نمایش مبدأ برای معاد

{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[آذر]]|روز=[[24]]|سال=[[۱۴۰۳]]|کاربر=Bahmani}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[معاد در لغت]] - [[معاد در قرآن]] - [[معاد در حدیث]] - [[معاد در نهج البلاغه]] - [[معاد در کلام اسلامی]] - [[معاد در فلسفه اسلامی]] - [[معاد در معارف دعا و زیارات]] - [[معاد در معارف و سیره علوی]] - [[معاد در معارف و سیره سجادی]] - [[معاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}

'''معاد''' از [[اصول اعتقادی]] [[دین اسلام]] است که با همۀ شئون زندگی [[انسان]] ارتباط دارد. [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] مختلفی برای [[اثبات معاد]] بیان شده است. همچنین، حالت منطقی شیوۀ بازگشت [[انسان‌ها]] در [[قیامت]]، این است که المعاد لا روحانیة و لا جسمانیة بل امر بین الجسمانی و الروحانی. موضوع معاد در گفتار و [[کردار]] [[حضرت علی]]{{ع}}، به عنوان کسی‌که از اعماق [[جان]] موضوع معاد را [[درک]] کرده و به آن توجه دارد، به دفعات مطرح شده است. ایشان معاد، [[آخرت]] و وقوع قیامت را ادامه [[آفرینش جهان]] هستی و [[دنیا]] معرفی می‌کند، ولی توجه و محور کلام امام در مواردی همچون سرگذشت و [[سرنوشت]] [[دنیا]] و آخرت، دلیل [[آفرینش]]، مالک دنیا و آخرت، مقایسه و ارزیابی دنیا و آخرت و نیز دنیاجویان و آخرت‌پیشگان، نمود بیشتری می‌یابد.

== معناشناسی ==
===معنای لغوی===
{{اصلی|معاد در لغت}}
«معاد» اسم [[زمان]] یا اسم مکان از ماده «عود» به معنای بازگشت است<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ماده «عود»،ص ۵۹۴.</ref> یا هر چه به آن رجوع شود<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۴/۱۸۱.</ref> یا مصدر میمی به معنای بازگشتن است<ref>زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۵/۱۳۴.</ref>. همچنین گاهی به معنای گردیدن و صیرورت به کار می‌رود<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۳۱۷.</ref>.<ref>[[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری، سید علی]]، [[معاد - احمدی امیری (مقاله)|مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۹ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۹]]، ص۴۰۲–۴۱۴؛ [[زین‌العابدین قربانی لاهیجی|قربانی لاهیجی، زین‌العابدین]]، [[معاد - قربانی (مقاله)| مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]] ص ۳۸۱.</ref> بر [[عالم آخرت]] نیز معاد اطلاق می‌شود<ref>لسان‌العرب، ج ۹، ص۴۶۰، «عود».</ref>؛ زیرا بازگشت [[مردم]] به آنجاست.

===معنای اصطلاحی===
«معاد» در اصطلاح به معنای بازگشت دوباره انسان‌ها برای حضور در قیامت است و در [[حقیقت]] آن [[اختلاف]] است. [[متکلمان]] و [[فقیهان]] [[اهل سنت]] و [[اهل حدیث]] معتقدند که [[معاد جسمانی]] است؛ زیرا آنان [[روح]] را جسمی می‌دانند که در بدن جریان دارد همانند جریان [[آتش]] در زغال و آب در گل و روغن در [[زیتون]]. معظم [[فلاسفه]] و [[پیروان]] مشائین معتقدند که معاد فقط [[روحانی]] است. بسیاری از بزرگان حکما و عرفا و عدّه‌ای از متکلمان و بسیاری از عالمان شیعه همانند [[شیخ مفید]] [[شیخ طوسی]]، [[سید مرتضی]] [[علامه طوسی]] و... معتقدند معاد جسمانی و روحانی است؛ زیرا روح امری است مجرّد به بدن باز می‌گردد<ref>المبدأ والمعاد، ملاصدرا، ص۴۶۳ ـ ۴۶۵؛ بحارالانوار، ج ۷، ص۴۷ ـ ۵۴.</ref>.<ref>[[فرهنگ قرآن (کتاب)|فرهنگ قرآن]]، واژه «معاد».</ref>

