چرا انتظار ویرانگر برداشتی انحرافی از انتظار شمرده می‌شود؟ (پرسش)

چرا انتظار ویرانگر برداشتی انحرافی از انتظار شمرده می‌شود؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار ویرانگر
تعداد پاسخ	۱۸ پاسخ

چرا انتظار ویرانگر برداشتی انحرافی از انتظار شمرده می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..

پاسخ جامع اجمالی

مفهوم انتظار ویرانگر

انتظار ویرانگر در مقابل انتظار سازنده است. عده‌‌ای - با برداشت خود از برخی روایات - مفهوم انتظار را این‌گونه معنا کرده‌اند که هر تلاش و حرکتی برای آماده‌سازی جامعه جهت زمینه‌سازی ظهور امام مهدی بی‌فایده است و بر این باورند که ماهیت قیام امام مهدی، تنها از گسترش و رواج ظلم‌ و ستم و نیز شرارت‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها، حق‌کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌شود؛ ازاین‌رو، افراد هیچ تحرکی نباید نداشته باشند و تنها باید منتظر بمانند تا شخص موعود بیاید و همه امور را سامان دهد؛ بنابراین، انسان منتظر در مسائل اجتماعی مسئولیتی برای اصلاح امور جامعه ندارد.

ریشه انتظار ویرانگر

• ریشه اصلی انتظار ویرانگر و اساساً هر نوع برداشت نادرست و منفی از انتظار، فهم غلط و کج‌اندیشانه برخی افراد از برخی روایاتی است که هرگونه قیام در دوران غیبت را "قیام طاغوتی" دانسته است و تلاش برای زمینه‌سازی ظهور امام مهدی را بی‌ثمر می‌داند؛ روایاتی چون سخن امام زین العابدین (ع): « وَ اللَّهِ! لَا يَخْرُجُ وَاحِدٌ مِنَّا قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ (ع) إِلَّا كَانَ مَثَلُهُ مَثَلَ فَرْخٍ طَارَ مِنْ وَكْرِهِ قَبْلَ أَنْ يَسْتَويَ جَنَاحَاهُ فَأَخَذَهُ الصِّبْيَانُ فَعَبِثُوا بِهِ!»؛ یا فرمایش امام باقر (ع): « كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَايَةِ الْقَائِمِ صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ». این افراد بر این باورند که این روایات همگان را از اقدامات مصلحانه و قیام در برابر حاکمان طاغوتی پیش از ظهور امام مهدی (ع) بازداشته و آنان که پیش از ظهور حضرت پرچم قیام را برافراشته و مردم را سوی آن فراخوانند، خودشان طاغوت هستند. این باور در گونه‌های مختلفی مطرح شده هست؛ برخی مسلک احتراز را بیان کرده‌اند و بر این باورند انتظار سبب گوشه‌گیری و مانع از هرگونه اقدام اصلاحی است، برخی دیگر، انتظار را تنها به صرف دعا و تکالیف فردی معنا می‌کنند و توجهی به وظایف اجتماعی انسان منتظر ندارند، برخی دیگر شیوع فساد، اعم از فساد اخلاقی و سیاسی، را لازمه ظهور امام مهدی می‌دانند و می‌گویند انسان منتظر وظیفه‌ای برای مقابله با فساد و اصلاح امور ندارد بلکه بعضی پا را فراتر نهاده‌اند و کمک به شیوع فساد را نیز برای ظهور امام مهدی لازم می‌دانند.

نقد و بررسی

• در پاسخ به این مسلک انحرافی و برداشت گمراه‌کننده در تفسیر انتظار دو نکته قابل ذکرند:

1. این‌گونه روایات برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "مهدی" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض سیاسی خویش، خود را مهدی موعود موجود قلمداد نکند، از این رو روایات یادشده به قیام‌هایی نظر دارند که با نام مهدی موعود (ع) انجام می‌گیرند؛ نه هر قیام و اصلاحی حتی برای اقامه حق و احیای معروف در جامعه که از احکام قطعی اسلام است؛ همچنین این دیدگاه با روایاتی که بر تأثیر بسترساز مردم در آماده‌سازی مقدمات ظهور حضرت مهدی (ع) تأکید دارند، به کلی ناسازگار است؛ مانند این سخن رسول خدا (ص): «يَخْرُجُ نَاسٌ مِنَ الْمَشْرِقِ فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ يَعْنِي سُلْطَانَهُ» ؛ افزون بر آن، نگرش منفی به آموزه انتظار، سبب تعطیلی دستورهای سیاسی اسلام، مانند امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و حمایت از مظلوم و...، خواهد بود که با صریح آیات و روایات منافات دارد.
2. انتظار با این تفسیر اسارت بخش و فلج کننده نیروهای مقاوم جامعه است و اگر دیدگاه فردی در مورد این اصل مقدس بر این اساس شکل گرفته باشد که ظلم را در عالم فراگیر کنیم تا مقدمات ظهور فراهم گردد و به سکوت در برابر ستم که نوعی همراهی در قیام است، بپردازیم، اینجاست که به هشدار امام رضا (ع) در مورد اینکه خطر مدعیان دروغین انتظار به مراتب از فتنه دجال زیان بارتر و آسیب پذیرتر است، پی می‌‌بریم. امام رضا (ع) در معرفی این گونه افراد می‌‌فرمایند: "برخی از کسانی که مودت و دوستی ما اهل بیت را دستاویز ساخته‌اند، زیان و فتنه انگیزیشان بر شیعیان ما از دجال بیشتر است"[۹۷] پرسیدند: ‌ای فرزند رسول خدا! به چه مناسبت فتنه‌شان از دجال بیشتر است؟ فرمودند: "زیرا با دشمنان ما مهر و مودت می‌‌ورزند و نسبت به دوستان ما دشمنی و عداوت می‌‌نمایند، هرگاه چنین شد حق و باطل به هم می‌‌آمیزند و حقیقت مورد اشتباه قرار می‌‌گیرد. شناخت آن دشوار می‌‌شود. در نتیجه انسان با ایمان از شخص دو چهره باز شناخته نشود.

نتیجه‌

• نتیجۀ چنین تفسیرهای غلطی از انتظار، تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی و سبب "اباحی‌گری" می‌شود؛ همچنین با آموزه‌های اسلامی در تضاد و تنافی است. از این رو انسان از تحرک و فعالیت در جهت ساختن خود و جامعه و تلاش برای پیدایش حکومت اسلامی باز می‌ماند. با چنین اندیشه‌ای، حرکت اصلاحی همۀ مصلحان و آزاداندیشان و انبیا و صلحا زیر سؤال خواهد رفت که نه تنها از آنان تمجید نمی‌شود بلکه مذموم و مورد سرزنش قرار می‌گیرند. اینگونه برداشت با هیچ یک از موازین الهی و انسانی و با هیچ یک از ادیان آسمانی سازگار نیست. تنها و تنها برخی از مستکبران و کوته‌نظران سراغ چنین تفسیر قشری می‌روند و آن را اشاعه می‌دهند تا به چپاول خویش ادامه دهند و یا چند صباحی را در سکوت و زندگی بدون درگیری و مبارزه به سر برند و حیات راحت‌طلبانه خود را دنبال نمایند. چه بسیار از انتظارها که به جای سازندگی، ویرانگری می‌کنند، به جای پیشرفت موجب عقب رفت و برگشت را فراهم می‌سازند و به جای توجه به آینده استقبال از گذشته دارند. برداشت‌های نادرست از انتظار برداشت‌ها و اصالت‌ها را از انسان سلب می‌کند و نیرومندترین عامل حرکت را به رکود و جمود مبدل می‌سازد.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

پاسخ۱. آیت الله حسینی خامنه‌ای؛

سید علی حسینی خامنه‌ای آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، در کتاب «ما منتظریم» در این‌باره گفته است: «برداشت منفی همان چیزی است که استکبار و استعمار در طول سال‌های متمادی کوشش می‌کردند به مردم تزریق کنند. برداشت منفی این است که مردم بگویند که به ما چه و ما چه کاره هستیم که در مقابل ظلم، فساد، کفر، بدی و شرارت بایستیم، ما منتظر خواهیم ماند تا امام زمان (ع) خودش بیاید و مشکل را حل کند، این برداشت منفی است. این همان برداشتی است که در طول سالیان متمادی سعی کردند در ذهن مردم مسلمان این را وارد کنند. سلب مسئولیت نسبت به همه شرارت‌ها و بدی‌های موجود در جامعه».

