافتن از حال شیء مجهول می‌باشد، و چون این امر، در [[حق]] خدای تعالی محال است، پس مراد از آن در این جا، تمرین و ایجاد [[عادت]] است؛ چنانکه گفته‌اند: {{عربی|او حمل المحنه و المشقه علی القلب لیعتاد بالتقوی}}؛ یعنی یا حمل [[زحمت]] و [[مشقت]] است بر [[دل]] تا به تقوا عادت کند، و [[آیه]] سیاقش برای دادن [[وعده]] زیباست برای فرو آوردن لحن صدا نزد [[پیامبر]] {{صل}}، پس از توصیف آنان به این که دل‌هایشان موضع امتحان تقواست، و آن کسی که آنان را برای آن آزمایش می‌کند، [[خدای سبحان]] می‌باشد<ref>المیزان، ج۱۸، ص۳۳۷.</ref>.

 

در [[تفسیر نمونه]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى}}، چنین می‌گوید: در آن عصر، گروهی از [[مردم]] [[یمن]]، برای [[زیارت]] [[خانه خدا]] به [[راه]] می‌افتادند و هیچ‌گونه زاد و توشه‌ای برنمی‌داشتند، و منطقشان این بود که: ما به زیارت خانه خدا می‌رویم، آیا ممکن است او به ما [[غذا]] ندهد!؟ در حالی که خدا، غذای همه را از طریق وسایل عادی در [[اختیار]] آنها گذاشته. لذا [[قرآن]]، در این قسمت از [[آیه]]، [[دستور]] می‌دهد که زاد و توشه و غذا با خویش بردارید، و در عین حال، به یک مسأله معنوی نیز اشاره کرده که: در ماورای این زاد و توشه، زاد و توشه دیگری مورد نیاز است که باید تهیه کنید، و آن، “پرهیزگاری و تقوا”ست. این جمله، اشاره لطیفی به این [[حقیقت]] است که در [[سفر]] [[حج]] موارد فراوانی است، برای تهیه زادهای معنوی که نباید از آن [[غفلت]] کنید. در آنجا، [[تاریخ]] مجسم [[اسلام]]، و صحنه‌های زنده [[فداکاری]] [[ابراهیم]]، قهرمان [[توحید]]، و جلوه‌های خاصی از [[پروردگار]] دیده می‌شود که در هیچ جای دیگری نیست، و آنها که [[روحی]] [[بیداری]] و اندیشه‌ای زنده دارند، می‌توانند توشه معنوی برای یک [[عمر]]، از این [[سفر]] بی‌نظیر [[روحانی]] فراهم سازند<ref>تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۰.</ref>.

 

در اینکه منظور از [[لباس تقوا]] چیست؟ در میان [[مفسران]] [[گفتگو]] بسیار شده است؛ بعضی آن را به معنای “عمل صالح” گرفته، و بعضی “حیا”، و بعضی “لباس عبادت”، و بعضی به معنای “لباس جنگ”، مانند: [[زره]] و کلاه خود، و حتی سپر گرفته‌اند؛ زیرا تقوا از ماده “وقایه” به معنای نگهداری و حفظ است، و به همین معنا در [[قرآن مجید]] نیز آمده است؛ چنان که در [[سوره نحل]]، [[آیه]] ۸۱ می‌خوانیم: {{متن قرآن|وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُمْ}}<ref>«و تنپوش‌هایی برایتان پدید آورد که شما را از گرما نگه می‌دارد و تنپوش‌هایی که شما را از (گزند) جنگتان نگه می‌دارد» سوره نحل، آیه ۸۱.</ref>. ولی همان طور که بارها گفته‌ایم، [[آیات قرآن]] غالباً معنای وسیعی دارد که مصداق‌های مختلف را در بر می‌گیرد. در آیه مورد بحث نیز می‌توان تمام این معانی را از آیه استفاده کرد و از آنجا که لباس تقوا در مقابل [[لباس]] [[جسمانی]] قرار گرفته، به نظر می‌رسد که منظور از آن، همان “روح تقوا و پرهیزگاری” است که [[جان انسان]] را حفظ می‌کند، و معنای “حیا” و “عمل صالح” و امثال آن، در آن جمع است<ref>تفسیر نمونه، ج۶، ص۱۳۲-۱۳۳.</ref>.

[[مفسران]] گفته‌اند: مسجدی که در جمله فوق به آن اشاره شده که [[شایسته]] است [[پیامبر]] {{صل}} در آن نماز بخواند، همان مسجد قباست که [[منافقان]] [[مسجد ضرار]] را در نزدیکی آن ساخته بودند. البته، این احتمال نیز داده شده که منظور [[مسجد پیامبر]] {{صل}} و یا همه مساجدی است که بر اساس تقوا بنا شود. ولی با توجه به تعبیر {{متن قرآن|أَوَّلِ يَوْمٍ}} (از روز نخست) و با توجه به این که [[مسجد قبا]]، نخستین مسجدی بود که در [[مدینه]] ساخته شد. احتمال اول، مناسب‌تر به نظر می‌رسد. هر چند این کلمه با مساجدی همچون مسجد پیامبر {{صل}} نیز سازگار است<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۳۹-۱۴۰.</ref>.

 

همچنین قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}}، را چنین معنا کرده و هر کس [[شعایر]] [[الهی]] را بزرگ دارد و به نشانه‌های [[آیین خدا]] و پرچم‌های [[اطاعت]] او [[احترام]] بگذارد، این از تقوای دل‌هاست. در ضمن، شرحی بر تفسیر آن چنین می‌فرماید: این نکته نیز قابل توجه است که منظور از [[بزرگداشت]] آن؛ چنان که بعضی از [[مفسران]] ظاهربین گفته‌اند، بزرگی [[جسمانی]] قربانی و مانند آن نیست؛ بلکه [[حقیقت]] [[تعظیم]]، آن است که مقام و موقعیت این شعایر را در [[افکار]] و اذهان و ظاهر و باطن بالا ببرند، و آنچه در خور [[احترام]] و [[عظمت]] آنهاست، به جا آورند. [[ارتباط]] این عمل با تقوای [[دل‌ها]] نیز روشن است؛ زیرا علاوه بر این که “تعظیم” جزء عناوین قصدیه است، بسیار می‌شود که افراد متظاهر یا [[منافق]]، [[تظاهر]] به [[تعظیم شعایر]] می‌کنند، ولی چون از [[تقوای قلب]] آنها سرچشمه نمی‌گیرد، بی‌ارزش است. [[تعظیم]] و [[بزرگداشت]] [[حقیقی]]، از آن کسانی است که تقوای [[دل]] دارند، و می‌دانیم تقوا و [[روح]] [[پرهیزگاری]] و [[احساس مسئولیت]] در برابر [[فرمان‌های الهی]]، چیزی است که کانون آن، [[قلب]] و [[روح آدمی]] است، و از آن جاست که به [[جسم]] سرایت می‌کند. لذا می‌توان گفت که احترام و بزرگداشت [[شعایر]] [[الهی]]، از نشانه‌های تقوای دل است. در [[حدیثی]]<ref>در تفسیر قرطبی، ج۷، ص۴۴۴۸.</ref> از [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} می‌خوانیم که اشاره به سینه [[مبارک]] خود کرده و فرمود: {{متن حدیث|التَّقْوَى‏ هَاهُنَا}}: [[حقیقت]] تقوا این جاست<ref>تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۹۷-۹۸.</ref>.