=== معاد یا [[قیامت]]؟ ===
{{همچنین|قیامت}}
در تعبیرات «قیامت»، کلمه «معاد» نداریم. هرچند معاد از همه اسم‌ها معروف‌تر است، این اصطلاح، اصطلاح [[شرعی]] نیست، بلکه اصطلاح متشرعه است. کلمه معاد را ظاهراً متکلمین جعل کرده‌اند؛ هرچند این کلمه می‌‌تواند با تعبیرات [[قرآن]] منطبق باشد. البته در قرآن کلماتی شبیه کلمه معاد ذکر شده است؛ مانند "[[مرجع]]" یا "[[مآب]]". مبنای ایجاد این کلمه آن است که آنان قیامت را [[زمان]] عود [[ارواح]] به اجساد می‌دانستند. "عود" یعنی برگشت چیزی به اصل خود. "رجوع" نیز به همین معناست و در [[حقیقت]] باید یک آمدنی باشد تا بازگشت [[صدق]] کند. از این‌رو اگر در [[قرآن کریم]] درباره قیامت کلمه "رجوع" به کار رفته است، به معنای بازگشت به خداست: {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۷۳.</ref> البته [[روز قیامت]] اسامی دیگری هم دارد مانند: "[[روز حساب]]"، "[[روز جزا]]"، "[[عالم آخرت]]"، "[[رستاخیز]]"، "[[محشر]]" و "[[حشر]]"<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۱۶.</ref>.

=== تفاوت [[آخرت]] با قیامت ===
{{همچنین|آخرت}}
موضوع معاد با موضوع آخرت و قیامت، چندان درآمیخته است که نمی‌توان تنها به یکی از آنها، جدای از دیگری، پرداخت و به [[شناخت]] رسید. آخرت [[انسان]] در مقابل دنیای آن نیز با [[مرگ]] او آغاز می‌شود و با قیامت و معاد زنده شدن جسمانی مجدد و [[حسابرسی]] و [[زندگی]] در [[جهان آخرت]] تداوم می‌یابد. قیامت نیز، زمان فنا و نابود شدن [[جهان]]، از جمله انسان است و پایانی برای [[دنیا]] و همه موجودات، اما سرآغازی برای معاد و شروع جهان آخرت<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۲]]، ص۷۱۷-۷۱۸.</ref>.

== پیشینه ==
[[سرنوشت انسان]] پس از مرگ از دغدغه‌های مهم [[بشر]] بوده است. در برخی [[ادیان]] غیر آسمانی، مرگ پایان حیات شمرده نمی‌شود و [[دفن]] اجساد [[مردگان]] همراه با غذا و تزیینات<ref>جایدستر، شور جاودانگی، ۲۳–۲۴؛ لوکاس، تاریخ تمدن، ۱/۶۹–۷۱.</ref> و مومیایی‌ کردن مردگان جهت سالم‌ ماندن بدن<ref>لوکاس، تاریخ تمدن، ۱/۷۰.</ref> [[گواه]] بر [[اعتقاد]] آنها به معاد است؛ چنان‌که برخی [[پیروان]] این ادیان، معاد را از راه [[تناسخ]] و بازگشت [[روح]] در بدن‌های دیگر تبیین می‌کنند و معتقدند روح [[انسان‌ها]] پس از مرگ به بدن حیوان یا نبات تعلق می‌گیرد<ref>بیرونی، تحقیق ما للهند، ۳۹–۴۴؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۲/۳۶۶؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۴۰.</ref>؛ همچنین برخی [[پیروان]] [[شرایع]] نیز به [[تناسخ]] قائل شده‌اند<ref>حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۹۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۹/۵–۶.</ref>؛ اما [[اندیشمندان اسلامی]] تناسخ را رد کرده‌اند<ref>صدوق، الاعتقادات، ۶۳؛ آمدی، آبکار الافکار فی اصول الدین، ۴/۳۱۳–۳۱۴؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۵۵۷.</ref>.