پاسخ۲. آیت‌الله مطهری؛

مرتضی مطهری آیت‌الله مرتضی مطهری در کتاب «قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ» در اين باره گفته است: «برداشت قشری از مردم از مهدویّت و قیام و انقلاب مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها و تبعیضها و اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها و تباهیها ناشی می‌شود؛ نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آنگاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه‌تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند، فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت- نه اهل حقیقت، زیرا حقیقت طرفداری ندارد- از آستین بیرون می‌آید. علی هذا هر اصلاحی محکوم است، زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است؛ تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‌شود. بر عکس، هر گناه و هر فساد و هر ظلم و هر تبعیض و هر حق‌کشی، هر پلیدی‌ای به حکم اینکه مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند رواست، زیرا "هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند". پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. اینجاست که گناه، هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کام‌جویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی. این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند، زیرا آنان را از تأخیر اندازان ظهور و قیام مهدی موعود (ع) می‌شمارند. برعکس، اگر خود هم اهل گناه نباشند، در عمق ضمیر و اندیشه با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند، زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می‌نمایند».

پاسخ۳. آیت‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «ادب فنای مقربان» در این‌باره گفته است: «برخی ظهور امام عصر (ع) را تنها به اراده الاهی وابسته می‌دانند و تلاش جامعه انسانی، به ویژه اقدامات انقلابی در برابر حاکمان جور، در تحقق وعده ظهور آن حضرت را بی‌تأثیر می‌شمارند و اصلاح امور را به آمدن حضرت مهدی (ع) واگذار می‌کنند. این دیدگاه، نه تنها اقدام برای برپایی حکومت در عصر غیبت را برنمی‌تابد، آن را مانع رخداد ظهور و محکوم به بطلان می‌پندارد. برپایه این نگرش عافیت‌طلبانه و مسئولیت‌گریز، رخداد ظهور، فراتر از حوزه اثرگذاری بشر است و تنها به اراده الاهی پیوند دارد؛ انتظار ظهور نیز به معنای مترصد بودن مردم تا فرارسیدن روز موعود و دست روی دست گذاشتن و بی‌تأثیر انگاشتن تلاش جامعه منتظر در زودهنگامی یا دیرکرد این رخداد بزرگ است. نگرش جدا انگاری ظهور امام زمان (ع) از کارکرد جامعه منتظر، برخاسته از نگاه سطحی و فهم نادرست از روایاتی است که درباره وضع سیاسی و اجتماعی شیعه در دوران غیبت و قیام‌های پیش از ظهور وارد شده است. برخی روایات، بر ناکامی و بی‌ثمر بودن تلاش‌های زمینه‌ساز اشاره دارد و از ناپختگی قیام در این دوران خبر داده است؛ مانند سخن امام زین العابدین (ع): « وَ اللَّهِ! لَا يَخْرُجُ وَاحِدٌ مِنَّا قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ (ع) إِلَّا كَانَ مَثَلُهُ مَثَلَ فَرْخٍ طَارَ مِنْ وَكْرِهِ قَبْلَ أَنْ يَسْتَويَ جَنَاحَاهُ فَأَخَذَهُ الصِّبْيَانُ فَعَبِثُوا بِهِ!». برخی دیگر، هرگونه قیام در دوران غیبت را "طاغوت" دانسته است؛ مانند سخن امام باقر (ع): « كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَايَةِ الْقَائِمِ (ع) صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ». امام صادق (ع) با نکوهش برافراشتن پرچم قیام در زمان غیبت، قیام کنندگان را "طاغوت" خوانده و پیروی از آنان را شرک شمرده است: « كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». برپایه این دیدگاه، ظاهر دو روایت اخیر، با‌ توجه به عمومیت لفظ "« كُلُّ»" و اضافه آن به واژه "«رَايَةٍ»" که نکره است (گرچه در سیاق نفی نیست)، همگان را از اقدامات مصلحانه و قیام در برابر حاکمان طاغوتی پیش از ظهور امام مهدی (ع) بازداشته و آنان که پیش از ظهور حضرت پرچم قیام را برافراشته و مردم را سوی آن فراخوانند، خودشان طاغوت هستند. غور نکردن در محتوا و پیام روایات یادشده، برخی را بر آن داشته تا هرگونه اصلاحگری و قیام در روزگار غیبت را بی‌نتیجه و باطل شمارد؛ غافل از آنکه یادکرد جمله « يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ » پس از واژه "«طَاغُوتٌ»" در کلام امام صادق (ع) بیانگر آن است که مقصود از پرچم برافراشته شده پیش از قیام قائم (ع) پرچمی است که نه برای خدا، بلکه در پی رسیدن به مقاصد دنیایی و دعوت به خود باشد؛ اما پرچمی که با هدف حاکمیت دین الاهی برافراشته شود و مردم را به قرآن و مکتب اهل بیت (ع) فراخواند، قطعا مخاطب این گونه روایات نخواهد بود، همان‌گونه که امام باقر (ع) در تأیید قیام حق‌طلبانه یمانی، وی را به سبب فراخوان مردم به امام مهدی (ع) ستود و با هدایت‌بخش خواندن پرچم او همگان را به حمایت از نهضت یمانی سفارش فرمود: « لَيْسَ فِي الرَّايَاتِ رَايَةٌ أَهْدَى مِنْ رَايَةِ الْيَمَانِيِّ هِيَ رَايَةُ هُدًى لِأَنَّهُ يَدْعُو إِلَى صَاحِبِكُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْيَمَانِيُّ فَانْهَضْ إِلَيْهِ فَإِنَّ رَايَتَهُ رَايَةُ هُدًى‏». با درنگ در مجموع این‌گونه روایات، بی‌پایگی و بطلان تلقی منفی از انتظار ظهور آشکار می‌گردد، زیرا روایات پیش‌گفته به حرکت براندازانه حاکمان جور و اقدامات سازنده برای اصلاح امور و اجرای احکام دین الهی نظر دارد و تخصصا از شمول روایات دسته دوم، بیرون‌اند. در حقیقت، این‌گونه روایات برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "مهدی" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض سیاسی خویش، خود را مهدی موعود موجود قلمداد نکند، از این رو روایات یادشده به قیام‌هایی نظر دارند که با نام مهدی موعود (ع) انجام می‌گیرند؛ نه هر قیام و اصلاحی حتی برای اقامه حق و احیای معروف در جامعه که از احکام قطعی اسلام است. همچنین این دیدگاه با روایاتی که بر تأثیر بسترساز مردم در آماده‌سازی مقدمات ظهور حضرت مهدی (ع) تأکید دارند، به کلی ناسازگار است؛ مانند این سخن رسول خدا (ص) « يَخْرُجُ نَاسٌ مِنَ الْمَشْرِقِ فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ يَعْنِي سُلْطَانَهُ». افزون بر آن، نگرش منفی به آموزه انتظار، سبب تعطیلی دستورهای سیاسی اسلام، مانند امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و حمایت از مظلوم و...، خواهد بود که با صریح آیات و روایات منافات دارد. امام خمینی که خود از مصلحان بزرگ شیعه و احیاگر اندیشه انتظار است، با انحرافی خواندن این دیدگاه، فهم نادرست و تفریطی درباره انتظار را با آموزه‌های دین ناهمگون دانسته و با طبقه بندی هواداران این نگرش به چند دسته انزواگرا و عافیت‌طلب و فریب خورده، چنین گفته است: بعضی‌ها انتظار فرج را به این می‌دانند که در مسجد و حسینیه و منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان (ع) را از خدا بخواهند... یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‌گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می‌گذرد؛ بر ملت‌ها چه می‌گذرد؛ بر ملت ما چه می‌گذرد؛ به این چیزها ما کار نداشته باشیم؛ ما تکلیف‌های خودمان را عمل می‌کنیم؛ برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت - مهدی (ع) - بیایند إن شاء الله، درست می‌کنند... یک دسته می‌گفتند باید عالم پر از معصیت بشود، تا آن حضرت بیاید؛ ما باید نهی از منکر نکنیم؛ امر به معروف هم نکنیم، تا مردم هر کاری می‌خواهند بکنند تا گناه زیاد شود و فرج نزدیک شود! یک دسته از این بالاتر می‌گفتند: باید دامن زد به گناهان؛ مردم را به گناه دعوت کرد، تا دنیا پر از ظلم و جور بشود و آن حضرت (ع) تشریف بیاورند... یک دسته دیگری بودند که می‌گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است. براین اساس، ظهور مهدی موعود موجود (ع) آخرین حلقه مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی پایانی مؤمنان می‌انجامد. سهیم بودن هر کسی در این سعادت بزرگ، در گرو تأثیر مهم وی در تحقق‌بخشی به پیروزی نهایی اهل ایمان است».