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى}}، در معنای آن فرموده: [[خداوند]] آنها را به کلمه تقوا ملزم ساخت و آنها از هرکس سزاوارتر و شایسته‌تر، و [[اهل]] و محلّ آن بودند. “کلمه” در این جا، به معنای روح است؛ یعنی خداوند روح تقوا را بر دل‌های آنها افکند و ملازم و همراهشان ساخت؛ چنان‌که در [[آیه]] ۱۷۱ [[سوره نساء]]، درباره [[عیسی]] {{ع}} می‌خوانیم: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ}}<ref>«جز این نیست که مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خداوند و “کلمه اوست” که آن را به (دامان) مریم افکند و روحی از اوست» سوره نساء، آیه ۱۷۱.</ref>: [[مسیح]] فقط [[فرستاده خدا]] و کلمه اوست، و [[روحی]] از [[ناحیه]] او که به [[مریم]] [[القا]] فرمود.

 

== تقوا در [[تفاسیر]] [[روایی]] ==

# [[ابن‌جمعه عروسی]]، در [[نورالثقلین]] درباره [[آیه]]: {{متن قرآن|وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى}}، از [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]] [[نقل]] می‌کند که [[حسن بن محبوب]] با اسنادش از [[ابی‌بصیر]] از [[ابی‌عبدالله]]، [[امام صادق]] {{ع}}، [[روایت]] کند که او گوید: از آن حضرت درباره مردی سؤال کردم که با زنی [[ازدواج]] کرد بر (مَهر) بستان معروفی که برای او بود و غله فراوانی داشت، به زوجیت خود در آورده، پس از آن، سال‌هایی را مکث نمود در حالی که با او هم بستر نشد و سپس او را [[طلاق]] داد. آن حضرت فرمود: {{متن حدیث|يَنْظُرُ إِلَى‏ مَا صَارَ إِلَيْهِ‏ مِنْ‏ غَلَّةِ الْبُسْتَانِ مِنْ يَوْمِ تَزَوَّجَهَا فَيُعْطِيهَا نِصْفَهُ وَ يُعْطِيهَا نِصْفَ الْبُسْتَانِ إِلَّا أَنْ تَعْفُوَ فَتَقْبَلَ مِنْهُ وَ يَصْطَلِحَانِ عَلَى شَيْ‏ءٍ تَرْضَى بِهِ مِنْهُ فَإِنَّهُ‏ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏}}؛ یعنی ملاحظه کند غله‌ای را که آن بستان از [[روز]] به زوجیت در آوردن آن [[زن]]، برای او داشته، پس نصف آن غله را و نصف آن بستان را، به آن زن اعطا نماید، مگر آنکه آن زن [[عفو]] کند و آن را قبول نماید، و بر چیزی که زن بدان از آن بستان [[راضی]] می‌گردد، هر دو [[مصالحه]] کنند؛ چرا که آن به تقوا نزدیک‌تر است<ref>نورالثقلین، ج۱، ص۲۳۵، حدیث ۹۲۸.</ref>.

# در کافی با اسنادش از نجیة العطار روایت است که او گوید: با ابی‌جعفر، [[امام باقر]] {{ع}}، به [[مکه]] [[سفر]] نمودم. آن بزرگوار، غلامش را به کاری امر فرمود، و آن [[غلام]] به غیر آن عمل نمود. پس آن حضرت فرمود: {{متن حدیث|و الله لاضربنک، یا غلام}}: ای غلام! به [[خدا]] [[سوگند]]، تو را [[تنبیه]] خواهم کرد. او گوید: چون ندیدم آن حضرت او را بزند، گفتم: فدایت گردم، شما سوگند یاد کردید که حتما غلامتان را بزنید، ولی من ندیدم شما او را بزنید؟ آن حضرت فرمود: {{متن حدیث|الیس الله عزوجل یقول: {{متن قرآن|وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى}} }}؛ یعنی آیا [[خدای عزوجل]] نفرموده است: “اگر [[عفو]] کنید، به تقوا نزدیک‌تر است؟ ”<ref>نورالثقلین، ج۱، ص۲۳۵، حدیث ۹۲۹.</ref>.

# [[سید هاشم بحرانی]] در [[تفسیر برهان]] درباره [[آیه]]: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ}}، از عیاشی [[نقل]] می‌کند که [[زراره]] و [[محمد بن مسلم]] از ابی‌جعفر، [[امام باقر]]، و [[ابی‌عبدالله]]، [[امام صادق]] {{عم}}، درباره آیه {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ... وَلِبَاسُ التَّقْوَى}}، [[روایت]] کند: {{متن حدیث|لباس التقوی ثیاب بیض}}؛ یعنی [[لباس تقوا]] [[جامه]] سفید است<ref>برهان، ۳۵۰.</ref>.

# در روایت ابی‌جارود از ابی‌جعفر، امام باقر {{ع}}، فی قوله تعالی: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى}}، نقل کند که آن حضرت فرمود: {{متن حدیث|فَأَمَّا اللِّبَاسُ فَالثِّيَابُ الَّتِي تَلْبَسُونَ وَ أَمَّا الرِّيَاشُ‏ فَالْمَالُ وَ الْمَتَاعُ وَ أَمَّا لِبَاسُ التَّقْوَى فَالْعَفَافُ إِنَّ الْعَفِيفَ لَا تَبْدُو لَهُ عَوْرَةٌ وَ إِنْ كَانَ عَارِياً مِنَ الثِّيَابِ وَ الْفَاجِرَ بَادِي الْعَوْرَةِ وَ إِنْ كَانَ كَاسِياً مِنَ الثِّيَابِ وَ يَقُولُ اللهُ {{متن قرآن|وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ}}‏؛ یعنی اما در مورد “لباس”، پس آن، لباسی است که می‌پوشید، و اما “ریاش”، پس آن کالا و [[مال]] [[دنیوی]] است، و اما “لباس تقوا”، پس آن، [[عفت]] و [[پاکدامنی]] است؛ همانا [[عفیف]]، برایش عورت ظاهر نمی‌گردد، و اگر چه لخت و عریان و بدون [[لباس]] باشد، و [[فاجر]] و بادکار عورت را ظاهر می‌کند، اگر چه لباس پوشیده باشد، و [[خدای تعالی]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ}}<ref>برهان، ص۳۵۰؛ نورالثقلین، ج۲، ص۱۵، حدیث ۴۴.</ref>‏.

# در [[کتاب خصال]]، آنجا که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} به یارانش چهار صد باب را آموخت، فرمود: {{متن حدیث|الْبَسُوا الثِّيَابَ الْقُطْنَ فَإِنَّهَا لِبَاسُ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}}، وَ لَمْ‏ يَكُنْ‏ يَلْبَسُ‏ الشَّعْرَ وَ الصُّوفَ‏ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ وَ يُحِبُّ أَنْ يَرَى أَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَى عَبْدِهِ}}؛ یعنی [[لباس]] پنبه‌ای بپوشید که آن، [[لباس پیامبر]] {{صل}} است و آن بزرگوار، لباس کرکی و پشمینه‌ای نمی‌پوشید، مگر به جهت علت و سببی، (و فرمود:) البته، [[خدای تعالی]] [[زیبایی]] است که [[زیبا]] را [[دوست]] دارد و دوست دارد اثر نعمتش را بر بنده‌اش ببیند<ref>نورالثقلین، ج۲، ص۱۵، حدیث ۴۵.</ref>.