در تمام [[ادیان الهی]]، مسئله معاد یکی از [[اصول اعتقادی]] معرفی شده است<ref>کتاب مقدس، اعمال رسولان، ب۳، ۲۱؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۴۱۲؛ ناس، تاریخ ادیان، ۴۶۳–۴۶۷.</ref>. [[دین]] [[زردشت]] نیز از حیات اخروی [[سخن]] به میان آورده است و بنابر آموزه‌های آن چون [[جهان هستی]] به آخر برسد، [[رستاخیز]] عام روی می‌دهد و در آن [[روز]] خوبی‌ها و بدی‌های افراد را شماره می‌کنند<ref>ناس، تاریخ ادیان، ۴۶۴.</ref>. از دیدگاه [[یهودیان]]، [[مرگ]] پایان [[حیات]] نیست، بلکه به معنای پایان ارتباط [[روح]] و بدن است و در همه افراد یکسان [[صدق]] می‌کند<ref>کتاب مقدس، مزامیر، ب۳۱، ۵ و ب۸۹، ۴۸.</ref>. در [[آیین مسیحیت]] معاد به دو صورت جسمانی و [[روحانی]] تصویر شده است<ref>ر.ک: انجیل متی، ب۵، ۲۸–۳۰؛ انجیل لوقا، ب۱۲، ۴–۵.</ref> در [[دین اسلام]]، بحث معاد پس از مسئله [[توحید]] و [[نبوت]]، از مهم‌ترین مسائل و از اصول آن شمرده می‌شود. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] بسیاری از معاد و بازگشت [[انسان‌ها]]<ref>سوره اعراف، آیه ۲۹؛ سوره طه، آیه ۵۵.</ref> و برانگیخته‌ شدن پس از مرگ<ref>سوره حج، آیه ۵؛ سوره نحل، آیه ۸۴؛ سوره یس، آیه ۵۹؛ سوره لقمان، آیه ۲۸.</ref> سخن گفته و به استبعاد منکران معاد پاسخ داده است که می‌گفتند چگونه این استخوان‌های پوسیده دوباره جمع‌آوری می‌شوند<ref>سوره اسراء، آیه ۴۹-۵۱.</ref>. در [[روایات]] نیز از چگونگی معاد<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۷/۳۳–۴۱.</ref> و آثار [[اعتقاد]] به آن<ref>نهج البلاغه، ح۴۱، ۵۱۰.</ref> سخن به میان آمده است<ref>[[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری، سید علی]]، [[معاد - احمدی امیری (مقاله)|مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۹]]، ص۴۰۲–۴۱۴.</ref>.

== اهمیت و جایگاه ==
در اصطلاح [[دینی]] یکی از پایه‌های اساسی [[اسلام]] و همۀ [[ادیان آسمانی]] است، یعنی [[عقیده]] به اینکه [[انسان‌ها]] پس از [[مرگ]]، دوباره هنگام برپایی قیامت زنده خواهند شد و در [[روز رستاخیز]]، به حساب آنان رسیدگی شده، [[نیکان]] به [[بهشت]] و بدکاران به [[دوزخ]] خواهند رفت<ref>ر. ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۱۶. </ref>. معاد با همۀ شئون زندگی [[انسان]] ارتباط دارد. بر مبنای این [[باور]]، عمر [[دنیا]] زمانی به پایان می‌رسد و همه چیز فنا و نابود می‌شود و سپس دگربار [[آفریده]] خواهد شد و هستیِ دوباره خواهد یافت. در این میان، انسان‌ها مورد [[حسابرسی]] قرار می‌گیرند و [[تکلیف]] و وضعیت [[آینده]] آنها مشخص می‌شود<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۲]]، ص۷۱۷.</ref>. 

[[قرآن کریم]] و روایات پیامبر [[اسلام]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{ع}} به صورت [[قطعی]] از معاد[[سخن]] گفته‌اند؛ از این رو، کسی که معاد را باور نکند، از [[دین اسلام]] بیرون است و [[حکم]] [[مسلمانی]] بر او جاری نیست. همۀ [[ادیان آسمانی]] از [[زندگی]] پس از مرگ خبر داده‌اند و بر این اتفاق دارند که [[جهان]] سرانجامی دارد که [[روز جزا]] و محکمۀ [[الهی]] است. [[اعتقاد به معاد]] از نظر اهمیت، پس از اصل [[توحید]] جای دارد<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۴۱۱.</ref>. [[هدف]] اصلی [[پیامبران]] [[آگاه]] ساختن [[مردم]] از مبدأ و معاد است. معاد از اجزای مهم و متمم [[خلقت]] است؛ زیرا بدون آن، [[خلقت]]، [[بیهوده]] و ناقص است: {{متن قرآن|أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ}}<ref>«آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵.</ref>.<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه، ص۴۱۱.</ref> در قرآن کریم صدها [[آیه]] در خصوص معاد و [[ایمان]] به آن و هشدارهای مربوط به [[قیامت]] آمده است؛ تا جایی که گفته شده حدود دو هزار آیه، یعنی نزدیک به یک سوم [[قرآن]] به این موضوع اختصاص دارد<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۷۳.</ref>. عقیده به معاد، در [[تربیت]] [[روحی]] و [[اخلاقی]] [[انسان‌ها]] و ایجاد انگیزه برای کار خوب و بازداشتن آنان از [[جرم]] و [[گناه]] و [[ستم]] مؤثر است<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۱۶. </ref>.