پاسخ۴. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «برداشت قشری از مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد، فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلمها و تبعیضها و اختناقها و حق کشیها و تباهیها ناشی می‌شود. نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن می‌باشد. آن گاه صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان شود، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند، فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می‌آید. با وجود این، هر اصلاحی محکوم است، زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است، تا در صفحه اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی‌شود؛ برعکس، هر گناه، فساد، ظلم، تبعیض، حق‌کشی و هر پلیدی‌ای به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند، رواست، زیرا "اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ الْمَبَادي"؛ هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند. پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. این‌جاست که گناه هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی. این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند، زیرا آنان و تأخیر اندازان ظهور و قیام مهدی موعود (ع) می‌شمارند. برعکس، اگر خود هم اهل گناه نباشند، در عمق ضمیر و اندیشه، با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند، زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می‌کنند. این نوع برداشت از آن جهت که با اصلاحات مخالف است و فسادها و تباهیها را به عنوان مقدمه انفجار مقدس، موجه و مطلوب می‌شمارد، باید "شبه دیالکتیکی" خوانده شود. با این تفاوت که در تفکر دیالکتیکی، با اصلاحات از آن جهت مخالف می‌شود و تشدید نابسامانیها ز آن جهت اجازه داده می‌شود که شکاف وسیعتر شود و مبارز پیگیرتر و داغتر گردد، ولی این تفکر عامیانه فاقد این مزیت است و فقط به فساد و تباهی فتوا می‌دهد که خود به خود منجر به نتیجه مطلوب شود. این نوع برداشت و انتظار از ظهور و قیام مهدی موعود که منجر به نوعی تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی می‌شود و باید نوعی "اباحیگری" شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی موافقت ندارد».

پاسخ۵. حجت الاسلام و المسلمین کارگر؛

رحیم کارگر حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم کارگر، در کتاب «مهدویت پیش از ظهور» در این‌باره گفته است: «در این نگرش (انتظار منفی و ویرانگر)، انتظار، عامل رکود و عقب‏‌ماندگی است و منتظران از هر تلاش و کوشش اصلاحی دست می‌‏‏شویند و در برابر زور و فشار و ظلم و فساد راه خاموشی و سکوت در پیش می‌‏گیرند. حتّی به این باور می‌‏‏رسند که می‌‏بایست به گسترش جور و فساد کمک کنند و یا نسبت به آن بی‌‏تفاوت باشند تا گیتی پر از ستم و تباهی گردد و ظهور مهدی موعود نزدیک شود. چنین اندیش‏‌ه‏ای باعث انزوا و دوری از عرصه سیاست می‌‏‏شد و گاهی ابزار دست حکومت‏‏‌های جور برای انحراف اذهان و سوء استفاده از افکار مهدی ‏باوری بوده است! به نظر شهید مطهری؛ انتظار ویرانگر، برداشت قشری از مهدویت و قیام مهدی موعود است؛ به‏ طوری‏که برخی گمان می‌‏کند قیام حضرت مهدی (ع)، صرفا ماهیت انفجاری دارد و تنها به دنبال گسترش و رواج ظلم، تبعیض و تباهی‏‏‌ها شکل می‌‏‏گیرد. این دیدگاه جایگاه خاصی در شیعه نداشته و با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و رهبری و روشنگری‏‏‌های امام خمینی، رو به افول و خاموشی نهاده است.

پاسخ۶. حجت الاسلام و المسلمین رضوی؛

رسول رضوی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رسول رضوی، در کتاب «امام مهدی» در این‌باره گفته است: «برداشت عده‌ای از مردم از مهدویت و انقلاب مهدی موعود (ع) این است که این انقلاب، صرفا، ماهیت انفجاری دارد و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم و تبعیض و اختناق و تباهی، ناشی می‌شود. به بیان دیگر، نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن‌گاه که صلاح (خیر و نیکی) از بین برود و حق و حقیقت، هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل، یکه‌تاز میدان گردد و جز باطل، نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت، از آستین بیرون می‌آید. طبق این تعریف، هر اصلاحی قبل از قیام حضرت مهدی (ع) محکوم است؛ زیرا، هر اصلاحی، یک نقطه روشن است و تا وقتی که در صحنه‌ اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی‌شود، بلکه برعکس، هرگونه گناه، فساد، ظلم، تبعیض، حقکشی و پلیدی، به حکم اینکه مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند، روا است؛ زیرا، هدف، وسیله را توجیه می‌کند، هرچند وسیله‌ای نامشروع باشد. پس بهترین کمک به تسریع ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فحشا و فساد است! اینجا است که گناه هم لذت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس.