# درباره قوله تعالی: {{متن قرآن|لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى}}، در [[کتاب کافی]]، [[علی بن ابراهیم]] با اسنادش تا [[حلبی]]، از [[ابی‌عبدالله]]، [[امام صادق]] {{ع}}، [[روایت]] کند که: از آن حضرت، درباره مسجدی که بر پایه تقوا بنا شده است، سؤال نمودم. آن بزرگوار فرمود: [[مسجد قبا]]<ref>نورالثقلین، ج۲، ص۲۶۷، حدیث ۳۴۵؛ برهان، ص۴۴۴ و المیزان، ج۹، ص۴۱۵.</ref>.

# و درباره قوله تعالی: {{متن قرآن|الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى}}، در [[تفسیر]] [[علی]] ابن [[ابراهیم]] آمده است: {{متن حدیث|قَالَ لِلْمُتَّقِينَ‏}}؛ یعنی فرجام [[نیک]]، برای [[پرهیزگاران]] است<ref>نورالثقلین، ج۳، ص۴۱۰، حدیث ۱۸۹.</ref>.

# فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ}}، در [[کتاب]] [[علل الشرایع]] با اسنادش تا [[ابی‌بصیر]] و او از ابی‌عبدالله، امام صادق {{ع}}، روایت کند که به آن بزرگوار گفتم: سبب [[قربانی کردن]] چیست؟ آن حضرت فرمود: {{متن حدیث|إِنَّهُ يُغْفَرُ لِصَاحِبِهَا عِنْدَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ‏ دَمِهَا إِلَى‏ الْأَرْضِ‏ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ تَعَالَى مَنْ يَتَّقِيهِ بِالْغَيْبِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ}}‏ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ كَيْفَ قَبِلَ اللَّهُ قُرْبَانَ هَابِيلَ وَ رَدَّ قُرْبَانَ قَابِيلَ}}؛ یعنی با اولین قطره‌ای که از [[خون]] [[قربانی]] بر [[زمین]] می‌چکد، [[خدای متعال]] صاحب آن قربانی را مورد [[مغفرت]] و [[آمرزش]] قرار می‌دهد، و نیز برای این که [[خدای عزوجل]] معلوم نماید، چه کسی در [[غیب]] و پنهان از او تقوا دارد. [[خدای عزوجل]] فرمود: {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ}}‏. سپس آن بزرگوار فرمود: ملاحظه کن، چگونه [[خدای تعالی]] [[قربانی]] [[هابیل]] را قبول نمود و قربانی [[قابیل]] را رد کرد<ref>نورالثقلین، ج۳، ص۵۰۰، حدیث ۱۴۸.</ref>.

# فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ}}‏، [[علی بن ابراهیم]] فرمود: یعنی مادامی که [[تقوای الهی]] نباشد، آنچه برای [[تقرب]] به او باشد و قربانی که نحر شود، به خدای تعالی نمی‌رسد و خدای تعالی فقط از [[متقین]] قبول می‌کند<ref>برهان، ص۷۰۸.</ref>.

# فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى}}، در [[اصول کافی]]، علی بن ابراهیم با اسنادش تا [[جمیل]]، فرمود: او؛ یعنی جمیل، گفت: از [[ابی‌عبدالله]]، [[امام صادق]] {{ع}}، درباره قوله: {{متن قرآن|وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى}}، سؤال نمودم. آن حضرت فرمود: آن، [[ایمان]] به خداست<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۷۳، حدیث ۷۴؛ المیزان، ج۱۸، ص۳۱۹.</ref>.

# [[شیخ صدوق]] در امالی با اسنادش تا [[عمر بن علی]] از ابی‌جعفر، [[امام باقر]] {{ع}}، و او از پدرانش: {{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}: إِنَّ‏ اللَّهَ‏ عَهِدَ إِلَيَ‏ عَهْداً فَقُلْتُ: يَا رَبِّ بَيِّنْهُ لِي قَالَ: اسْمَعْ. قُلْتُ: سَمِعْتُ. قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ عَلِيّاً رَايَةُ الْهُدَى بَعْدَكَ، وَ إِمَامُ أَوْلِيَائِي، وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِي، وَ هُوَ الْكَلِمَةُ الَّتِي أَلْزَمَهَا اللَّهُ الْمُتَّقِينَ، فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِي، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِي، فَبَشِّرْهُ بِذَلِكَ}}؛ یعنی امام باقر {{ع}} فرمود: [[پیامبر خدا]] {{صل}} فرمود: خدای تعالی [[عهد]] نمود بر من عهدی را. پس گفتم: پروردگارا! آن عهد را برایم بیان بفرما. خدای تعالی فرمود: بشنو. عرض کردم: شنیدم. خدای تعالی فرمود: ای [[محمد]]! البته، [[علی]] [[پرچم]] و نشانه [[لشکر]] [[هدایت]] پس از تو، و پیشوای [[دوستان]] من بوده و [[نور]] است برای کسی که مرا [[اطاعت]] کند، و اوست آن کلمه‌ای که خدای تعالی متقین را نسبت به آن ملزم ساخت، پس هر کس او را [[دوست]] بدارد، مرا دوست داشته، و هر کس او را [[دشمن]] بدارد، مرا [[دشمن]] داشته، پس او را به این امر [[بشارت]] بده<ref>برهان، ص۱۰۲۳.</ref>. در [[تفسیر نورالثقلین]]<ref>تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۷۳، حدیث ۷۴.</ref>، بعد از ذکر این [[حدیث]]، می‌فرماید: در [[کتاب]] [[معانی الاخبار]] با اسنادش تا [[سلام جعفی]]، از ابی‌جعفر، [[امام باقر]] {{ع}}، از ابی‌ذر، از [[پیامبر خدا]] {{صل}}، مثل این حدیث بیان گردیده.

# در [[کتاب خصال]]، از [[عبدالله بن عباس]] [[نقل]] کند که: پیامبر خدا {{صل}} [[قیام]] فرمود. و برای ما [[خطبه]] خواند و در پایان آن فرمود: {{متن حدیث|نَحْنُ‏ كَلِمَةُ التَّقْوَى‏ وَ سَبِيلُ‏ الْهُدَى‏}}<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۷۴، حدیث ۷۵.</ref>.

# در کتاب [[توحید]]، با اسنادش تا [[ابی‌عبدالله]]، [[امام صادق]] {{ع}} [[روایت]] کند که آن بزرگوار فرمود: {{متن حدیث|قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} فِي خُطْبَةٍ: أَنَا عُرْوَةُ اللَّهِ‏ الْوُثْقَى‏ وَ كَلِمَةُ التَّقْوَى‏}}؛ یعنی [[امیر المؤمنین]] {{ع}} در [[سخنرانی]] خود فرمود: من هستم [[عروة الوثقی]] و کلمه تقوا<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۷۴، حدیث ۷۶.</ref>.

# در کتاب [[کمال الدین و تمام النعمه]]، با اسنادش تا [[ابراهیم]] بن ابی [[محمود]]، و او از [[علی بن موسی]] [[امام رضا]] {{ع}} [[حدیثی]] طولانی را نقل کند که در ضمن آن فرمود: {{متن حدیث|نَحْنُ‏ كَلِمَةُ التَّقْوَى‏ وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى‏}}؛ یعنی: و ما هستیم کلمه تقوا و عروة الوثقی<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۷۴، حدیث ۷۷.</ref>.