== [[اثبات]] امکان و [[ضرورت]] ==
{{اصلی|اثبات معاد}}
[[استدلال]] بر معاد، بر اساس [[توحید]] است. از منظر [[قرآن کریم]] ممکن نیست [[خداوند حکیم]] و [[عادل]] باشد، ولی سلسلۀ نظام هستی به معاد منتهی نشود؛ یعنی [[خلقت]] بدون معاد [[عبث]] است. [[قرآن]] به این مطلب استدلال کرده است: {{متن قرآن|أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ}}<ref>«آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۷۳.</ref> 

[[متکلمان]] [[مسلمان]] برای [[اثبات معاد]]، افزون بر ادلۀ نقلی، از ادلۀ عقلی نیز سود برده‌اند. یکی از [[دلایل]] مشهور [[عقلی]] این است که [[تکلیف]] به [[اوامر و نواهی الهی]]، مستلزم وجود [[پاداش]] و [[کیفر]] است؛ اما همۀ کیفرها و [[پاداش‌ها]] در [[دنیا]] جاری نمی‌شوند و بسیاری از [[گناهکاران]] و [[ستمگران]] در دنیا از [[رفاه]] و [[آسایش]] بهره‌مندند و در برابر، شماری فراوان از [[مؤمنان]] [[پرهیزگار]] در دنیا به حال [[سختی]] و رنج‌اند. [[دادگری]] [[خداوند]] ایجاب می‌کند اینان به سزای عمل خویش برسند و بدین‌سان، وجود سرای [[آخرت]] به اثبات می‌رسد<ref>دائرة المعارف فارسی‌، ۲/ ۲۷۹۹.</ref>.

== سیمای [[قیامت]] ==
{{اصلی|قیامت}}
ترسیم سیمایی روشن از چند و چون [[روز قیامت]] برای ما ممکن نیست و از این رو، به آنچه در [[آیات]] و [[روایات]] آمده است، باید بسنده کرد. قیامت روزی است که خداوند، همۀ [[آدمیان]] ـ [[مؤمن]] و [[کافر]] و [[نیک]] و بد و [[امیر]] و [[اسیر]] ـ را دوباره زنده می‌کند و به آنچه در [[زندگی]] [[دنیایی]] کرده‌اند، [[پاداش]] داده و یا به کیفر می‌رساند. [[اسرار]] [[مردم]] در قیامت آشکار می‌گردد و [[پاکی]] و ناپاکی از سیمای خوبان و بدان بازشناخته می‌گردد. قیامت، هنگامۀ [[حسرت]] و [[ندامت]] است؛ زیرا چون [[آدمیان]] به عرصۀ [[قیامت]] درمی‌آیند و از اوضاع آن [[آگاه]] می‌گردند، درمی‌یابند که توشۀ شایسته و بایسته‌ای برای آن همراه نیاورده‌اند و عمر خویش به [[غفلت]] گذرانیده‌اند {{متن قرآن|وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و روز دریغ را به آنان هشدار ده! آنگاه که کار یکسره شود و آنان در غفلت باشند و ایمان نیاورند» سوره مریم، آیه ۳۹.</ref>. 