پاسخ۷. حجت الاسلام و المسلمین هدایت‌نیا؛

فرج‌الله هدایت‌نیا حجت الاسلام و المسلمین فرج‌الله هدایت‌نیا، در مقاله «امام مهدی در نگاه امام خمینی» در این‌باره گفته است: «امام خمینی به چندین برداشت ناصحیح از انتظار اشاره فرموده است که هر یک به طور جداگانه ذکر می‌شود: عده‌ای انتظار را در این می‌بینند که برای تعجیل در ظهور امام زمان دعا کنند. این گروه ضمن عمل به تکالیف دینی خود، نسبت به آنچه از خطاها و معصیت‌ها در جامعه می‌بینند امر به معروف هم می‌کنند ولی هیچ اقدام عملی برای محو ظلم و ستم انجام نمی‌دهند: "بعضی انتظار فرج را به این می‌دانند که در مسجد، در حسینیه، در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان (ع) را از خدا بخواهند. اینها مردم صالحی هستند که یک همچو اعتقادی دارند. بلکه بعضی از آنها را که من سابقا می‌شناختم بسیار مرد صالحی بود، یک اسبی هم خریده بود، یک شمشیری هم داشت و منتظر حضرت صاحب (ع) بود. اینها به تکالیف شرعی خودشان هم عمل می‌کردند و نهی از منکر هم می‌کردند و امر به معروف هم می‌کردند، لکن همین، دیگر غیر از این کاری ازشان نمی‌آمد و فکر این مهم که یک کاری بکنند نبودند". عده‌ای فکر می‌کنند انتظار آنست که بنشینند و دعا کنند تا حضرت بیاید و خودش به مسایل رسیدگی کند. این عده گرچه به تکالیف فردی خود عمل می‌کنند ولی نسبت به مسایل جامعه بی‌تفاوت هستند. امام درباره این گروه و تفکرشان فرموده است: "یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‌گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می‌گذرد، بر ملت‌ها چه می‌گذرد، بر ملت ما چه می‌گذرد، به این چیزها ما کار نداشته باشیم، ما تکلیف‌های خودمان را عمل می‌کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند انشاء الله درست می‌کنند. دیگر ما تکلیفی نداریم. تکلیف ما همین است که دعا کنیم ایشان بیایند و کاری به کار آنچه در دنیا می‌گذرد یا در مملکت خودمان می‌گذرد نداشته باشیم. اینها هم یک دستهای، مردمی بودند که صالح بودند". عده‌ای گمان می‌کنند انتظار آنست که منتظر بمانیم جهان را ظلم و جور فرا بگیرد تا حضرت بیاید. این گروه مخالف امر به معروف و نهی از منکر بوده و آن را مغایر انتظار می‌دانند. "یک دسته‌ای می‌گفتند که خوب! باید عالم پر از معصیت بشود تا حضرت بیاید. ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هرکاری می‌خواهند بکنند. گناهها زیاد بشود که فرج نزدیک بشود". دسته‌ای دیگر فکر می‌کنند انتظار آنست که به گناه دامن بزنیم و دیگران را نیز به معصیت تشویق نماییم. "یک دستهای از این بالاتر بودند، می‌گفتند: باید دامن زد به گناهها دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از جور و ظلم بشود و حضرت (ع) تشریف بیاورند. این هم یک دسته‌ای بودند که البته در بین این دسته منحرف‌هایی هم بودند، اشخاص ساده لوح هم بودند. منحرف‌هایی هم بودند که برای مقاصدی به این دامن می‌زدند". حضرت امام تأکید می‌نماید که دو دسته اول، انسان‌های سالم و صالحی هستند ولی تفکرشان غلط است، اما دسته اخیر، هم تفکرشان باطل است و هم خود منحرف یا ساده لوح هستند. همچنین ایشان می‌فرماید: "انتظار به معنای غلط ساخته دست سیاسیون است تا مسلمین را از سیاست دور نگهدارند"».

پاسخ۸. حجت الاسلام و المسلمین حسینی گرگانی؛

میرتقی حسینی گرگانی حجت الاسلام و المسلمین میرتقی حسینی گرگانی، در کتاب «نزول مسیح و ظهور موعود» در این‌باره گفته است: «انتظار فرج و آرزو و امید به آینده دو گونه است: انتظاری سازنده و نگه‌دارنده است، تعهدآور است، نیرو آفرین و تحرک‌‌‌بخش است، به گونه‌ای که می‌تواند نوعی عبادت و حق‌پرستی شمرده شود. انتظاری که گناه است و ویرانگر است، اسارت‌بخش است، فلج‌کننده است و نوعی اباحی گری باید محسوب گردد. این دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است، و این دو نوع برداشت بر طبق طبیعت خود عمل می‌کند ».

پاسخ۹. حجت الاسلام و المسلمین ان‍ص‍اری‌؛
عبدالرحمن انصاری حجت الاسلام و المسلمین عبدالرحمن انصاری، در کتاب «در انتظار خورشید ولایت» در این‌باره گفته است: «جنبه منفی انتظار سبب می‌شود که انسان از تحرک و فعالیت در جهت ساختن خود و جامعه و تلاش برای پیدایش حکومت اسلامی باز ماند و به عنصری بی‌تفاوت تبدیل شود. روایات زیادی در رابطه با انتظار و آثار آن وارد شده است که می‌توان معنای حقیقی انتظار را از آنها به دست آورد».

پاسخ۱۰. حجت الاسلام و المسلمین محمدی منفرد؛

بهروز محمدی منفرد حجت الاسلام و المسلمین بهروز محمدی منفرد در کتاب «مهدویت» (ج۱۰ «چلچراغ حکمت»؛ برگرفته از آثار شهید مطهری) در این‌باره گفته‌ است: «برخی بر این باورند که ظهور، ماهیتی انفجاری داشته و تنها از گسترش و اشاعۀ ظلم و تباهی ناشی می‌شود و در نتیجه، تنها زمانی سامان‌یابی بر جهان حاکم شده و منجی ظهور می‌کند که صلاح به نقطۀ صفر رسیده و قوۀ باطل بر نیروی حق پیروز شده و طرفداران حق و حقیقت رو به کاهش روند. براین اساس، فساد و تبعیض و پلیدی، انفجار و ظهور را قریب‌الوقوع می‌کند و مقدمۀ صلاح است؛ زیرا هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند. بنابراین بهترین کمک به تسریع ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. کسانی که چنین ایده‌ای دارند، به مصلحان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی عداوت و بغض می‌نگرند؛ زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود (ع) می‌شمارند و اگر خود هم اهل گناه نباشد، با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند؛ زیرا مقدمات ظهور را فراهم می‌سازند؛ این نوع برداشت، از آن جهت که با اصلاحات مخالف است و فساد و تباهی را به‌عنوان مقدمۀ یک انفجار مقدس، موجه و مطلوب می‌سازد، باید شبه دیالکتیکی خوانده شود، با این تفاوت که در تفکر دیالکتیکی، تشدید نابسامانی‌ها از آن جهت اجازه داده می‌شود که شکاف وسیع‌تر شود و مبارزه داغ‌تر گردد، ولی این تفکر عامیانه فاقد این مزیت است و تنها فساد و تباهی فتوا داده می‌شود که خود به خود نتیجۀ مطلوب فراهم آید. نتیجه چنین انتظاری رنج و از کار ماندن است و هیچ اثر مثبتی ندارد و چنین منتظری همانند کسی که منتظر عزیزی است و تلاش می‌کند خود را به چیزی مشغول کند که از حالت انتظار خارج شود.