# در کتاب [[علل الشرایع]]، با اسنادش تا [[حسن بن عبدالله]] و او از پدرانش، از جدش حسن بن [[علی بن ابی طالب]] {{ع}}، و آن بزرگوار در حدیثی طولانی، در [[تفسیر]]: {{متن حدیث|سُبْحَانَ‏ اللَّهِ‏ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ وَ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ وَ اللَّهُ‏ أَكْبَرُ}}، از [[پیامبر]] {{صل}} نقل می‌کند، در ضمن آن حدیث، چنین آمده است: {{متن حدیث|قَالَ النَّبِیُّ: وَ قَوْلِهِ {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}}<ref>«هیچ خدایی جز خداوند نیست» سوره صافات، آیه ۳۵.</ref> يَعْنِي وَحْدَانِيَّتَهُ- لَا يَقْبَلُ‏ اللَّهُ‏ الْأَعْمَالَ‏ إِلَّا بِهَا وَ هِيَ كَلِمَةُ التَّقْوَى يُثَقِّلُ اللَّهُ بِهَا الْمَوَازِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ}}؛ یعنی پیامبر {{صل}} فرمود: و قوله: {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}}؛ یعنی یکتایی او، [[اعمال]]، مورد قبول [[خدای متعال]] واقع نمی‌شود، مگر به واسطه این قول، و آن، کلمه تقواست که میزان‌ها را در [[روز قیامت]]، به واسطه آن، سنگین می‌کند<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۷۴، حدیث ۷۸.</ref>.

# در کتاب [[توحید]]، با اسنادش به [[ابی‌بصیر]]، و او از ابی‌عبداللہ، [[امام صادق]] {{ع}} درباره قول [[خدای عزوجل]]: {{متن قرآن|هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ}}، فرموده: {{متن حدیث|قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَا أَهْلٌ‏ أَنْ‏ أُتَّقَى‏ وَ لَا يُشْرِكَ‏ بِي‏ عَبْدِي‏ شَيْئاً وَ أَنَا أَهْلٌ إِنْ لَمْ يُشْرِكْ بِي عَبْدِي شَيْئاً أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ وَ قَالَ {{ع}}: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ وَ جَلَالِهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَ أَهْلَ تَوْحِيدِهِ بِالنَّارِ أَبَداً}}؛ یعنی [[خدای تبارک و تعالی]] فرمود: من سزاوار پرهیزم و سزاوار تقوا هستم و سزاوارم که [[بنده]] من چیزی را [[شریک]] من قرار ندهد، و مرا [[شایستگی]] این باشد که چنانچه بنده‌ام، چیزی را برای من شریک قرار ندهد، او را داخل در [[بهشت]] گردانم. (هم‌چنین آن حضرت فرمود:) البته، خدای تبارک و تعالی به [[عزت و جلال]] خودش [[سوگند]] یاد نمود، که [[اهل]] توحیدش را در [[آتش]] ([[دوزخ]]) معذب نسازد<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۴۶۰- ۴۶۱، حدیث ۳۸ و ۳۹؛ المیزان، ج۲۰، ص۱۸۶-۱۸۷؛ تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۲۶۶؛ برهان، ص۱۱۶۰.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۴۱۹.</ref>

== [[تدبر]] در [[آیات]] تقوا ==

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى}}، از جانب [[خداوند سبحان]] یک امر و توصیه مهم به [[بندگان]] شده است: اول، [[امر]] به برگرفتن زاد و توشه است که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَتَزَوَّدُوا}}: و توشه برگیرید. دوم، توصیه به [[انتخاب]] زاد و توشه است. از آنجا که در فراهم کردن توشه، به تعداد موجودات عالم می‌توان اشیایی را در نظر گرفت و از آن [[ذخیره]] نمود، [[خدای سبحان]]، در سنجش بین همه موجودات عالم برای ذخیره کردن، [[بهترین]] آن را که همان تقواست، معرفی می‌نماید، و پس از امر به برگرفتن زاد و توشه می‌فرماید: {{متن قرآن|فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى}}؛ یعنی البته، که بهترین زاد و توشه‌ها تقواست.

 

“{{متن قرآن|وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى}}، در این قسمت [[آیه]]، خدای سبحان یک قاعده کلی را در جهت [[سیر]] به سوی تقوا بیان نموده و می‌فرماید: “و [[عفو و گذشت]] کردن، به تقوا نزدیک‌تر است”. اگر چه در صدر آیه، موضوع سخن، درباره [[واجب]] شدن پرداخت نصف مهریه نسبت به عهده زوجی است که زوجه خود را بعد از اجرای [[عقد]] [[نکاح]] و قبل از هم بستر شدن با او [[طلاق]] می‌دهد: “{{متن قرآن|وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ}}، اما از این [[وجوب]]، صورت عفو و گذشت از جانب زوجه و یا کسی که از جانب زوجه، [[ولایت]] بر عقد نکاح دارد، را استثنا نموده و می‌فرماید: {{متن قرآن|إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ}}، و بعد از آن، یک قاعده کلی را که در آن، ظرایف [[اخلاقی]]، [[عاطفی]] و اجتماعی‌ای که در جهات مختلف [[روابط]] بین [[انسان‌ها]]، به خصوص بعد از طلاق و جدایی، وجود دارد، نهفته است، بیان داشته و می‌فرماید: و عفو و گذشت کردن، به تقوا نزدیک‌تر است: {{متن قرآن|وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى}}.

 

{{متن قرآن|وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ}}، [[برّ]] و تقوا مرادف هستند؛ چنان که در فصل “بِرّ” بیان کردیم. لفظ‌های: {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا}} و {{متن قرآن|لَا تَعَاوَنُوا}}، در [[قرآن کریم]]، منحصر به همین [[آیه]] است. در این [[آیه شریفه]]، در رابطه با {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا}}، دو نکته مهم را ملاحظه می‌کنیم: یکی این که طرف خطاب در آیه [[مؤمنین]] هستند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا}}، و دیگر آن که: {{متن قرآن|الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}در امر به {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا}} مرادف هستند. بنابراین عمل به آنچه درباره [[بِرّ]] در قرآن کریم ذکر شده، می‌تواند سیری باشد در طریق تقوا و ایصال به [[اهل تقوا]] که در [[تدبر]] در [[آیات]] بِرّ در فصل یازدهم مواردی از آن بیان شده و در این جا برای [[یادآوری]] اجمالی از معانی و مفاهیم و ابعاد بِرّ، به آنها اشاره می‌کنیم و تفصیل آن را به مطالب ذکر شده در بحث بِرّ همین کتاب ارجاع می‌دهیم:

# عمل به گفتار [[حسنه]] و عدم مغایرت گفتار [[نیکو]] باکردار و [[تطبیق]] [[قول و فعل]]،

# توجه داشتن به جمیع ابعاد [[اعتقادی]]، [[اقتصادی]]، [[الهی]]، [[عاطفی]]، [[عبادی]]، [[اخلاقی]] و فعلیت دادن به اجزای تشکیل دهنده آنها،

# اتخاذ [[راه]] خاص و صحیح برای عمل به “بِرّ”، انجام دادن امور با معیار تقوا و از راه و روش خاص و صیحح خودش،

# عمل به [[اوامر و نواهی الهی]] به طور مطلوب.

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ}}، فرمود: به [[عدالت]] [[رفتار]] کنید که آن به تقوا نزدیک‌تر است، و [[تقوای الهی]] داشته باشید. در این آیه که خطاب به مؤمنین است، بعد از [[نهی]] از این که [[دشمنی]] با قومی، شما را به جرمی وادارتان نکند تا به [[بی‌عدالتی]] رفتار کنید، [[امر]] به [[رفتار عادلانه]] می‌کند. براین اساس که آن رفتار عادلانه، به تقوا نزدیک‌تر است، و بعد از آن، امر به تقوای الهی می‌کند. {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ}}، و در این که [[رفتار عادلانه]] در هر وضعیتی چگونه محقق می‌شود تا با اِعمال آن، در مسیر تقوا و برای ایصال به [[اهل تقوا]] و حصول [[تقوای الهی]] حرکت نمود؟ [[آیه]] ۱۳۵ [[سوره نساء]]، به این سؤال پاسخ می‌دهد، و آن این است که: از [[هوای نفس]] [[پیروی]] نکنید تا به [[عدالت]] [[رفتار]] کنید: {{متن قرآن|فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا}}<ref>«پس (در گواهی دادن) از هوا (ی نفس) پیروی نکنید» سوره نساء، آیه ۱۳۵.</ref>.

