احمد بن حارث انماطی واقفی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن حارث انماطی واقفی است. احمد بن حارث انماطی واقفی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن حارث انماطی واقفی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن الحارث تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب تأویل الآیات الظاهرة قرار گرفته است:

«ما نقله الشّيخ أبو عليّ الطّبرسيّ- قدّس اللّه روحه- في كتابه اعلام الورى بأعلام الهدى قال: غَيْرُ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ اَلْفَزَارِيِّ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ اَلْحَارِثِ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ اَلْجُعْفِيِّ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اَللَّهِ رض يَقُولُ: لَمَّا أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ﴿يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ قُلْتُ يَا رَسُولَ اَللَّهِ فَمَنْ أُولُو اَلْأَمْرِ اَلَّذِينَ قَرَنَ اَللَّهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِكَ فَقَالَ هُمْ خُلَفَائِي يَا جَابِرُ وَ أَئِمَّةُ اَلْمُسْلِمِينَ بَعْدِي أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ثُمَّ اَلْحَسَنُ ثُمَّ اَلْحُسَيْنُ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ اَلْحُسَيْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ اَلْمَعْرُوفُ فِي اَلتَّوْرَاةِ بِالْبَاقِرِ وَ سَتُدْرِكُهُ يَا جَابِرُ فَإِذَا لَقِيتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّي اَلسَّلاَمَ ثُمَّ اَلصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ سَمِيِّي وَ كَنِيِّي حُجَّةُ اَللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ بَقِيَّتُهُ فِي عِبَادِهِ اِبْنُ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ذَلِكَ اَلَّذِي يَفْتَحُ اَللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ مَشَارِقَ اَلْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ ذَلِكَ اَلَّذِي يَغِيبُ عَنْ شِيعَتِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ غَيْبَةً لاَ يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى اَلْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ إِلاَّ مَنِ اِمْتَحَنَ اَللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اَللَّهِ فَهَلْ يَقَعُ لِشِيعَتِهِ اَلاِنْتِفَاعُ بِهِ فِي غَيْبَتِهِ قَالَ إِي وَ اَلَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ إِنَّهُمْ لَيَسْتَضِيئُونَ بِنُورِهِ وَ يَنْتَفِعُونَ بِوَلاَيَتِهِ فِي غَيْبَتِهِ كَانْتِفَاعِ اَلنَّاسِ بِالشَّمْسِ وَ إِنْ تَجَلاَّهَا سَحَابٌ».

شرح حال راوی

مقصود از راوی به قرینه روایتش از مفضل بن عمر، احمد بن حارث انماطی واقفی کوفی است؛ زیرا عنوان احمد بن حارث در سند سه روایت کتاب الغیبة نعمانی قرار گرفته، که در هر سه سند، از مفضل بن عمر روایت کرده و مضمون هر سه روایت نیز یکی است؛ با این تفاوت که نام راوی در دو سند به صورت مطلق آمده و در سند روایت سوم، با پسوند الأنماطی آمده است.

کشی، ذیل عنوان أحمد بن الحارث الأنماطی نوشته است: حمدويه قال: حدثني الحسن بن موسى، قال: أحمد بن الحارث الأنماطي كان واقفياً.

نجاشی نوشته است: أحمد بن الحارث؛ كوفي، غمز أصحابنا فيه، وكان من أصحاب المفضل بن عمر، أبوه روى عن أبي عبدالله (ع). له كتاب يرويه عنه الحسن بن محمد بن سماعة الصيرفي. أخبرنا الحسین قال: حدثنا أحمد بن جعفر، قال: حدثنا حميد، قال: حدثنا الحسن بن محمد قال: حدثنا أحمد بن الحارث به.

شیخ طوسی در الفهرست نوشته است: أحمد بن الحارث، له كتاب أخبرنا به أحمد بن عبدون، عن أبي طالب الأنباري، عن حميد بن زیاد، عن الحسن بن محمد بن سماعة، عن أحمد بن الحارث و در کتاب رجال این عنوان را در اصحاب امام کاظم (ع) دو بار تکرار کرده است که در مورد اول با وصف الأنماطی به شغل و حرفه او اشاره کرده و در مورد دوم با پسوند واقفیٌ، مذهب و عقیده او را آشکار کرده است.