پاسخ۱۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «برخی تلاش نموده‌اند تصویری غلط و مخرب از انتظار ارائه دهند که در واقع نتیجه آن ضد انتظار است، این نوع نگاه به انتظار منجر به تفسیرهای نادرستی از آن شده است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود: انتظار مذهب احتراز: عده‌ای با تفسیری سطحی از انتظار گفته‌اند: انتظار یعنی این که افراد هیچ تحرکی نداشته باشند و منتظر بمانند تا شخص موعود بیاید و همه امور را سامان دهد. آنان بر این عقیده‌اند که انتظار موجب رکود و فرار از تعهد‌های اجتماعی و بی‌تفاوتی نسبت به محیط اطراف و سرنوشت خود و اجتماع می‌شود. میرفطروس می‌گوید: "انتظار مذهب احتراز است، مذهبی است که منتظر را به گوشه‌گیری می‌کشاند و مانع تلاش می‌شود، مذهبی است که نمی‌تواند کاری صورت دهد، پس دهن‌کجی می‌کند و کنار می‌کشد". آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی می‌فرماید همین برداشت از انتظار است که عده‌ای را وادار نموده است تا بنویسند: "... انتظار توده‌های رنجدیده را در یک عالم رؤیایی فرو می‌برد و از آنچه در اطراف آنها می‌گذرد غافل می‌سازد، و آنها را به فرار از تعهدهای اجتماعی تشویق می‌کند. و به عبارت دیگر از نظر فردی عاملی است برای رکود و توقف و از نظر اجتماعی وسیله‌ای است برای خاموش ساختن جنبش‌های ضدّ استعماری". انتظار یعنی تلاش در جهت پرشدن جهان از ظلم و فساد: عده‌ای دیگر پا را فراتر نهاده و انتظار را به معنای تلاش برای پر شدن جهان از ظلم و فساد و گناه تفسیر می‌کنند. ایشان معتقدند انتظار یعنی آماده کردن زمینه ظهور و چون حضرت زمانی ظهور می‌کند که جهان پر از ظلم و فساد شود پس ما باید دیگران را به گناه تشویق نماییم تا هر چه سریع‌تر ظلم و فساد جهان را فراگیرد و زمینه ظهور امام فراهم گردد. این نوع انتظار حاصل برداشت قشری از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود (ع) است که صرفاً ماهیت آن را انفجاری می‌دانند که فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها، حق کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌شود. و معتقدند انقلاب مهدی (ع) نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن می‌باشد. آن‌گاه که حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد، باطل، یکه‌تاز میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافته نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت نه اهل حقیقت ـ زیرا حقیقت طرفداری ندارد ـ از آستین بیرون می‌آید. بنابراین هر اصلاحی محکوم است، زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‌شود. برعکس، هر گناه، فساد، ظلم، تبعیض، حق‌کشی و هر پلیدی به حکم این که مقدمه اصلاح کلی است و انفجار را قریب‌الوقوع می‌سازد، رواست زیرا (هدف وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کند) پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. شهید مطهری می‌فرماید: "این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود (ع) و این نوع انتظار فرج که منجر به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی می‌شود و نوعی اباحی‌گری باید شمرده شود به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد". حضرت امام خمینی به این برداشت‌های ویرانگر از انتظار اشاره می‌کند و در اعتراض به آنها می‌فرماید: "بعضی‌ها انتظار فرج را به این می‌دانند که در مسجد، در حسینیه، در منزل بنشیند و دعا کنند و فرج امام زمان (ع) را از خدا بخواهند... یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‌گفتند: این است که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه می‌گذرد، بر ملت‌ها چه می‌گذرد، بر ملت ما چه می‌گذرد. به این چیزها ما کاری نداشته باشیم، ما تکلیف‌های خودمان را عمل می‌کنیم. برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند انشاءالله درست می‌کنند. دیگر ما تکلیفی نداریم... یک دسته‌ای می‌گفتند: که خوب! باید عالم پر از معصیت بشود تا حضرت بیاید. ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هرکاری می‌خواهند بکنند، گناهان زیاد بشود که فرج نزدیک بشود. طرفداران این نظریه می‌گویند حضرت مهدی (ع) در آینده ظهور می‌کند ولی فعلاً کاری از ما ساخته نیست و باید در انتظار ظهور او بود و اصولاً امامت و رهبری امام عادل در جهان وقتی تحقّق پیدا می‌کند که جهان پر از ظلم باشد و رهبری امام جائر مقدمه ظهور امام عادل است. یک دسته‌ای از این بالاتر بودند و می‌گفتند: باید دامن زد به گناهان. دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از جور و ظلم بشود و حضرت تشریف بیاروند". انتظار مذهب اعتراض: از جمله برداشت‌های قابل نقد، تفسیری است که انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید. دکتر علی شریعتی می‌نویسد: "انتظار مذهب اعتراض است، منتظر معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و "نه تاریخی دارد" "نه"ای که از سقیفه و از زبان علی (ع) شنیده شد". هرچند این تفسیر؛ انتظار را موجب تخدیر و تسلیم نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو پرسش مطرح است. اول اینکه دامنه این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، تا عدالت، تا عرفان، تا آزادی تا شکوفایی و تکامل و یا... و دوم این که پی‌آمد این اعتراض چیست؟ چه باری بر دوش منتظر می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می‌شود؟ در مورد پرسش اول باید بگوییم که آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد آدمی، بالاتر است، چون زمانی که انسان به تکامل هم برسد، باز مسأله این است که می‌خواهد در چه جهتی مصرف شود؟ رشد یا خُسر؟ در مورد پرسش دوم هم باید گفت منتظر مهدی آماده است و برای سلطان و تسلط مهدی (ع) زمینه‌سازی می‌کند چنانچه در حدیث آمده است: «"فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ سُلْطَانَهُ"»».