 

نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ}}، فرمود: و [[پوشش]] تقوا بهتر است، که آن از [[آیات]] و نشانه‌های [[خدای تعالی]] است. [[لباس]]، همان پوشش است، و آن، ستر و سپری است برای محافظت در برابر آسیب‌ها و حوداث، و [[لباس تقوا]]، [[بنی آدم]] را از حوادثی که موجب [[انحراف]] آنان از حرکت به سوی اهل تقوا (یعنی [[الله]]: هو [[اهل التقوی]]) است، [[حفظ]] می‌کند؛ زیرا لباس تقوا سبب زدوده شدن [[گناهان]]، و موجب [[اجر]] [[عظیم]] و [[پاداش]] [[بهشت]] است و هم‌چنین موجب [[نزول]] [[برکات]] از [[آسمان]]، عدم [[تسلط]] [[شیطان]]، سهولت [[کارها]] و امور، خروج از [[مصایب]]، فراهم شدن روزی از جایی که حساب آن نمی‌رود، موجب [[نجات]] و سرانجام، بهتر بودن [[جهان آخرت]] را در پی دارد. لذا لباس تقوا، بهتر از لباس ظاهر [[دنیوی]] است، و آن، از [[آیات الهی]] است:

 

همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ}}، فرمود: البته، مسجدی که از [[روز]] اول بر پایه تقوا بنا شده، سزاوار است در آن، [[اقامه نماز]] شود، و در آن، مردانی هستند که [[پاک]] و [[پاکیزه]] بودن را [[دوست]] دارند، و [[خدای تعالی]] [[پاکان]] را دوست می‌دارد. در [[آیه شریفه]]، تقوا، مبنا در تأسیس [[مسجد]]، و [[دوست داشتن]] [[پاکی]] و [[پاکیزگی]]، صفت [[اهل]] مسجد است، به این شرح: اول، [[انگیزه]] تأسیس مسجد بر اساس تقوا است؛ زیرا مسجد از آن خداست: {{متن قرآن|وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا}}<ref>«و اینکه سجده‌گاه‌ها از آن خداوند است پس با خداوند هیچ کس را (به پرستش) مخوانید» سوره جن، آیه ۱۸.</ref> و هم [[خدا]] اهل تقواست: {{متن قرآن|هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى}}<ref>«و پند نمی‌گیرند مگر که خداوند بخواهد که او سزیده پرهیختن و سزاوار آمرزیدن است» سوره مدثر، آیه ۵۶.</ref>، و هم [[سجده]] برای خدای تعالی می‌باشد: {{متن قرآن|وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ}}<ref>«و هر که در آسمان‌ها و زمین است و سایه‌هایشان خواه و ناخواه سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها خدای را سجده می‌برند» سوره رعد، آیه ۱۵.</ref>، و {{متن قرآن|وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ وَالْمَلَائِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ}}<ref>«و هر جنبنده‌ای که در آسمان‌ها و در زمین است و (نیز) فرشتگان به خداوند سجده می‌برند و آنان سرکشی نمی‌ورزند» سوره نحل، آیه ۴۹.</ref>. دوم، مردانی که پاک و پاکیزه بودن را دوست می‌دارند، در آن اقامه [[صلات]] می‌کنند؛ زیرا خدا پاکان را دوست می‌دارد، و مردان پاک که پاکیزه بودن را دوست دارند، در مسجدی که بر اساس تقوا بنا نهاده شده، اقامه صلات می‌کنند: {{متن قرآن|فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ}}، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ}}<ref>«بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست» سوره بقره، آیه ۲۲۲.</ref>.

 

نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}، فرمود: آیا کسی که بنایش بر [[تقوای الهی]] و [[خشنودی]] او بینان‌گذاری شده، بهتر است؟ یا کسی که بنایش در پرتگاهی در لبه [[جهنم]] است؟ و [[خدای تعالی]] گروه [[ستمکاران]] را [[هدایت]] نمی‌کند. آنکه بنایش بر تقوای الهی و [[رضایت]] او پایه‌ریزی شده، او [[متقی]] بوده و بنایش بر [[عدالت]] است، و [[خدا]] با [[متقین]] است، و او متقین را [[دوست]] دارد، و [[بهشت]] برای متقین آماده شده، و خدا ولی متقین است، و فرجام [[نیک]] برای متقین است.

# فرجام نیک برای متقین است: {{متن قرآن|إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>، {{متن قرآن|تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم؛ تو و قومت پیش از این آنها را نمی‌دانستید پس شکیبا باش که سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره هود، آیه ۴۹.</ref>، و {{متن قرآن|تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«آنک سرای واپسین! آن را برای کسانی می‌نهیم که بر آنند تا در روی زمین، نه گردنکشی کنند و نه تباهی؛ و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره قصص، آیه ۸۳.</ref>.

# برای [[ظالمین]] [[عذاب]] دردناکی آماده شده است: {{متن قرآن|وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و قوم نوح را -چون پیامبران را دروغگو (می) شمردند- غرق کردیم و آنان را نشانه‌ای برای (عبرت) مردم گرداندیم و برای ستم‌پیشگان عذابی دردناک آماده ساختیم» سوره فرقان، آیه ۳۷.</ref>، {{متن قرآن|أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«پیش‌تر (هم) که مرا (در کار خداوند) شریک می‌پنداشتید انکار کردم، بی‌گمان برای ستمکاران عذابی دردناک (در پیش) خواهد بود» سوره ابراهیم، آیه ۲۲.</ref>.

# جایگاه ظالمین [[دوزخ]] بوده و چه جایگاه [[بدی]] است: {{متن قرآن|سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ}}<ref>«به زودی در دل کافران بیم خواهیم افکند زیرا برای خداوند چیزی را شریک قرار می‌دهند که (خداوند) حجّتی بر آن فرو نفرستاده است و سرای آنان دوزخ است و سرای ستمکاران، بد (جایگاهی) است» سوره آل عمران، آیه ۱۵۱.</ref>.