قیامت، روزی است که نه [[مال]] [[آدمی]] نفعی می‌بخشد و نه [[زن]] و فرزند او به فریادش می‌رسند. تنها قلب پاک از [[شرک]] و [[نفاق]] و [[منزه]] از [[زشتی]] و [[گناه]] است که سود می‌بخشد {{متن قرآن|يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ}}<ref>«روزی که در آن دارایی و فرزندان سودی نمی‌رسانند جز آن کس که دلی بی‌آلایش نزد خداوند آورد» سوره شعراء، آیه ۸۸ ـ ۸۹ </ref>. در آن [[روز]] [[مردم]] با نفخ صور [[اسرافیل]] به [[زندگی]] بازمی‌آیند و در آستان [[الهی]] حضور می‌یابند و چونان به [[هراس]] می‌افتند که به [[ذلت]] می‌افتند {{متن قرآن|فَتَوَلَّ عَنْهُمْ يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ إِلَى شَيْءٍ نُكُرٍ خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ}}<ref>«و روزی که فرا خواننده به چیزی ناشناس فرا خواند، روی از آنان بگردان با چشمانی فروافتاده از گورها بیرون می‌آیند گویی ملخ‌هایی پراکنده‌اند» سوره قمر، آیه ۶ ـ ۷</ref> و همانند پروانگان، سرگردان و پراکنده می‌شوند {{متن قرآن|يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ}}<ref>«در آن روز مردم چون پروانگان پراکنده‌اند و کوه‌ها چون پشم رنگارنگ زده‌اند». سوره قارعه، آیه ۴ ـ ۵</ref>، مواقف پنجاه‌گانه بر پا می‌گردد و در زمانی دراز به قدر پنجاه هزار سال، به حساب آدمیان رسیدگی می‌شود<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۴۱۲.</ref>.

== آثار اعتقاد به معاد ==
{{اصلی|ایمان به معاد}}
[[قرآن کریم]] اعتقاد به معاد را دارای نتایج [[اخروی]] و [[دنیوی]] می‌داند. از جمله نتایج اخروی آن ایجاد انگیزه به انجام [[اعمال صالح]]<ref>سوره کهف، آیه ۱۱۰.</ref>، [[دوری از گناهان]]<ref>سوره طه، آیه ۷۲.</ref>، دوری از دل‌بستن به دنیا<ref>سوره انعام، آیه 32.</ref> و تسلیم‌ بودن در برابر [[اوامر الهی]] و [[خضوع]] و [[خشوع]] در برابر آن<ref>سوره بقره، آیه ۴۵-۴۶.</ref> است و ازجمله نتایج دنیوی آن پرورش انسان‌دوستی، مانند [[ایثار]]، گذشت<ref>سوره حشر، آیه ۹.</ref>، حمایت از محرومان و کمک به دیگران<ref>سوره ماعون، آیه ۱-۳.</ref> است. [[روایات]] نیز به یادآوری معاد و [[مرگ]] سفارش فراوان کرده و آن را سبب [[زهد]] در دنیا<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۳۱ و ۸/۱۷۲.</ref> و [[حفظ]] [[انسان]] از وقوع در [[معاصی]]<ref>نهج البلاغه، ح۱۹۴، ۵۴۶.</ref> شمرده‌اند؛ همچنین یاد مرگ را سبب از میان‌رفتن [[لذت‌ها]]، مکدر شدن [[شهوات]] و قطع [[آرزوها]] دانسته‌اند<ref>نهج‌البلاغه، خ۹۸، ۱۳۵.</ref>. اندیشمندان اسلامی نیز [[باور به معاد]] را مانع [[پیروی از هوای نفس]] و فرو رفتن در [[شهوات]]<ref>ملاصدرا، کسر الاصنام، ۲۴۱.</ref>، [[ارتکاب گناهان]] و تضییع [[حقوق]] دیگران<ref>نراقی، جامع السعادات، ۲/۳۱۸؛ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۴/۱۱۱–۱۱۲.</ref> می‌شمارند و [[انکار]] آن را سبب فرورفتن در علایق [[دنیوی]] می‌دانند<ref>طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۵/۳۱.</ref>.<ref>[[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری، سید علی]]، [[معاد - احمدی امیری (مقاله)|مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۹]]، ص۴۰۲–۴۱۴.</ref>