پاسخ۱۲. حجت الاسلام و المسلمین زمانی؛

احمد زمانی حجت الاسلام و المسلمین احمد زمانی، در کتاب «اندیشه انتظار» و مقاله «در انتظار رؤیت خورشید» در این‌باره گفته است: «این نوع انتظار در مقابل انتظار مثبت است که می‌توان گفت برداشتی سطحی و غیر واقعی از روایات «"يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا (بَعْدَ مَا) مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً"» است. گوینده گمان کرده است باید شرارت و زشتی و تبه‌کاری همه جا را فرا گیرد و نقطه امید و مثبتی در جهان باقی نماند، حتی یک نفر هم دنبال خوبی‌ها و اصلاح و شایستگی نرود، محاسن و اعمال نیک به صفر برسد، آن‌گاه حجت خدا از پرده غیبت به در آید و همه چیز را دگرگون کند که با چنین برداشتی اشاعه فساد و فحشا و رویکرد به تباهی و سیاه‌بختی فردی و جمعی، کمک به ظهور خواهد کرد و یا لااقل سکوت در برابر همه جنایات و خیانت‌ها باید انجام گیرد و ترویج شود تا مقصود حاصل گردد. با چنین اندیشه‌ای، حرکت اصلاحی همه مصلحان و آزاداندیشان و انبیا و صلحا زیر سؤال خواهد رفت که نه تنها از آنان تمجید نمی‌شود بلکه مذموم و مورد سرزنش قرار می‌گیرند و باید همه حدود و مقررات اسلامی و انسانی که به نوعی در شایستگی اخلاق بشری نقش دارد و موجب آرامش و اطمینان و بهداشت روان بشریت می‌گردد، تعطیل شود. این‌گونه برداشت با هیچ یک از موازین الهی و انسانی و با هیچ یک از ادیان آسمانی سازگار نیست. تنها و تنها برخی از مستکبران و کوته‌نظران سراغ چنین تفسیر قشری می‌روند و آن را اشاعه می‌دهند تا به چپاول خویش ادامه دهند و یا چند صباحی را در سکوت و زندگی بدون درگیری و مبارزه به سر برند و حیات حیوانی خود را دنبال نمایند. علت تفسیر انتظار مخرب از روایات «"يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً"» از آن جهت است که روایات مذکور در بردارنده یک تشبیه است. آنان گمان کرده‌اند در تشبیه باید وجه شبه در مشبه به تقویت گردد و اثبات شود تا رسالت خودش را انجام دهد که نتیجه نهایی همان است که در مفهوم انتظار مخرب ارائه گردید و آن همه بار منفی را به دنبال داشت. لکن گویندگان این نظریه باید بدانند که بر اساس آرای دانشمندان فصاحت و بلاغت در علم بیان، وجه شبه را باید در مشبه تقویت کرد؛ همانند "حسین مثل شیر است" که اثبات شجاعت در شیر مورد نیاز نیست، بلکه نگاهی گذرا بر درندگی او کفایت می‌کند. پس باید تلاش شود تا شجاعت و جسارت در حسین به اثبات برسد که این رسالت تشبیه است. حال برابر صدها حدیث از پیامبر خدا (ص) و معصومان (ع)، باید با ایجاد صلاح و گسترش عدالت و امنیت عمومی و بهداشت روانی جهانی زمینه‌ای فراهم شود تا آن ذخیره الهی ظهور کند و آن را تکامل بخشد و زمین را بهشت برین سازد که این معنا و مفهوم انتظار است و احادیث فوق، مُثبِت آن خواهد بود». «بعضی از افراد جامعه چنین می‌اندیشند که باید دست روی دست گذارند و برای نابودی ستم و استبداد هیچ فعالیتی انجام ندهند و خطری را به جان نخرند؛ زیرا تحول و دگرگونی جامعه یا نابودی افراد فاسد، بر عهده دیگران است. آنان باید چشم انتظار بنشینند تا قدرتی غیبی همه چیز را دگرگون کند و زمینه بهره برداری از نعمت‌های الهی را برای آنان فراهم سازد. این گونه انتظار را انتظار مخرب می‌نامند؛ زیرا زمینه را برای فساد بیشتر تبهکاران و مفسدان فراهم می‌سازد و بی‌تردید استکبار و مکتب‌های الحاد و مادی همواره مبلغ و ناشر آن بوده‌اند. متاسفانه گاه این طرز فکر ادرست به حساب باورهای دینی گذاشته می‌شود. در این نوع انتظار، گناه هم فال است و هم تماشا؛ هم لذت و کامجویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی؛ زیرا اینان فکر می‌کنند تا فساد همه جا را فرا نگیرد آن مصلح قیام نمی‌کند. اینان هر حرکت اصلاح طلبانه‌ای را محکوم به شکست می‌دانند و به هیچ تحول و حرکتی کمک نمی‌کنند و به همه حرکت‌ها با بدبینی می‌نگرند. این نوع برداشت از انتظار و مهدویت، جز تعطیلی احکام و حدود الهی و گسترش فساد به وسیله مستکبران دستاوردی ندارد».

پاسخ۱۳. حجت الاسلام و المسلمین نیلی‌پور؛

مهدی نیلی‌پور حجت الاسلام و المسلمین مهدی نیلی‌پور، در کتاب «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «برداشت قشری از مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد، فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها و تبعیض‌ها و اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌شود، نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است، آن‌گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند، فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت - نه اهل حقیقت زیرا حقیقت طرفداری ندارد - از آستین بیرون می‌آید، علیهذا هر اصلاحی محکوم است، زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است. تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیبت ظاهر نمی‌شود. برعکس، هر گناه و هر فساد و هر ظلم و هر تبعیض و هر حق‌کشی، هر پلیدی به حکم اینکه مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند رواست زیرا اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ الْمُبَادِيَ؛ هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کند. پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. این جا است که گناه هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کام‌جویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهانی. این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند، زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود (ع) می‌شمارند. برعکس، اگر خود هم اهل گناه نباشند در عمق ضمیر و اندیشه با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملان فساد می‌نگرند، زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می‌نمایند"».

پاسخ۱۴. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در مقاله «آموزه انتظار و زمینه‌سازی ظهور» در این‌باره گفته است: «انتظار خاموش، به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیده ظهور حضرت حجت (ع) را تنها معلول اراده و مشیت الهی می‌دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند. به همین جهت، در عصر غیبت نیز شیعیان را به زمینه‌سازی و تهیه مقدمات ظهور مکلف نمی‌دانند. این نگرش منفی و منفعلانه به موضوع انتظار، از نگاه سطحی و تلقی نادرست نسبت به مفاد برخی روایاتی ناشی می‌شود که در مورد نفی هر گونه قیام و حرکتی در عصر انتظار و بطلان و یا نافرجام بودن آن نقل شده است. امام صادق (ع) به ابوبصیر فرمود: هر پرچمی قبل از قیام حضرت قائم (ع) برافراشته شود، صاحب آن طاغوت بوده، اطاعت او خروج از اطاعت خداست؛ این نوع برداشت منفی از ظاهر این روایات، بر این استدلال استوار است که اقدامات زمینه‌ساز برای ظهور، مستلزم قیام علیه حاکمان جور و تغییر وضع سیاسی - اجتماعی است؛ در حالی که چنین اقداماتی اولاً طبق روایات، محکوم به بطلان و حرام است؛ ثانیاً بی‌نتیجه و محکوم به شکست است. بنابراین، در زمان غیبت جز سکوت و به انتظار ظهور حضرت نشستن، راه دیگری وجود ندارد! غافل از این که این نوع روایات، به قیام‌هایی ناظر است که به نام مهدی موعود (ع) صورت گیرد نه هر نوع قیام و اقدام اصلاحی ولو برای اقامه حق و احیای دین».

پاسخ۱۵. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است: «هرگونه برداشتی که از آن، بوی ایستایی و سکون و بی‌تحرکی به مشام رسد، به طور کامل نادرست است. از این‌رو این برداشت و تلقی از انتظار همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته و همواره پیروان مکتب اهل‌بیت (ع) از آن پرهیز داده شده‌اند. استاد شهید مرتضی مطهری این نوع انتظار را حاصل برداشت قشری از مردم، از مهدویت و قیام مهدی موعود (ع) دانسته و معتقدند آن انقلاب صرفا ماهیت انفجاری دارد و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ستم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها، حق‌کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌‌شود. ایشان این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود (ع) و این نوع انتظار فرج را، که منجر به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی و نوعی اباحی‌گری ‌‌می‌شود، به هیچ‌وجه با موازین اسلامی و قرآنی موافق نمی‌داند آن را مردود می‌شمرد. بنیانگذار انقلاب اسلامی نیز همواره در بیانات ارزشمند خود به برداشت‌های نادرست از انتظار اشاره می‌‌کردند و باورمندان این اعتقاد را مورد سرزنش قرار می‌دادند و مردم را از فروافتادن در دام آنها بر حذر می‌داشتند.