 

همچنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى}}، فرمود: “و فرجام [[نیک]] برای باتقوایان است”. فرجام نیک برای باتقوایان است؛ زیرا آنان [[اهل]] خود را امر به [[نماز]] کرده و در انجام آن، [[صبر]] و [[شکیبایی]] [[طلب]] می‌کنند. آنان در مسایل و [[مشکلات]] از [[خدای متعال]] کمک طلب کرده و در [[تحمل سختی‌ها]] و [[مصایب]]، صبر و شکیبایی می‌نمایند. آنها در [[تحمل]] مصایب برای انجام [[رسالت الهی]]، صبر و شکیبایی می‌کنند. آنان [[اراده]] [[برتری‌طلبی]] و [[فساد]] در روی [[زمین]] را ندارند:

# فرجام نیک برای باتقوایان است؛ چرا که آنان اهل خود را به نماز امر کرده و در انجام آن، صبر و شکیبایی طلب می‌کنند: {{متن قرآن|وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى}}.

# فرجام نیک برای با تقوایان است؛ زیرا که آنان در مسایل و مشکلات از خدای متعال طلب کمک نموده و بر [[سختی‌ها]] و مصایب، صبر و شکیبایی می‌کنند: {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>.

# فرجام [[نیک]]، برای با تقوایان است؛ چون‌که آنان در [[تحمل]] [[مصایب]] و [[مشکلات]] برای انجام [[رسالت الهی]]، [[صبر]] و [[شکیبایی]] می‌نمایند: {{متن قرآن|تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم؛ تو و قومت پیش از این آنها را نمی‌دانستید پس شکیبا باش که سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره هود، آیه ۴۹.</ref>.

# فرجام نیک برای با تقوایان است؛ چرا که آنان در روی [[زمین]] [[برتری‌طلبی]] و [[فساد]] نمی‌کنند: {{متن قرآن|تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«آنک سرای واپسین! آن را برای کسانی می‌نهیم که بر آنند تا در روی زمین، نه گردنکشی کنند و نه تباهی؛ و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره قصص، آیه ۸۳.</ref>.

 

نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}}<ref>«(حقیقت) این است؛ و هر کس نشانه‌های (بندگی) خداوند را سترگ دارد، بی‌گمان، این (کار) از پرهیزگاری دل‌هاست» سوره حج، آیه ۳۲.</ref>، فرمود: “و هر کس به نشانه‌های [[خدای متعال]] (در [[اعمال]] [[حج]]) [[عظمت]] دهد، پس آن (وضع [[رفتار]])، برخاسته از تقوای دل‌هاست”. در [[آیه شریفه]]، مراد از [[تعظیم شعائر]]، عظمت دادن و [[احترام]] نمودن به [[شعایر]] است. تجلی این عظمت، در انجام [[مأمور]] به از [[طاعات]] و [[عبادات]]، و در ترک [[محرمات]] و منهیات در اعمال حج است، و آن به [[دلیل]] قوله تعالی: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.</ref>، می‌باشد. مراد از [[شعایر]]، [[نشانه‌های الهی]] است، و آن، [[طاعات]] و [[عبادات]] و [[محرمات]] و منهیات در [[اعمال]] [[حج]] است؛ به [[دلیل]] آنکه کلمه شعایر، در [[آیات]] مربوط به اعمال حج ذکر شده: {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> و {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.</ref>، و {{متن قرآن|وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و (قربانی) شتران تنومند را برای شما از نشانه‌های (بندگی) خداوند قرار داده‌ایم، شما را در آنها خیری است پس نام خداوند را بر آنها در حالی که بر پا ایستاده‌اند ببرید (و آنها را نحر کنید) و چون پهلوهاشان به خاک رسید (و جان دادند) از (گوشت) آنها بخورید و به مستمند خواهنده و خویشتندار بخورانید؛ بدین‌گونه آنها را برای شما رام کرده‌ایم باشد که سپاس گزارید» سوره حج، آیه ۳۶.</ref>. تقوای [[قلوب]]؛ یعنی [[حقیقت]] تقوای [[دل‌ها]]، و این معنا به [[دلیل]] اضافه شدن تقوا به قلوب است: {{متن قرآن|تَقْوَى الْقُلُوبِ}}، و این مضاف، حقیقت تقوا را می‌رساند و آن، عبارت از حالتی [[نفسانی]] است که [[روح]] [[طاعات]] [[الهی]] بوده و به انجام طاعات، [[معنویت]] خاصی می‌بخشد. بنابراین، انجام [[مأمور]] به از طاعات، و ترک منهی عنه از [[محرمات]] در [[حج]]، علامتی است از تقوای دل‌ها.

 

همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ}}، فرمود: هرگز گو شت و خون‌های آن ([[قربانی]])‌ها به [[خدا]]، نرسیده و لکن تقوای شماست که به او ([[خدای تعالی]]) می‌رسد. اولاً: در [[آیه شریفه]] فرمود: هرگز گوشت و خون‌های آن قربانی‌ها به [[خدای سبحان]] نمی‌رسد: {{متن قرآن|لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا}}؛ زیرا [[خدای سبحان]] [[بی‌نیاز]] است. او سبحانه تعالی [[بی‌نیازی]] است که [[مالک]] [[زمین]] و [[آسمان]] است. او سبحانه و تعالی از همه جهانیان بی‌نیاز است. او سبحانه تعالی بی‌نیاز است و این [[مردم]] هستند که محتاج و [[نیازمند]] به اویند؛ او سبحانه تعالی آن چنان بی‌نیازی است که تلاش‌ها و مجاهدت‌های هر کس تنها برای خودش می‌باشد:

# بدانید و [[آگاه]] باشید که خدای سبحان بی‌نیازی ستوده شده است: {{متن قرآن|اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ}}<ref>«و بدانید که خداوند بی‌نیازی ستوده است» سوره بقره، آیه ۲۶۷.</ref>.

# او سبحانه و تعالی بی‌نیاز ستوده شده است که برای اوست آنچه در [[آسمان‌ها]] و زمین است. او مالک و صاحب [[اختیار]] آسمان‌ها و زمین است: “ {{متن قرآن|لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ}}<ref>«آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست و بی‌گمان خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره حج، آیه ۶۴.</ref>، و {{متن قرآن|لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ}}<ref>«آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداوند است؛ بی‌گمان خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره لقمان، آیه ۲۶.</ref>.

# البته، خدای سبحان از همه جهانیان بی‌نیاز است: {{متن قرآن|فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ}}<ref>«(بداند که) بی‌گمان خداوند از جهانیان بی‌نیاز است» سوره آل عمران، آیه ۹۷.</ref>.

# البته، [[خدای تعالی]] بی‌نیاز از عالمیان است و هر کس تلاش و مجاهدتی نماید، مسلماً تنها برای نفس خودش تلاش نموده: {{متن قرآن|وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ}}<ref>«و هر کس بکوشد تنها برای خویش می‌کوشد، بی‌گمان خداوند از جهانیان بی‌نیاز است» سوره عنکبوت، آیه ۶.</ref>.

# البته، قربانی‌ای که از متقین باشد، مورد قبول خدای سبحان است: {{متن قرآن|وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«و برای آنان داستان دو پسر آدم (هابیل و قابیل) را به درستی بخوان! که قربانی‌یی پیش آوردند اما از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد، (قابیل) گفت: بی‌گمان تو را خواهم کشت! (هابیل) گفت: خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد» سوره مائده، آیه ۲۷.</ref>.

# تقوای متقین در [[طاعات]]، مقدم بر انجام فعل است؛ به [[دلیل]] اینکه در [[آیه شریفه]] [[مائده]]، [[امر]] به {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}}، پیش از امر به فراهم آوردن وسیله به سوی او و تلاش در [[راه]] او، بیان شده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref>.

