ابوجهل در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها
←لعن ابوجهل توسط امام رضا {{ع}}
(←منابع) |
|||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
==لعن ابوجهل توسط [[امام رضا]] {{ع}}== | ==لعن ابوجهل توسط [[امام رضا]] {{ع}}== | ||
به دلیل دشمنی ابوجهل با [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، وی همیشه مورد [[انکار]] و لعن همگان قرار گرفته است. در متون [[روایی]] [[شیعه]] نیز این رویکرد انعکاس دارد. برابر روایتی که نخستین بار [[ | به دلیل دشمنی ابوجهل با [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، وی همیشه مورد [[انکار]] و لعن همگان قرار گرفته است. در متون [[روایی]] [[شیعه]] نیز این رویکرد انعکاس دارد. برابر روایتی که نخستین بار [[سید بن طاووس]] آن را در [[قرن هفتم]] قمری نقل کرده، امام رضا{{ع}} برخی از [[شیعیان]] را به خواندن دعایی در [[سجده شکر]] توصیه کرده که لعن [[ابوجهل]] یکی از بخش‌های آن است. او آورده است: روزی [[محمد بن اسماعیل بن بزیع]] و [[سلیمان بن جعفر]] به [[حضور امام]] [[رضا]]{{ع}} رسیدند و ایشان را در حال [[سجده]] طولانی یافتند. وقتی [[راز]] آن را پرسیدند، [[امام]] فرمود: این سجده شکر است. سپس به آنان آموخت تا دعایی را در سجده شکر آن را بخوانند. سپس امام فرمود: [[ثواب]] این [[دعا]] برابر [[همراهی با پیامبر]]{{صل}} در [[جنگ بدر]] است. در این دعا آمده است: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا جَهْلٍ وَ الْوَلِيدَ لَعْناً يَتْلُو بَعْضُهُ بَعْضاً}}؛ پروردگارا، ابوجهل و [[ولید]] را به گونه‌ای [[لعنت]] کن که برخی به دنبال برخی دیگر باشد (پیوسته آنها را لعنت کن)<ref>مهج الدعوات، ص۲۵۸؛ مصباح الکفعمی، ص۵۵۴.</ref>. بی‌آنکه چند و چونی در [[صحت]] سندی و محتوایی [[روایت]] صورت گیرد، تردیدی در نوع نگاه امام به ابوجهل نمی‌توان روا داشت، چرا که او در [[ستیز]] و مقابله با [[دیانت]] [[اسلامی]] از هیچ تلاشی [[غفلت]] نورزید. | ||
بر پایه روایت دیگر، منقول از [[فضل بن شاذان نیشابوری]]، امام رضا{{ع}} در [[مقام]] بیان انحصار [[امامت]] در [[خاندان پیامبر]]{{صل}}، عللی را برمی‌شمرد که یکی از آنها [[لزوم]] [[برتر]] نشاندن پیامبر{{صل}} و تغلیب اوست. آن حضرت می‌فرماید: اگر امام از غیر [[خاندان رسول خدا]]{{صل}} باشد، لازم می‌آید [[اولاد]] پیامبر{{صل}} تابع [[فرمان]] [[اولاد]] [[دشمنان]] او مانند [[ابوجهل]] و [[عقبة بن ابی‌معیط]] باشند و این چیزی جز [[غلبه]] [[دشمنان پیامبر]]{{صل}} بر ایشان نیست<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۰۲.</ref>. بدین گونه [[امام]]، در این دو [[روایت]]، از ابوجهل به مثابه [[دشمن]] سرسخت و برجسته [[پیامبر]]{{صل}} و [[خاندان]] ایشان{{عم}} و نماد [[خصومت]] و [[تقابل]] با [[حقیقت]] یاد می‌کند، زیرا او برای [[مبارزه]] با خاندان آن حضرت، حتی پیش از پیدایی [[دیانت]] [[اسلامی]] از هیچ تلاشی فروگذار نکرد، چنان که خود می‌گفت: ما و [[فرزندان]] عبد مناف در [[شرف]] و بزرگی به [[تنازع]] برخاستیم؛ [[اطعام]] کردند، اطعام کردیم؛ [[عطا]] کردند، عطا کردیم تا به نزدیک هم رسیدیم. گفتند از ما [[پیامبری]] است که بر او [[وحی]] می‌شود. این را دیگر نفهمیدیم. به [[خدا]] [[سوگند]]! هرگز بدو [[ایمان]] نیاورده، تصدیقش نخواهیم کرد<ref>سیرة ابن إسحاق، ص۲۱۰.</ref>. وی با این بیان از یک سو به وجود [[رقابت]] ریشه‌دار و مزمن، میان [[قوم]] خویش و [[بنی‌هاشم]] اشاره می‌کند و از دیگر سو عدم [[تمکین]] خاندان خود به [[حقیقت اسلام]] را نشان می‌دهد و از سوی سوم، نوع نگاهش به [[اسلام]] و [[نبوت]] را آشکار می‌سازد. از منظر او [[ادعای پیامبری]] [[محمد]]{{صل}}، اقدامی از سوی بنی‌هاشم برای غلبه بر رقیبان در عرصه تصاحب [[قدرت سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[مکه]] بود، نه امری آسمانی و [[الهی]]. این نگاه البته در [[شخصیت]] و [[موقعیت اجتماعی]] و [[خانوادگی]] او ریشه داشت<ref>منابع: إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب بال، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق.)، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۲۶ق؛ أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی (قرن ۳ق)، تحقیق: رشدی صالح ملحس قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۱ق؛ أسباب النزول، علی بن احمد واحدی (۴۶۸ق)، قاهره، مؤسسة الحلبی، ۱۳۸۸ق؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، یوسف بن عبدالله معروف به ابن عبدالبر (۴۶۳ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۲ق؛ أسد الغابة فی معرفة الصحابة، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الاشتقاق، محمد بن حسن از دی (۳۲۱ق)، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۱ق؛ أنساب الأشراف، أحمد بن یحیی معروف به بلاذری (۲۷۹ق)، تحقیق: محمد حمیدالله، قاهره، دار المعارف، اول، ۱۹۵۹م؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ابن معین، یحیی بن معین قطفانی (۲۳۳ق)، به روایت: عباس بن محمد دوری، تحقیق: عبدالله أحمد حسن، بیروت، دار القلم، بی تاب تاریخ الإسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، حسن ابراهیم حسن (معاصر)، بیروت - قاهره، دار الجیل مکتبة النهضة المصریة، سیزدهم، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الطبری تاریخ الأمم و الملوک)، محماد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۳۸۷ق؛ تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق معروف به یعقوبی (۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، بی تا: تاریخ بغداد أو مدینة السلام، احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب عصفری (۲۴۰ق)، تحقیق: سهیل زگار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ عرب، فیلیپ خلیل حتی (۱۸۸۶م)، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات آگاه، دوم، ۱۳۶۶ش؛ تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن معروف به ابن عساکر (۵۷۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق؛ التعریف و الأعلام، عبد الرحمن بن عبدالله سهیلی (۵۸۱ق)، به کوشش: محمد علی نقراط، طرابلس، کلیة الدعوة الإسلامیة، اول، ۱۴۰۱ق، تفسیر السمعانی، منصور بن محمد سمعانی (۴۸۹ق)، تحقیق: یاسر ابراهیم - غنیم عباس، ریاض، دار الوطن، اول، ۱۴۱۸ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چهارم، ۱۴۱۳ق، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق؛ الجامع الأحکام القرآن، محمد بن احمد معروف به قرطبی (۶۷۱ق)، تحقیق: احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق، جمهرة أنساب العرب، علی بن احمد معروف به ابن حزم (۴۵۶ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۰۳ق؛ دائرة المعارف الإسلامیة، ترجمه: احمد شنتناوی و دیگران، بیروت، دار المعرفة، ۱۹۳۳م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی (معاصر)، انتشارات دائرة المعارف بزرگ اسلامی تهران، اول، ۱۳۶۷ش؛ سیرة ابن إسحاق (کتاب المبتدأ و المبعث و المغازی)، محمد بن اسحاق مطلبی (۱۵۱ق)، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق، السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام حمیری (۲۱۸ق)، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، انتشارات المدنی، ۱۳۸۳ق؛ شرح السیر الکبیر، محمد بن حسن شیبانی (۴۸۳ق)، تحقیق: صلاح الدین منجد، مطبعة مصر، ۱۹۶۰م؛ شرح نهج البلاغة، عبد الحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، دوم، ۱۳۸۷ق، الطبقات الکبری، محمد بن سعد هاشمی معروف به ابن سعد (۲۳۰ق)، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۰ق؛ العقد الفرید، احمد بن محمد اندلسی معروف به ابن عبد ربه (۳۲۸ق)، تصحیح: مفید محمد قمیحة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۴ق؛ عمدة القاری شرح صحیح البخاری)، محمود بن احمد عینی (۸۵۵ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فتوح الشام، محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ق)، بیروت، دار الجیل، بی تا، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کتاب الثقات، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، اول، ۱۳۹۳ق؛ کتاب الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (۳۲۲ق)، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۸ق؛ کتاب العثمانیة، عمرو بن بحر معروف به جاحظ (۲۵۵ق)، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مصر، دار الکتاب العربی، ۱۳۷۴ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۵ق، المحبر، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تحقیق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی تا، مسند الإمام الرضا، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ مشاهیر علماء الأمصار و أعلام فقهاء الأقطار، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، تحقیق: مرزوق علی ابراهیم، المنصوره، دار الوفاء، اول، ۱۴۱۱ق؛ مصباح الکفعمی، ابراهیم بن علی عاملی معروف به کفعمی (۹۰۵ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، سوم، ۱۴۰۳ق، المغازی، محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ق)، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، سوم، ۱۴۰۹ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجف، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق؛ المنمق فی أخبار قریش، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تصحیح: خورشید احمد فاروق، بینا، بی تا؛ مهج الدعوات و منهج العبادات، علی بن موسی معروف به سید بن طاووس (۶۶۴ق)، تهران، کتابخانه سنایی، بی تا؛ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان خصیبی (۳۳۴ق)، بیروت، مؤسسة البلاغ، چهارم، ۱۴۱۱ق.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوجهل - واسعی (مقاله)|مقاله «ابوجهل»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۷۴-۴۸۱.</ref> | بر پایه روایت دیگر، منقول از [[فضل بن شاذان نیشابوری]]، امام رضا{{ع}} در [[مقام]] بیان انحصار [[امامت]] در [[خاندان پیامبر]]{{صل}}، عللی را برمی‌شمرد که یکی از آنها [[لزوم]] [[برتر]] نشاندن پیامبر{{صل}} و تغلیب اوست. آن حضرت می‌فرماید: اگر امام از غیر [[خاندان رسول خدا]]{{صل}} باشد، لازم می‌آید [[اولاد]] پیامبر{{صل}} تابع [[فرمان]] [[اولاد]] [[دشمنان]] او مانند [[ابوجهل]] و [[عقبة بن ابی‌معیط]] باشند و این چیزی جز [[غلبه]] [[دشمنان پیامبر]]{{صل}} بر ایشان نیست<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۰۲.</ref>. بدین گونه [[امام]]، در این دو [[روایت]]، از ابوجهل به مثابه [[دشمن]] سرسخت و برجسته [[پیامبر]]{{صل}} و [[خاندان]] ایشان{{عم}} و نماد [[خصومت]] و [[تقابل]] با [[حقیقت]] یاد می‌کند، زیرا او برای [[مبارزه]] با خاندان آن حضرت، حتی پیش از پیدایی [[دیانت]] [[اسلامی]] از هیچ تلاشی فروگذار نکرد، چنان که خود می‌گفت: ما و [[فرزندان]] عبد مناف در [[شرف]] و بزرگی به [[تنازع]] برخاستیم؛ [[اطعام]] کردند، اطعام کردیم؛ [[عطا]] کردند، عطا کردیم تا به نزدیک هم رسیدیم. گفتند از ما [[پیامبری]] است که بر او [[وحی]] می‌شود. این را دیگر نفهمیدیم. به [[خدا]] [[سوگند]]! هرگز بدو [[ایمان]] نیاورده، تصدیقش نخواهیم کرد<ref>سیرة ابن إسحاق، ص۲۱۰.</ref>. وی با این بیان از یک سو به وجود [[رقابت]] ریشه‌دار و مزمن، میان [[قوم]] خویش و [[بنی‌هاشم]] اشاره می‌کند و از دیگر سو عدم [[تمکین]] خاندان خود به [[حقیقت اسلام]] را نشان می‌دهد و از سوی سوم، نوع نگاهش به [[اسلام]] و [[نبوت]] را آشکار می‌سازد. از منظر او [[ادعای پیامبری]] [[محمد]]{{صل}}، اقدامی از سوی بنی‌هاشم برای غلبه بر رقیبان در عرصه تصاحب [[قدرت سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[مکه]] بود، نه امری آسمانی و [[الهی]]. این نگاه البته در [[شخصیت]] و [[موقعیت اجتماعی]] و [[خانوادگی]] او ریشه داشت<ref>منابع: إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب بال، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق.)، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۲۶ق؛ أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی (قرن ۳ق)، تحقیق: رشدی صالح ملحس قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۱ق؛ أسباب النزول، علی بن احمد واحدی (۴۶۸ق)، قاهره، مؤسسة الحلبی، ۱۳۸۸ق؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، یوسف بن عبدالله معروف به ابن عبدالبر (۴۶۳ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۲ق؛ أسد الغابة فی معرفة الصحابة، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الاشتقاق، محمد بن حسن از دی (۳۲۱ق)، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، بیروت، دار الجیل، اول، ۱۴۱۱ق؛ أنساب الأشراف، أحمد بن یحیی معروف به بلاذری (۲۷۹ق)، تحقیق: محمد حمیدالله، قاهره، دار المعارف، اول، ۱۹۵۹م؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ابن معین، یحیی بن معین قطفانی (۲۳۳ق)، به روایت: عباس بن محمد دوری، تحقیق: عبدالله أحمد حسن، بیروت، دار القلم، بی تاب تاریخ الإسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، حسن ابراهیم حسن (معاصر)، بیروت - قاهره، دار الجیل مکتبة النهضة المصریة، سیزدهم، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الطبری تاریخ الأمم و الملوک)، محماد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۳۸۷ق؛ تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق معروف به یعقوبی (۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، بی تا: تاریخ بغداد أو مدینة السلام، احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط شباب عصفری (۲۴۰ق)، تحقیق: سهیل زگار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ عرب، فیلیپ خلیل حتی (۱۸۸۶م)، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات آگاه، دوم، ۱۳۶۶ش؛ تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن معروف به ابن عساکر (۵۷۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق؛ التعریف و الأعلام، عبد الرحمن بن عبدالله سهیلی (۵۸۱ق)، به کوشش: محمد علی نقراط، طرابلس، کلیة الدعوة الإسلامیة، اول، ۱۴۰۱ق، تفسیر السمعانی، منصور بن محمد سمعانی (۴۸۹ق)، تحقیق: یاسر ابراهیم - غنیم عباس، ریاض، دار الوطن، اول، ۱۴۱۸ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چهارم، ۱۴۱۳ق، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق؛ الجامع الأحکام القرآن، محمد بن احمد معروف به قرطبی (۶۷۱ق)، تحقیق: احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق، جمهرة أنساب العرب، علی بن احمد معروف به ابن حزم (۴۵۶ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۰۳ق؛ دائرة المعارف الإسلامیة، ترجمه: احمد شنتناوی و دیگران، بیروت، دار المعرفة، ۱۹۳۳م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی (معاصر)، انتشارات دائرة المعارف بزرگ اسلامی تهران، اول، ۱۳۶۷ش؛ سیرة ابن إسحاق (کتاب المبتدأ و المبعث و المغازی)، محمد بن اسحاق مطلبی (۱۵۱ق)، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق، السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام حمیری (۲۱۸ق)، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، انتشارات المدنی، ۱۳۸۳ق؛ شرح السیر الکبیر، محمد بن حسن شیبانی (۴۸۳ق)، تحقیق: صلاح الدین منجد، مطبعة مصر، ۱۹۶۰م؛ شرح نهج البلاغة، عبد الحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، دوم، ۱۳۸۷ق، الطبقات الکبری، محمد بن سعد هاشمی معروف به ابن سعد (۲۳۰ق)، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۰ق؛ العقد الفرید، احمد بن محمد اندلسی معروف به ابن عبد ربه (۳۲۸ق)، تصحیح: مفید محمد قمیحة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۴ق؛ عمدة القاری شرح صحیح البخاری)، محمود بن احمد عینی (۸۵۵ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فتوح الشام، محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ق)، بیروت، دار الجیل، بی تا، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کتاب الثقات، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، اول، ۱۳۹۳ق؛ کتاب الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (۳۲۲ق)، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۸ق؛ کتاب العثمانیة، عمرو بن بحر معروف به جاحظ (۲۵۵ق)، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مصر، دار الکتاب العربی، ۱۳۷۴ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۵ق، المحبر، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تحقیق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی تا، مسند الإمام الرضا، عزیز الله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ مشاهیر علماء الأمصار و أعلام فقهاء الأقطار، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، تحقیق: مرزوق علی ابراهیم، المنصوره، دار الوفاء، اول، ۱۴۱۱ق؛ مصباح الکفعمی، ابراهیم بن علی عاملی معروف به کفعمی (۹۰۵ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، سوم، ۱۴۰۳ق، المغازی، محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ق)، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، سوم، ۱۴۰۹ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجف، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق؛ المنمق فی أخبار قریش، محمد بن حبیب بغدادی (۲۴۵ق)، تصحیح: خورشید احمد فاروق، بینا، بی تا؛ مهج الدعوات و منهج العبادات، علی بن موسی معروف به سید بن طاووس (۶۶۴ق)، تهران، کتابخانه سنایی، بی تا؛ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان خصیبی (۳۳۴ق)، بیروت، مؤسسة البلاغ، چهارم، ۱۴۱۱ق.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوجهل - واسعی (مقاله)|مقاله «ابوجهل»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۷۴-۴۸۱.</ref> | ||