==چگونگی و کیفیت==
=== [[معاد جسمانی]] یا [[روحانی]]؟ ===
درباره شیوه بازگشت [[انسان‌ها]] در قیامت دو دیدگاه مطرح است:
# [[معاد روحانی]]: [[معتقدان]] به معاد روحانی می‌‌گویند جسم [[انسان]] پس از [[مرگ]] فانی می‌‌شود و حیات اخروی او با وجودی [[روحانی]] است. مراد از [[روح]] نیز [[قدرت]] [[عقل]] و علم انسان است که تا ابد باقی می‌‌ماند. البته، [[معاد روحانی]] مطلق، برخلاف [[ضرورت]] تعلیمات انبیاست. در آموزه‌های [[انبیا]] برای این بازگشت، شکل و فرایندی معین تعریف شده است که صددرصد روحانی نیست؛ زیرا [[خوشی]] و ناخوشی [[انسان]] در [[دنیا]]، هم جسمانی است و هم روحانی؛ به طریق اولی در [[جهان]] دیگر نیز چنین است.
# [[معاد جسمانی]]: از جمله [[ضروریات دین]] [[اسلام]] و [[قرآن]] است. معاد جسمانی بر این نکته مبتنی است که [[روح انسان]] وقتی از بدن خارج می‌‌شود، در [[عالم برزخ]] است. در عالم برزخ [[ارواح]] به اجساد تعلق می‌‌گیرند؛ گو اینکه وضع اجسام در [[برزخ]] با اجسام دنیا متفاوت است؛ یعنی صاف‌تر و لطیف‌تر است<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>.

نکتۀ شایان ذکر اینکه، مراد از تعبیر معاد جسمانی که در تعبیر [[فیلسوفان]] و برخی [[متکلمان]] معاصر آمده، معاد جسمانی ـ روحانی است. معاد جسمانی ـ روحانی از نگاه بسیاری از اندیشمندان و متکلمان، امری ضروری و [[قطعی]] به حساب می‌‌آید و به تعبیر [[علامه حلی]]، تمام [[مسلمین]] بر معاد جسمانی اتفاق‌نظر دارند و [[نفی]] آن به معنای [[عبث]] و [[بیهوده]] بودن [[تکلیف]] است<ref>{{عربی|اتفق المسلمون کافة علی وجوب المعاد البدنی لانه لولاه لقبح التکلیف}}. (حلی، باب حادی عشر، ص۶۶) این ادعای علامه در اجماع مسلمین بر این نظر، با توجه به دو دیدگاه دیگر قابل تأمل است. البته بعید نیست که در عصر ایشان چنین اجماع و اتفاق رأیی وجود داشته است.</ref>.

=== نظریه معاد جسمانی ـ روحانی ===
ادلۀ متعددی در منابع کلامی بر جسمانی و روحانی بودن معاد از سوی [[معتقدان]] به این نظر آمده است؛ مهم‌ترین آنها اینکه، [[خلقت]] و [[کمال انسان]] با دو بعد [[روحی]] و جسمی است، و [[قیامت]] که اوج کمال و [[شهود]] است نیز به تبع با وجود هردوی اینها امکان‌پذیر است. علاوه بر اینکه همچون موضوع [[جبر و اختیار]]، [[آیات]] و [[روایات]] متعددی از [[قرآن]] در هر دو موضوع آمده است؛ گروهی بر [[عذاب]] و [[لذت]] مادی و دسته دیگر بر عذاب و لذت [[روحی]] حکایت دارد<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۱۷۵.</ref>.

== معاد در [[نهج البلاغه]] ==
{{اصلی|معاد در نهج البلاغه}}
موضوع معاد در گفتار و [[کردار]] [[حضرت علی]]{{ع}}، به عنوان کسی‌ که از اعماق [[جان]] موضوع معاد را [[درک]] کرده و به آن توجه دارد، به دفعات مطرح شده است. ایشان معاد، [[آخرت]] و وقوع [[قیامت]] را ادامه [[آفرینش جهان]] هستی و [[دنیا]] معرفی می‌کند، ولی توجه و محور کلام امام در مواردی همچون سرگذشت و [[سرنوشت]] [[دنیا]] و آخرت، دلیل [[آفرینش]]، مالک دنیا و آخرت، مقایسه و ارزیابی دنیا و آخرت و نیز دنیاجویان و آخرت‌پیشگان، نمود بیشتری می‌یابد.