پاسخ۱۶. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «انتظار منفی، برداشت قشری و سطحی از مهدویت است. این‌گونه افراد می‌گویند، آن‌گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد، باطل یکه‌تاز میدان شود، جز نیروی باطل، نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، دست غیب از آستین بیرون می‌آید. با وجود این، هراصلاحی محکوم است، زیرا هراصلاح، یک نقطه روشن است و تا در اجتماع، نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی‌شود. برعکس، هر گناه و فسادی، ظهور را نزدیک می‌سازد. پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد و یا حداقل، سکوت در برابر فساد و حکومت‌های ظالم است. این گروه، طبعا به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر، با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند، زیرا آنان را تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود (ع) می‌شمارند. این نوع برداشت از انتظار، منجر به نوعی تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی می‌شود و باید نوعی "اباحی‌گری" شمرده شود که به هیچ‌وجه با موازین اسلامی و قرآنی موافقت ندارد. البته این گروه به جهت بدفهمی از برخی روایات به چنین اشتباهی افتاده‌اند. آنها می‌گویند: در روایت آمده است: "خداوند زمین را پر از قسط‍‌ و عدل می‌کند، پس از آن‌که از ظلم و جور پر شده باشد." که توضیح این روایت را در "انتظار مثبت" آورده‌ایم».

پاسخ۱۷. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «انتظاری که ویرانگر است، بازدارنده است، فلج کننده است و نوعی اباحی گری است. برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی (ع) این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد. فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها و تبعیض‌ها و اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها ناشی می‌شود، آنگاه که صلاح به نقطه صفر برسد و حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد. این نوع برداشت، از آن جهت که با اصلاحات مخالف است و فسادها و تباهی‌ها را به عنوان مقدمه یک انفجار مقدس و موجّه می‌شمارد، باید "شبه دیالکتیکی" خوانده شود، با این تفاوت که در تفکر دیالکتیکی با اصلاحات از آن جهت مخالفت می‌شود و تشدید نابسامانی‌ها از آن جهت داده می‌شود که شکاف وسیع‌تر شود و مبارزه پیگیرتر و داغ‌تر گردد. ولی این تفکر عامیانه فاقد این مزیت است، فقط به فساد و تباهی فتوا می‌دهد که خود به خود منجر به نتیجه مطلوب بشود. این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود (ع)، و این نوع انتظار فرج که منجر به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی می‌شود و نوعی اباحی گری باید شمرده شود به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد».

پاسخ۱۸. آقای دکتر قائمی؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «برداشت منفی و غلطی که از انتظار می‌شود کرد بدین‌گونه است که آدمی چشم به راه این مسأله باشد که دستی با امکانات به حساب از آستین غیب بیرون آید و انقلاب روحانی، نظامی و اجتماعی خاصی انجام دهد بدون اینکه خود فرد با چنین وضعی همراه و همگام باشد. او می‌خواهد که قدرت‌های مخرب از بین بروند، مفاسد و انحطاط محو شوند، کوشش‌های محو بشری نابود گردند، زمینه از هر حیث برای زندگی او مساعد شوند بدون اینکه خود در این زمینه گامی بردارد. انتظاری بدین‌گونه نوعی عقب‌گرد، ارتداد و حتی انحراف از آیات تحرک‌بخش قرآن است. عامل زبونی، بی‌عدالتی، نابرابری، رکود و سکون و کناره‌گیری است. این اطمینان باید حاصل باشد که امید به اینکه دیگران بیایند و زیر بازوی کسی که خود امر به معروف و نهی از منکر کرده بگیرند، فردی ساکت را در مقری توام با آسایش فراغ قرار دهند امری بیهوده و بی‌حساب است». چه بسیار از انتظارها که به جای سازندگی ویرانگری می‌کنند، به جای پیشرفت موجب عقب رفتن و برگشت را فراهم می‌سازند و به جای توجه به آینده استقبال از گذشته دارند. برداشت‌های نادرست از انتظار برداشت‌ها و اصالت‌ها را از انسان سلب می‌کند و نیرومندترین عامل حرکت را به رکود و جمود مبدل می‌سازد. اینکه منتظر باشیم که امام خود بیاید و کارها را سر و سامان دهد بدون اینکه ما در برابرش مسئولیتی داشته باشیم فکری خطرناک و اندیشه‌ای نادرست است. وای بر حال جامعه‌ای که این چنین بیندیشند. اندیشه‌های منحط در این طریقند که در انجام وظیفه تنبلی وکوتاهی کنند. بدین نظر در جنبه انتظار بعد منفی آن را گرفته و خود را بدان سرگرم می‌کنند. آنان از مشی انتظار قاعد بودن، امضای وضع موجود را دریافته‌اند در حالی که واقعیت خلاف آن است و چنین برداشتی نوعی تحریف و حتی ساخته دست دشمنان برای بهره‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی است. انتظار نه تنها آرامش موقت نیست بلکه اعتراضی دائمی علیه بی‌عدالتی‌هاست و نه تنها تسلی دادن نیست بلکه برافروختن و تحریک کردن برای احقاق حق و ابطال باطل است. انتظار پذیرش نوعی انقلاب، تحول و تکامل، هدف‌داری و معنی‌داری است. موجبی برای دفاع جاودانه از هدف و مسلک است. سرمایه‌ای روحی برای تکامل و تعالی و حفظ جنبه‌های انسانی و ایدئولوژیکی است. انتظار عامل تحرک است اسلحه‌ای قوی و بران علیه روح مردگی است. نجات از اعتذال و کناره‌گیری است. موجد تحول است، بر این اساس انتظاری خلاف چنین جهت از آن بی‌عرضه‌ها و بی‌شخصیت‌هاست».

پاسخ۱۹. آقای ربانی‌ خوراسگانی؛

محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی آقای محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی، در کتاب «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «گروهی، با برداشت انحرافی از انتظار، معتقدند که یکی از زمینه‌های ظهور، رواج فساد و ظلم در جامعه است. هر گناه، فساد، ظلم، تبعیض، حق‌کشی و هر پلیدی‌ای به حکم اینکه مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب‌الوقوع می‌کند، رواست؛ زیرا اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ الْمُبَادِيَ؛ "هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند"، پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. این برداشت از انتظار، برداشتی ویرانگر و قشری است».

پاسخ۲۰. آقای محمد‌هاشمی؛

عبدالله محمد‌هاشمی آقای عبدالله محمد‌هاشمی، در مقاله «فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی» در این‌باره گفته است: «به‌معنای انتظار به حالت‌ روحی‌ و فکری ایستا‌، چشم‌به‌راهیِ صرف، سکوت، بی‌تفاوتی، انزواگزینی و از هر‌گونه اقدام سازنده و مؤثر برای اصلاح خود و جامعه‌ پرهیز‌ کردن‌ می‌باشد. امام خمینی می‌فرماید: این‌طور نیست که حالا که ما منتظر ظهور امام زمان (ع) هستیم پس دیگر بنشینیم توی خانه‌هایمان، تسبیح را در دست بگیریم و بگوییم "عجّل علی‌ فرجه‌، عجّل‌" با این، کار شما باید تعجیل شود؟ شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن‌ او‌».