 

فی قوله تعالی: {{متن قرآن|فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا}}، هم فرمود: پس خدای تعالی، [[آرامش]] و [[هیبت]] خویش را بر پیامبرش و بر [[مؤمنین]] نازل فرمود و آنان را به [[حقیقت]] [[روح]] تقوا [[الزام]] نمود و آنها سزاوار آن بودند و اهلیت آن را داشتند. در آیه شریفه، ضمیر “هم” در: {{متن قرآن|أَلْزَمَهُمْ}}، اشاره به مؤمنین است؛ بدین معنا که [[مؤمنین]] را به [[حقیقت]] و [[روح]] تقوا [[الزام]] گردانید، و مؤمنین سزاوار آنند و اهلیت آن را دارند، و مراد از الزام مؤمنین به روح تقوا، [[تقوای الهی]] است، و این معنا چنین [[تدبر]] می‌شود که در [[قرآن کریم]]، در [[آیات]] خطاب به [[اهل]] [[ایمان]]، در امر به تقوا، {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}} ذکر شده، و این همان روح تقواست که به [[طاعت الهی]]، [[معنویت]] و صفای خاصی بخشیده و سبب ایصال به [[اهل تقوا]]؛ یعنی “الله”، می‌شود:

# قوله تعالی: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>.

 

همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.</ref>، فرمود: البته، کسانی که لحن صدایشان را نزد [[پیامبر خدا]] {{صل}} پایین آورده و آن را فرو می‌نشانند، اینان، کسانی هستند که [[خدای تعالی]] دل‌های آنان را برای تقوا به محک [[آزمایش]] گذاشته است. این محک و آزمایش برای این است که دانسته شود دل‌های آنان تا چه اندازه [[شایستگی]] [[روح]] و [[حقیقت]] تقوا را دارد؛ زیرا: بعضی مهر بر دل‌هایشان زده شده و پذیرای سخن[[حق]] نیستند. بعضی هم [[کلام پیامبر]] {{صل}} را می‌شنوند، اما بر دل‌هایشان حجاب‌هایی است که مانع فهمیدن آنان است، و گوش‌هایشان هم برای شنیدن سنگینی می‌کند. بعضی نیز مهر بر دل‌هایشان زده شده و نمی‌فهمند. و کسانی هم هستند که [[ایمان]] آورده و دل‌هایشان با یاد و [[ذکر خدا]] مطمئن است، و البته، [[مؤمنین]] کسانی هستند که چون یاد و ذکر خدا شود، دل‌هایشان بیمناک شود، و چون [[آیات الهی]] بر آنان [[تلاوت]] شود، بر ایمانشان افزوده گردد و بر پروردگارشان [[توکل]] کنند:

# و بر دل‌های آنان مهر می‌زنیم، پس آنان نمی‌شنوند:{{متن قرآن|وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ}}<ref>«و بر دل‌هایشان مهر می‌نهیم و آنان (چیزی) نمی‌شنوند؟» سوره اعراف، آیه ۱۰۰.</ref>.

# و بعضی [[کلام پیامبر]] {{صل}} را می‌شنوند، اما بر دل‌هایشان حجاب‌هایی است که مانع فهمیدنشان است و گوش‌هایشان هم برای شنیدن سنگینی می‌کند: {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا}}<ref>«و برخی از آنان کسانی هستند که به تو گوش می‌دهند در حالی که بر دل‌هایشان پوشش‌هایی افکنده‌ایم تا درنیابند و در گوش‌هایشان سنگینی‌یی (نهاده‌ایم)» سوره انعام، آیه ۲۵.</ref> و {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا}}<ref>«و بر دل‌های آنان پرده‌هایی افکنده‌ایم تا آن (آیات قرآنی) را درنیابند و در گوش‌هایشان سنگینی (نهاده‌ایم)» سوره اسراء، آیه ۴۶.</ref>.

# و بعضی مهر بر دل‌هایشان زده شده، پس آنان نمی‌فهمند. {{متن قرآن|وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ}}<ref>«راضی شده‌اند که با واپس‌ماندگان (جهاد، از زنان و کودکان) باشند و بر دل‌هایشان مهر نهاده شده است از این رو در نمی‌یابند» سوره توبه، آیه ۸۷.</ref> و {{متن قرآن|فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ}}<ref>«آنگاه بر دل‌هاشان مهر نهاده شد از این رو (حقیقت را) درنمی‌یابند» سوره منافقون، آیه ۳.</ref>.

# و کسانی هم هستند که [[ایمان]] آورده و دل‌هایشان با یاد و ذکر [[خدای متعال]] مطمئن می‌شود: {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.</ref>.

# و البته، [[مؤمنین]] کسانی هستند که چون یاد و ذکر [[خدای سبحان]] شود، دل‌هایشان بیمناک گردد، و چون [[آیات الهی]] بر آنان تلاوت شود، بر ایمانشان افزوده گردد، و بر پروردگارشان [[توکل]] کنند: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«مؤمنان، تنها آن کسانند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک می‌شود و چون آیات او را بر آنان بخوانند بر ایمانشان می‌افزاید و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند» سوره انفال، آیه ۲.</ref>. لذا کسانی که لحن و صدای خود را نزد [[پیامبر]] {{صل}} فرو می‌نشانند، [[خدای تعالی]] [[میزان]] [[شایستگی]] آنان را برای [[حقیقت]] و [[روح]] تقوا، بر محک [[آزمایش]] قرار داده است.

 

هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى}}، [[امر]] به [[نجوا]] در: {{متن قرآن|الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} نمود، و فی قوله: {{متن قرآن|إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا}}<ref>«رازگویی، تنها کار شیطان است تا مؤمنان را اندوهگین کند» سوره مجادله، آیه ۱۰.</ref>، نجوا نمودن را فعل [[شیطان]]، و [[هدف]] آن را، [[اندوهگین]] ساختن [[مؤمنین]] ذکر کرده است. به [[راستی]] [[تفسیر]] {{متن قرآن|الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} در قوله: {{متن قرآن|وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} چیست که در این [[آیه]] امر به نجوای آن شده و در آیه بعد از آن، نجوا را از فعل شیطان، و هدفش را محزون ساختن مؤمنین بیان فرموده؟ تفسیر {{متن قرآن|الْبِرِّ وَالتَّقْوَى}} را [[قرآن کریم]] در آیه ۱۱۴ [[سوره نساء]] فی قوله: {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ}}<ref>«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا اصلاحی میان مردم فرمان دهد و هر کس در جستجوی خشنودی خداوند چنین کند به زودی بدو پاداشی سترگ خواهیم داد» سوره نساء، آیه ۱۱۴.</ref>، بیان فرمود: یعنی هیچ خیری در بسیاری از نجواهای آنان نیست، مگر در نجوای کسی که امر به [[صدقه دادن]] نماید، یا امر به هر کاری که [[پسندیده]] بودن آن از لحاظ [[شرع]] شناخته شده است، بنماید، یا امر به [[اصلاح بین مردم]] کند.

# در آیه [[نساء]] نفرمود: {{عربی|لا خیر فی نجویهم}}، بلکه فرمود: {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ}}. کنایه از این که در اندکی از نجواهای شما، [[خیر]] هست، و آن اندک از نجواها، همان استثنایی است که بعد از: {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ}}، آمده است، قوله: {{متن قرآن|إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ}}.  