حضرت آخرت و قیامت را بسان سفری می‌داند که باید پیوسته به یاد آن بود و برای آن آمادگی داشت و ره‌توشه آن‌را فراهم کرد. ایشان در توصیف معاد می‌‌فرمایند: «چون رشته کارها از هم گسست و روزگاران سپری شد و [[رستاخیز]] [[مردم]] فرا رسید، [[خداوند]] آنها را از درون گورها یا آشیانه‌های پرندگان یا کنام درندگان یا هر جای دیگر که [[مرگ]] بر زمینشان زده است، بیرون آورد»<ref>{{متن حدیث|حَتَّى إِذَا تَصَرَّمَتِ اَلْأُمُورُ وَ تَقَضَّتِ اَلدُّهُورُ وَ أَزِفَ اَلنُّشُورُ أَخْرَجَهُمْ مِنْ ضَرَائِحِ اَلْقُبُورِ وَ أَوْكَارِ اَلطُّيُورِ وَ أَوْجِرَةِ اَلسِّبَاعِ وَ مَطَارِحِ اَلْمَهَالِكِ سِرَاعاً إِلَى أَمْرِهِ مُهْطِعِينَ إِلَى مَعَادِهِ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۸۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۲]]، ص۷۲۲.</ref>

==جستارهای وابسته==
{{مدخل وابسته}}
* [[مرگ]]:
# [[وظایف انسان قبل از مرگ]]
# مرگ
# [[حقوق اموات]]
# [[حقوق بازماندگان اموات]]
# [[تجهیز میت]]
* [[برزخ]]:
# [[عالم برزخ]]
# [[حیات برزخی]]
# [[باقی بودن انسان]]
# [[نیازمندیهای انسان در قبر]]
# [[حالات انسان در قبر]]
# [[تعامل بین دنیا و برزخ]]
# [[زیارت قبور]]
# [[علم غیب برزخی]]
# [[حقوق اولیا در برزخ]]
# [[حالات اولیا در برزخ]]
* معاد:
# [[اشراط الساعة]]
# معاد
# [[عالم آخرت]]
# [[درجات اخروی]]
# [[آثار تربیتی اعتقاد به معاد]]
# [[بازگشت انسان به سوی خدا]]
# [[تجسم اعمال]]
# [[شفاعت]]
# [[حوض کوثر]]
# [[لواء حمد در قیامت]]
# [[حالات مردم در قیامت]]
# [[نامه اعمال]]
# [[پاداش عمل]]
# [[ودیعه‌های نزد خدا]]
# [[محاسبه اعمال انسان]]
# [[مشهود در قیامت]]
# [[ثواب اعمال]]
# [[الطاف خدا به گناهکاران در قیامت]]
# [[سؤال‌ها در روز قیامت]]
# [[گواهی‌های لازم]]
# [[نیازمندی‌های انسان در قیامت]]
#نفخ [[صور]]
# [[احباط و تکفیر]]
# [[وظایف انسان در قیامت]]
# [[حالات انسان در قیامت]]
# [[عدالت جزایی]]
# [[منادیان در قیامت]]
* [[بهشت]]:
# [[جایگاه بهشتیان]]
# [[عوامل بهشتی شدن انسان]]
# [[نعمت‌های بهشتی]]
# [[مخلوق بودن بهشت]]
# [[انواع بهشت]]
# [[مراتب بهشتیان]]
# [[درجات بهشت]]
* [[دوزخ]]
# [[عذاب دوزخ]]
# [[عوامل دوزخی شدن انسان]]
# [[عوامل نجات از دوزخ]]
# [[خصوصیات دوزخیان]]
# [[انواع عذاب]]
# [[خزینه‌دار دوزخ]]
{{پایان مدخل وابسته}}

== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:1368100.jpg|22px]] [[زین‌العابدین قربانی لاهیجی|قربانی لاهیجی، زین‌العابدین]]، [[معاد - قربانی (مقاله)| مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۲''']]
# [[پرونده:IM009912.jpg|22px]] [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری، سید علی]]، [[معاد - احمدی امیری (مقاله)|مقاله «معاد»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۹ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۹''']]
# [[پرونده:13681049.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۲''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']]
{{پایان منابع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

{{کلام اسلامی}}
{{قیامت}}
{{اصول دین}}

[[رده:اصول دین اسلام]]
[[رده:مدخل نهج البلاغه]]
[[رده:مقاله‌های اولویت یک]]