یادآوری دو نکته:

1. شیخ طوسی، عنوان الحارث، بياع الأنماط كوفي را در اصحاب امام صادق (ع) ذکر کرده و کشی عنوان أحمد بن الحارث را با وصف الأنماطی آورده و او را واقفی معرفی کرده است که استفاده می‌شود: اولاً، مراد از احمد بن الحارث مطلق، در کتاب الفهرست طوسی و رجال نجاشی، احمد بن الحارث الأنماطی است و ثانیاً، احمد بن الحارث که دو بار در اصحاب امام کاظم (ع) در رجال شیخ طوسی ذکر شده - یکی با وصف الأنماطی و دیگری با وصف واقفیٌ - یک شخص هستند.
2. برقی و شیخ طوسی عنوان أحمد بن الحارث را در اصحاب امام صادق (ع) ذکر کرده و نوشته‌اند: رود عنه المفضل بن عمر؛ لذا این بحث در میان رجالیان مطرح شده است که: آیا أحمد بن الحارث که در رجال شیخ طوسی از اصحاب امام کاظم (ع) شمرده شده، با احمد بن الحارث که از اصحاب امام صادق (ع) به حساب آمده، یک شخص هستند یا دو شخص؟

جمعی از رجالیان قائل به تغایر شدند و دسته‌ای قائل به اتحاد.

آیة الله خویی استظهار تغایر کرده و آنها را دو راوی مستقل به حساب آورده است، به دلیل اینکه مفضل بن عمر از احمد بن حارثی که از اصحاب امام صادق (ع) است، روایت می‌کند، چنان‌که شیخ طوسی به آن تصریح کرده است: يروي عنه المفضل، ولی احمد بن حارثی که از اصحاب امام کاظم (ع) شمرده شده است، از مفضل بن عمر روایت می‌کند و نه برعکس.

تحقیق

در نقد دیدگاه آیة الله خویی باید گفت، تتبع در اسناد روایات نشان می‌دهد احمد بن الحارث از «مفضل بن عمر» روایت می‌کند و موردی یافت نشده است که مفضل بن عمر از احمد بن الحارث روایت کرده باشد؛ بنابراین جمله "روی عنه المفضل بن عمر" در رجال شیخ طوسی، تصحیف "روی عن المفضل" است و مؤیدش عبارت نجاشی است که نوشته است: "وطان من أصحاب المفضل بن عمر"؛ در نتیجه احمد بن الحارث، یکی بیشتر نیست که هم از اصحاب امام صادق (ع) است و هم از اصحاب امام کاظم (ع).

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات راوی اطلاعی در دست نیست، ولی برقی و شیخ طوسی وی را از اصحاب امام صادق (ع) شمرده‌اند و بنا بر استظهار اتحاد، از اصحاب امام کاظم (ع) نیز بوده است.

و از آنجایی که پیدایش فرقه «واقفیه»، از زمان شهادت امام هفتم (ع)، یعنی سال ۱۸۳ ق بوده است، می‌‌توان گفت که احمد بن حارث پس از شهادت امام کاظم (ع)، بخشی از دوران امام رضا (ع) را نیز درک کرده است؛ و مؤید آن دو چیز است:

1. روایت عیون أخبار الرضا (ع): «قَالَ حَدَّثَنَ ا عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ أَبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِيُّ قَالَ: كُنْتُ مَعَ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا (ع) حِينَ رَحَلَ مِنْ نَيْسَابُورَ وَ هُوَ رَاكِبٌ بَغْلَةً شَهْبَاءَ فَإِذَا مُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَرْثِ وَ يَحْيَى بْنُ يَحْيَى وَ إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَيْهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَدْ تَعَلَّقُوا بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ فِي الْمَرْبَعَةِ...».
2. روایت «حسن بن محمد بن سماعه صیرفی کندی» که از طبقه هفتم شمرده شده، و به تصریح شیخ طوسی راوی کتابش بوده است.

استادان و شاگردان راوی

از طُرق و اسناد روایات استفاده می‌شود که مفضل بن عمر، بشر بن جعفر جعفی و أبوالولید از استادان وی و حسن بن محمد بن سماعة، عبدالله بن جبلة و عبدالکریم بن عمرو خثعمی از شاگردانش هستند.