پاسخ۲۱. حجت الاسلام و المسلمین ملایی؛

محمد رضا ملایی آقای محمد رضا ملایی، در مقاله «انتظار امنیت امر به معروف و نهی از منکر» در این‌باره گفته است: «عده‌ای بر این باورند که قیام برای احیای اسلام در زمان غیبت جایز نبوده حتی اقرار به مفاسد و جرائم و منکرات حکام جور، مشروع است و لازم است با ترک امر به معروف و نهی از منکر، موجبات انتشار ظلم و تعمیم فساد که زمینه قیام امام غائب است فراهم گردد و به منظور تسریع این امر، اطاعت از حاکم ظالم حتی آن هنگام که درصدد قتل شخص برمی‌آید و یا قصد گرفتن اموال مسلمین را دارد، واجب است. تقیه در زمان غیبت کبری: پیروان این نظریه بر این عقیده‌اند که مفهوم تقیه به جامعه مسلمین اجازه می‌دهد تا زمان غیبت را به استراحت و جموداندیشی و تراخی گذرانده و با دشمنان دین در مهادنه و مسالمت به سر ببرند هرچند این مسالمت به تعطیلی احکام اسلام بینجامد. چنین تلقی‌ای از تقیه، مستند به روایاتی است‌ که مختص به تقیه می‌باشد و معتقدان به این نظریه، با برداشتی سوء به سراغ آن نصوص رفتند و مفهوم تقیه را بدون در نظر گرفتن شرایط آن به‌عنوان قاعده عام و مطلق استخراج کرده و بر این باورند که این مفهوم، صلاحیت انطباق در هر زمان و هر مکان در عصر غیبت را دارد. استناد به مقاطعی از سیره ائمه اطهار (ع): بیعت حضرت علی (ع) با ابو بکر از روی اکراه، عدم اعتراض حضرت علی بر مهاجمان به بیت‌ فاطمه (س) عدم اعتراض حضرت علی بر تبعید ابوذر توسط عثمان، صلح امام حسن (ع) با معاویه و... از جمله شواهدی هستند که توسط پیروان نظریه "انتظار منفعل" مورد استفاده قرار می‌گیرند. در راستای تن دادن به چنین فرهنگی از انتظار است که احکام قطعی‌ای همچون امر به معروف و نهی از منکر و حتی تقیه ذبح شده و پذیرفتن حکومت طاغوت سهل می‌گردد. عوامل متعددی مثل عداوت تند و فراگیر نسبت به ائمه (ع)، حذف خونین شیعیان- توسط حکام بنی امیه و آل مروان و بنی العباس و حتی در این اواخر توسط امپراتوری عثمانی‌ها و بعد از آن- و نیز جهل و عدم اطلاع از حقیقت امامت و قواعد آن و خصائص امام و نیز تحریفاتی که توسط دشمنان شیعه در رابطه با معارف شیعه رخ داد، کمک شایانی به پا گرفتن این تلقی منفعلانه از فرهنگ انتظار کرد».

پاسخ۲۲. خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «این حالت انتظار، انسان منتظر را به عُزلت و انزوا کشانده و باعث می‌‌شود تا دست روی دست گذاشته و وضعیت موجود را تحمل کند و به امید آینده‌ای روشن، بدون کوچکترین تلاش و تحرکی برای آماده نمودن زمینه آینده روشن، فقط انتظار بکشد که این نوع انتظار، "انتظاری ویرانگر و منفی" نامیده شده است . برخی از مردم، خود را مدعی انتظار مهدی موعود (ع) می‌‌دانند اما نابخردانه و بدون برپا داشتن عَلَم در برابر ظلم‌ها و فسادهای زمانه خود، از هرگونه مقاومتی سرباز زده و همواره سکون و سکوت را برگزیده‌اند. این دسته از افراد با این شیوه نامناسب و نادرست خود، هم در گفتار و هم در عملِ خود، از جمله حامیان دشمن‌اند. خیلی طبیعی و مسلم است که دشمن هم برای دستیابی به اهداف خود از چنین روشی بهره گرفته تا انتظار، با از دست دادن معنای واقعی و حقیقی خود به طور غیر مستقیم تحریف گردد. بر این اساس، برداشت مفهومی ارتجاعی و بسته از انتظار که باعث سکون است نه تنها سبب انحراف تمام اعمال انسان می‌‌گردد بلکه به ایجاد زمینه برای استثمارگری و تسلط دشمنان دین بر توده مسلمانان کمک می‌‌کند. بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران - امام خمینی - در سخنان خود، هدف دشمنان اسلام را برای قشر مسلمانان، به وضوح مشخص ساخته‌اند. ایشان می‌‌فرمایند: "اینها از اول در ذهن شما مطالبی وارد کردند تا شما را از امور مملکتی منصرف کنند و آنها مشغول کار خودشان باشند و شما هم مشغول دعاگویی باشید. آنها هم، هر کاری که دلشان می‌‌خواهد، هر گونه هرزگی که می‌‌خواهند بکنند". علامه شهید مرتضی مطهری نیز در معرفی و تبیین انتظار ویرانگر فرموده‌اند: برداشت قشری از مردم، از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود (ع) این است که این موضوع، صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها، حق کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌‌شود، نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت (نه اهل حقیقت؛ زیرا حقیقت طرفداری ندارد) از آستین بیرون می‌‌آید. علی هذا هر صلاحی محکوم است؛ زیرا هر صلاح، یک نقطه روشن است. تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست دست غیبی ظاهر نمی‌شود. برعکس، هرگناه و فساد و هر ظلم و تبعیض و هرحق کشی و پلیدی‌ای به حکم اینکه مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌‌کند رواست، زیرا اَلْغَايَاتُ تُبَرِّرُ اَلْمُبَادِيَ (هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌‌کنند) پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. این نوع برداشت منفی و غلط از مفهوم اصیل انتظار فرج و ظهور حضرت مهدی موعود (ع) در واقع، عاملی مؤثر برای تعطیلی و کنار گذاشتن احکام و قوانین ناب اسلامی است و به تعبیر استاد مطهری نوعی "اباحی‌گری" محسوب می‌شود و هرگز طبق موازین قرآنی نیست. امام رضا (ع) در این زمینه می‌‌فرمایند: "آیا شیعه ما رضایت نمی‌دهد که در خانه خود بنشیند و دارایی خود را برای اهل و عیال خود خرج کند و منتظر فرمان ما بماند. اگر شیعه ما زنده بماند و حکومت ما را درک کند، همطراز کسانی است که در رکاب رسول الله (ص) به جنگ بدر، رفته‌اند و اگر در حال انتظار بمیرد، همطراز کسانی است که با قائم آل محمد (ع) قیام می‌‌کنند و در سراپرده او مانند این دو انگشت شهادت، در کنار هم می‌‌نشینند". انتظار ویرانگر که معلول و محصول بینشی نادرست درباره تحولات و انقلابات تاریخی است؛ در واقع اسارت بخش و فلج کننده نیروهای مقاوم جامعه است و اگر دیدگاه فردی در مورد این اصل مقدس بر این اساس شکل گرفته باشد که ظلم را در عالم فراگیر کنیم تا مقدمات ظهور فراهم گردد و به سکوت در برابر ستم که نوعی همراهی در قیام است، بپردازیم، اینجاست که به هشدار امام رضا (ع) در مورد اینکه خطر مدعیان دروغین انتظار به مراتب از فتنه دجال زیان بارتر و آسیب پذیرتر است، پی می‌‌بریم. امام رضا (ع) در معرفی این گونه افراد می‌‌فرمایند: "برخی از کسانی که مودت و دوستی ما اهل بیت را دستاویز ساخته‌اند، زیان و فتنه انگیزیشان بر شیعیان ما از دجال بیشتر است" پرسیدند: ‌ای فرزند رسول خدا! به چه مناسبت فتنه‌شان از دجال بیشتر است؟ فرمودند: "زیرا با دشمنان ما مهر و مودت می‌‌ورزند و نسبت به دوستان ما دشمنی و عداوت می‌‌نمایند، هرگاه چنین شد حق و باطل به هم می‌‌آمیزند و حقیقت مورد اشتباه قرار می‌‌گیرد. شناخت آن دشوار می‌‌شود. در نتیجه انسان با ایمان از شخص دو چهره باز شناخته نشود».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)