 

نیز فی قوله: “ {{متن قرآن|هُوَ أَهْلُ التَّقْوَى}}، فرمود: او ([[خدای سبحان]]) سزاوار آن است که نفس را از ارتکاب به نافرمانی‌اش [[حفظ]] نمایید. در [[آیه شریفه]] فرمود: سزاوار است نفس را از ارتکاب به [[معصیت]] خدای سبحان حفظ نمایید و این معنا در [[قرآن کریم]] به صورت [[قانون]] کلی: [[خدای متعال]] همه چیز را می‌بیند، و در امر به: {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}} به عموم، و در امر به: {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}} خطاب به [[مؤمنین]]، و در امر به: {{متن قرآن|اتَّقُوا رَبَّكُمُ}} خطاب به [[مردم]]، تفسیر می‌شود:

# در امر به: {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}}، به عموم [[مردم]] فرمود: و [[تقوای الهی]] داشته باشید؛ یعنی نفس را از [[نافرمانی]] [[خدای سبحان]] [[حفظ]] کنید و بدانید که [[خدای متعال]] با تقوا پیشه‌گان است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۴.</ref>، و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و بدانید که خدای متعال سخت عقوبت‌کننده است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است» سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و بدانید که به سوی او [[محشور]] می‌شوید: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید که نزد او گرد آورده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۰۳.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و بدانید که او ([[خدای تعالی]]) را [[ملاقات]] می‌کنید، و به [[مؤمنین]] [[بشارت]] بده: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید که (روزی) به لقای وی خواهید رسید و (آن روز را) به مؤمنان بشارت ده!» سوره بقره، آیه ۲۲۳.</ref>، و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و بدانید که خدای سبحان به هر چیزی بسیار عالم و داناتر است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۳۱.</ref> و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و بدانید که خدای سبحان به آنچه انجام می‌دهید، بسیار بیناست: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و بدانید خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۳۳.</ref>، و فرمود: و [[تقوای الهی]] داشته باشید؛ یعنی نفس را از [[نافرمانی]] [[خدای سبحان]] [[حفظ]] کنید، و [[خدای تعالی]] به شما می‌آموزد و [[خدای متعال]] به هر چیزی بسیار عالم است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید. البته، خدای تعالی سریع الحساب است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید که خداوند حسابرسی سریع است» سوره مائده، آیه ۴.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید و نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید. البته، خدای تعالی به [[حقیقت]] سینه‌ها بسیار عالم است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید بی‌گمان خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره مائده، آیه ۷.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید. البته، خدای متعال به آنچه عمل می‌کنید، بسیار [[آگاه]] است: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مائده، آیه ۸.</ref>. و فرمود: و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید. و باید [[مؤمنین]] بر خدای تعالی [[توکل]] نمایند: {{متن قرآن|وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ}}<ref>«و از خداوند پروا کنید و مؤمنان باید تنها بر خداوند توکل کنند» سوره مائده، آیه ۱۱.</ref>. و فرمود: پس تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید، ای صاحبان [[عقل]] و [[خرد]]! تا این که شما [[رستگار]] شوید: {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«پس ای خردمندان! از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۱۰۰.</ref>. و فرمود: اگر [[مؤمن]] هستید، [[تقوای الهی]] داشته باشید؛ یعنی نفس را از [[نافرمانی]] [[خدای سبحان]] [[حفظ]] کنید: {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«و اگر مؤمنید از خداوند پروا کنید» سوره مائده، آیه ۵۷.</ref>. و فرمود: پس آنچه در توان دارید، تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و سخن[[حق]] را بشنوید و آن را [[اطاعت]] کنید: {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا}}<ref>«هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.</ref>.

# در امر به {{متن قرآن|اتَّقُوا اللَّهَ}}، خطاب به [[مؤمنین]] فرمود: ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید! تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و آنچه از [[ربا]] باقیمانده است، رها کنید، اگر مؤمن هستید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و برای به سوی او شدن، وسیله بجویید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref>. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و با [[راستگویان]] باشید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref>. و فرمود: ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید! [[تقوای الهی]] داشته باشید؛ یعنی نفس را از [[نافرمانی]] [[خدای سبحان]] [[حفظ]] کنید و بگویید گفتاری را که راست. [[استوار]] و محکم است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و سخنی استوار بگویید» سوره احزاب، آیه ۷۰.</ref>. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید، و باید هر کسی در نظر داشته باشد که برای فردایش چه پیش فرستاده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره حشر، آیه ۱۸.</ref>. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان حفظ کنید و به [[پیامبر]] او ایمان بیاورید، تا دو بهره از رحمتش را به شما ارزانی دارد و نوری را برای شما قرار دهد تا به وسیله آن، [[راه]] بروید و شما را بیامرزد، و [[خدای متعال]] بسیار [[آمرزنده]] و [[مهربان]] است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.</ref>. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در برابر [[خدای تعالی]] و پیامبرش چیزی را مقدم ندارید و تقوای الهی داشته باشید؛ یعنی نفس را از نافرمانی خدای سبحان [[حفظ]] کنید. البته، [[خدای متعال]] بسیار شنوای داناست: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند و پیامبرش پیش نیفتید و از خداوند پروا کنید که خداوند شنوایی داناست» سوره حجرات، آیه ۱.</ref>.

# و در امر به {{متن قرآن|اتَّقُوا رَبَّكُمُ}}، خطاب به [[مردم]] فرمود: ای مردم! از پروردگارتان تقوا داشته باشید؛ یعنی نفس را از [[پیروی]] [[خواهش‌های نفسانی]] در پیشگاه پروردگاری که شما را از نفس واحد آفرید و از آن، جفتش را [[خلق]] کرد و مردان و [[زنان]] بسیاری را از آن دو منتشر نمود، حفظ کنید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا}}<ref>«ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید، همان که شما را از تنی یگانه آفرید و از (سرشت) او همسرش را پدید آورد و از آن دو، مردان و زنان بسیار (در جهان) پراکند و از خداوند -که با (سوگند بر نام) او، از هم درخواست می‌کنید- و از (بریدن پیوند) خویشان پروا کنید، بی‌گمان خداوند چشم بر شما دارد» سوره نساء، آیه ۱.</ref>. و فرمود: ای مردم! از پروردگارتان تقوا داشته باشید؛ یعنی نفس را از پیروی خواهش‌های نفسانی در پیشگاه پروردگارتان حفظ کنید. البته، لرزش [[قیامت]] چیز عظیمی است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ}}<ref>«ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید، که لرزه رستخیز چیزی سترگ است» سوره حج، آیه ۱.</ref>. هم‌چنین فرمود: ای مردم! از پروردگارتان تقوا داشته باشید؛ یعنی نفس را از پیروی خواهش‌های نفسانی در پیشگاه پروردگارتان حفظ کنید، و بترسید از روزی که نه [[پدر]] جزای [[اعمال]] فرزند خودش را [[تحمل]] کند و نه فرزند چیزی از جزای پدر را تحمل نماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْزِي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَيْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ}}<ref>«ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید و از روزی بهراسید که هیچ پدری نیست که از فرزندش و هیچ فرزندی نیست که از پدرش چیزی را باز تواند داشت؛ بی‌گمان وعده خداوند، راستین است پس زندگانی این جهان شما را نفریبد و (زنهار!) آن فریبکار شما را به (آمرزش) خداوند فریفته نگرداند!» سوره لقمان، آیه ۳۳.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۴۲۴-۴۴۰.</ref>

== منابع ==

{{منابع}}

{{پایان منابع}}