مذهب و گرایش فکری راوی

کشی و شیخ طوسی به واقفی بودن احمد بن الحارث تصریح کردند و نجاشی با تعبیر كان من أصحاب مفضل بن عمر به انحراف فکری و اعتقادی وی اشاره کرده است؛ زیرا نجاشی از مفضل بن عمر با تعابیر: فاسد المذهب، مضطرب الروایة، لا يعبأ به و قيل إنه كان خطابياً یاد کرده است.

روشن است، فردی را مصاحب و طرف‌دار کسی شمردن، به معنای آن است که از جهت فکری با او همراه است؛ چنان که تعبیر مزبور (من اصحاب المفضل بن عمر) را کشی درباره محمد بن کثیر الثقفی نیز به کار برده و بعضی رجالیان نوشته‌اند: مقصود کشی آن است که وی انحراف فکری داشته و از غلات بوده است و بر مذمت وی دلالت دارد.

افزون بر اینکه حسن بن محمد بن سماعه که از معاندان و سران واقفیه است، راوی کتاب احمد بن الحارث بوده است.

ولی از روایت تفسیر کنز الدقائق که از تأویل الآیات الظاهرة نقل کرده، امامی بودن وی استفاده می‌شود؛ زیرا در آن به نام ائمه اثنی عشر (ع) تصریح شده و این با واقفی بودن وی سازگاری ندارد.

در پاسخ می‌‌توان گفت، انحراف فکری احمد بن حارث و گرایش وی به مذهب وقف قطعی است، چنان که کشی، شیخ طوسی و نجاشی به آن تصریح کردند و صرف نقل روایت برخلاف معتقدات خودش نمی‌تواند دال بر بازگشت وی از مذهب انحرافی باشد. مؤید این سخن آن است که در سند روایت مزبور، حسن بن محمد بن سماعه نیز قرار دارد که از سران و معاندان واقفیه به شمار می‌آید و کسی نگفته به واسطه نقل این روایت، از مذهب وقف برگشته است.

البته بعید هم نیست کسی ادعا کند که به دلیل همین روایت، وی تغییر مسیر داده و به مذهب امامیه گرویده باشد، یا اینکه در زمان نقل این روایت، واقفی نبوده و انحراف فکری نداشته است و یا اینکه از واقفی‌های معاند نبوده و در مذهبش تعصب نداشته است؛ بدان جهت، روایات خلاف عقیده‌اش را نقل کرده است.

جایگاه حدیثی راوی

از عبارات رجالیون قدما می‌‌توان استفاده کرد که مکانت و جایگاه حدیثی «احمد بن الحارث» از چند جهت مخدوش است:

1. واقفی بودن وی.
2. مصاحبت با مفضل بن عمر.
3. غمز علمای امامیه از وی (غمز أصحابنا فیه).
4. روایت کتاب وی توسط حسن بن محمد بن سماعه واقفی.

از این رو، بعضی رجالیان به تضعیف وی پرداختند؛ از جمله: علامه حلی و ابن داوود نامش را در بخش دوم رجال خود که مختص راویان ضعیف است، ذکر کردند و علامه مجلسی نیز او را ضعیف دانسته است.

تحقیق

امور چهارگانه مزبور که مستند تضعیف کنندگان قرار گرفته، جای تأمل و نقد دارد؛ زیرا اولاً، انحراف فکری منافاتی با وثاقت ندارد، چنان که درباره حسن بن محمد بن سماعه که از سران و معاندان واقفیه است، نوشته‌اند: فقيه ثقة. ثانیاً، مصاحبت با مفضل بن عمر نمی‌تواند دلیل بر ضعف و انحراف فکری وی باشد؛ زیرا چنان که در شرح حال مفضل بن عمر آمده است، وی فردی موثق و معتبر و دارای جایگاهی بلند و مقامی والا نزد امام معصوم (ع) بوده است. همچنین روایت کتابش توسط حسن بن محمد بن سماعه نیز نمی‌تواند جایگاه حدیثی وی را خدشه‌دار کند.

بنابراین، تنها دلیل بر ضعف جایگاه حدیثی وی، عبارت نجاشی است که نوشته است: غمز أصحابنا فيه که در دلالتش بر قدح و ذم راوی، جای تأمل دارد.

مقدمه

از تاریخ ولادت و وفات احمد بن حارث اطلاعی در دست نیست، ولی برقی و شیخ طوسی وی را از اصحاب امام صادق(ع) شمرده‌اند و بنا بر استظهار اتحاد، از اصحاب امام کاظم (ع) نیز بوده است.

و از آنجایی که پیدایش فرقه «واقفیه»، از زمان شهادت امام هفتم (ع)، یعنی سال ۱۸۳ ق بوده است، می‌‌توان گفت که احمد بن حارث پس از شهادت امام کاظم (ع)، بخشی از دوران امام رضا (ع) را نیز درک کرده است؛ و مؤید آن دو چیز است:

1. روایت عیون أخبار الرضا (ع): «قَالَ حَدَّثَنَ ا عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ أَبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِيُّ قَالَ: كُنْتُ مَعَ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا (ع) حِينَ رَحَلَ مِنْ نَيْسَابُورَ وَ هُوَ رَاكِبٌ بَغْلَةً شَهْبَاءَ فَإِذَا مُحَمَّدُ بْنُ رَافِعٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَرْثِ وَ يَحْيَى بْنُ يَحْيَى وَ إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَيْهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَدْ تَعَلَّقُوا بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ فِي الْمَرْبَعَةِ...».
2. روایت «حسن بن محمد بن سماعه صیرفی کندی» که از طبقه هفتم شمرده شده، و به تصریح شیخ طوسی راوی کتابش بوده است.

کشی، ذیل عنوان أحمد بن الحارث الأنماطی نوشته است: حمدويه قال: حدثني الحسن بن موسى، قال: أحمد بن الحارث الأنماطي كان واقفياً.

نجاشی نوشته است: أحمد بن الحارث؛ كوفي، غمز أصحابنا فيه، وكان من أصحاب المفضل بن عمر، أبوه روى عن أبي عبدالله (ع). له كتاب يرويه عنه الحسن بن محمد بن سماعة الصيرفي. أخبرنا الحسین قال: حدثنا أحمد بن جعفر، قال: حدثنا حميد، قال: حدثنا الحسن بن محمد قال: حدثنا أحمد بن الحارث به.

مذهب و گرایش فکری راوی

کشی و شیخ طوسی به واقفی بودن احمد بن الحارث تصریح کردند و نجاشی با تعبیر كان من أصحاب مفضل بن عمر به انحراف فکری و اعتقادی وی اشاره کرده است؛ زیرا نجاشی از مفضل بن عمر با تعابیر: فاسد المذهب، مضطرب الروایة، لا يعبأ به و قيل إنه كان خطابياً یاد کرده است.

روشن است، فردی را مصاحب و طرف‌دار کسی شمردن، به معنای آن است که از جهت فکری با او همراه است؛ چنان که تعبیر مزبور (من اصحاب المفضل بن عمر) را کشی درباره محمد بن کثیر الثقفی نیز به کار برده و بعضی رجالیان نوشته‌اند: مقصود کشی آن است که وی انحراف فکری داشته و از غلات بوده است و بر مذمت وی دلالت دارد.

افزون بر اینکه حسن بن محمد بن سماعه که از معاندان و سران واقفیه است، راوی کتاب احمد بن الحارث بوده است.

ولی از روایت تفسیر کنز الدقائق که از تأویل الآیات الظاهرة نقل کرده، امامی بودن وی استفاده می‌شود؛ زیرا در آن به نام ائمه اثنی عشر (ع) تصریح شده و این با واقفی بودن وی سازگاری ندارد.

در پاسخ می‌‌توان گفت، انحراف فکری احمد بن حارث و گرایش وی به مذهب وقف قطعی است، چنان که کشی، شیخ طوسی و نجاشی به آن تصریح کردند و صرف نقل روایت برخلاف معتقدات خودش نمی‌تواند دال بر بازگشت وی از مذهب انحرافی باشد. مؤید این سخن آن است که در سند روایت مزبور، حسن بن محمد بن سماعه نیز قرار دارد که از سران و معاندان واقفیه به شمار می‌آید و کسی نگفته به واسطه نقل این روایت، از مذهب وقف برگشته است.

البته بعید هم نیست کسی ادعا کند که به دلیل همین روایت، وی تغییر مسیر داده و به مذهب امامیه گرویده باشد، یا اینکه در زمان نقل این روایت، واقفی نبوده و انحراف فکری نداشته است و یا اینکه از واقفی‌های معاند نبوده و در مذهبش تعصب نداشته است؛ بدان جهت، روایات خلاف عقیده‌اش را نقل کرده است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