نمایش مبدأ برای مصادیق خرافه‌های اعتقادی در عصر جاهلیت چه بوده است؟ (پرسش)

{{جعبه اطلاعات پرسش
| موضوع اصلی        = [[سیره اجتماعی معصومان (پرسش)|بانک جمع پرسش و پاسخ سیره اجتماعی معصومان]]
| موضوع فرعی        = مصادیق خرافه‌های اعتقادی در عصر جاهلیت چه بوده است؟
| تصویر             = 110066.jpg
| اندازه تصویر      = 200px
| نمایه وابسته      = [[کلیاتی از سیره اجتماعی معصومان (نمایه)|کلیاتی از سیره اجتماعی معصومان]]
| مدخل اصلی         = [[خرافه]]
| موضوعات وابسته    = 
| پاسخ‌دهنده         = ۱ پاسخ
| پاسخ‌دهندگان       = 
}}
'''مصادیق خرافه‌های اعتقادی در عصر جاهلیت چه بوده است؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[سیره اجتماعی معصومان (پرسش)|سیره اجتماعی معصومان]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[سیره اجتماعی معصومان]]''' مراجعه شود.

==عبارت‌های دیگری از این پرسش==

== پاسخ نخست ==
[[پرونده:13681441.jpg|بندانگشتی|right|100px|[[فتحیه فتاحی‌زاده]]]]
::::::خانم دکتر '''[[فتحیه فتاحی‌زاده]]''' در کتاب ''«[[پیامبر اعظم و خرافه‌زدایی (کتاب)|پیامبر اعظم و خرافه‌زدایی]]»'' در این‌باره گفته‌ است:

«مقصود از خرافه‌های اعتقادی آن دسته از اندیشه‌های موهومی است که در مبانی اعتقادی ریشه دارد. [[لغزش]] در [[گرایش فطری]] [[بشر]] در [[پرستش]] ([[بت‌پرستی]])، مؤثر دانستن نیروهای مرموز و وطن‌پرستی، نمونه‌هایی از آن است که آنها را بررسی می‌کنیم.
*'''بت‌پرستی''': [[نیاز انسان]] به پرستش، گاه از مسیر منطقی و خردپسند دور می‌شود و [[پروردگار]] او به صورت پدیده‌های هستی، اشیا یا موجودها درمی‌آید. [[انسان]] [[نادان]] [[تصور]] می‌کند به جز [[خالق هستی]]، قدرت‌های مافوق طبیعی که در برخی پدیده‌ها وجود دارند، می‌توانند در حل [[مشکلات]] و رساندن انسان به [[آرزوها]] اثرگذار باشند. با بررسی کاوش‌های باستان‌شناسان و مطالعه [[تاریخ]] درمی‌یابیم که از روزگاران کهن، بت‌پرستی جزو باورهای انسان بوده و جلوه‌های گوناگونی داشته و در شکل‌های گوناگون [[ظهور]] کرده است.

بت‌های [[لات]]، [[منات]]، عزّی، [[یغوث]]، [[یعوق]]، [[ودّ]]، [[نسر]]، بعل و [[سواع]] که در عصر جاهلی وجود داشتند، نماد [[اندیشه]] و تعلقات قبیله‌ای [[مردم]] آن [[روزگار]] بودند<ref>نک: هشام بن محمد بن کلبی، الاصنام، محقق: احمد زکی پاشا.</ref>.

آنان در توجیه بت‌پرستی که عملی [[خرافی]] بود، به خرافات دیگری [[پناه]] می‌بردند. یکی از توجیه‌هایی که [[قرآن کریم]] در چند جا از آن یاد کرده، «[[پیروی]] از نیاکان» است. [[کافران]] می‌گفتند: {{متن قرآن|إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ}}<ref>«ما پدران خویش را بر آیینی یافته‌ایم و آثار آنان را پی می‌گیریم» سوره زخرف، آیه ۲۳.</ref>. یا می‌گفتند: {{متن قرآن|نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا}}<ref>«ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم» سوره بقره، آیه ۱۷۰.</ref>.

[[خداوند]] در [[قرآن]]، آنان را این‌گونه [[نقد]] می‌کند: {{متن قرآن|أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ}}<ref>«آیا حتی اگر پدرانشان چیزی را در نمی‌یافته و راه به جایی نمی‌برده‌اند، (باز از پدرانشان پیروی می‌کنند؟)» سوره بقره، آیه ۱۷۰.</ref> در این صورت، آیا باز هم در خور [[پیروی]] هستند؟
::::::روشن است که [[نفی]] و [[نقد]] سنت‌های [[فرهنگی]] گذشته، برای این است که آنان، نابخردانه به باورهایی روی آورده‌اند، وگرنه در صورتی که [[فرهنگ]] پیشینیان مبتنی بر [[اندیشه‌ورزی]] و [[خردمندی]] باشد و نسل‌های بعدی با [[بصیرت]] و [[آگاهی]] از آنان پیروی کنند، نه تنها [[نکوهیده]] نیست، که ستودنی است. نمونه آن را از [[قرآن]] می‌آوریم: {{متن قرآن|أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ}}<ref>«مگر هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید گواه بودید، آنگاه که از پسران خود پرسید: پس از من چه می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می‌پرستیم که خدایی یگانه است و ما فرمانبردار اوییم» سوره بقره، آیه ۱۳۳.</ref>.

یکی از جلوه‌های [[بت‌پرستی]] در [[عصر جاهلی]]، «دندان به [[خورشید]] افکندن» بود. اگر بچه‌ای دندانش را می‌کشید یا می‌افتاد، به سفارش بزرگ ترها آن را به طرف خورشید می‌افکند و دندان بهتر و شفاف‌تری از خورشید می‌خواست. به نظر می‌رسد این [[سنت]] از پرستش‌کنندگان [[الهه]] خورشید گرفته شده باشد<ref>نک: یحیی نوری، جاهلیت و اسلام، ص۴۹۳-۴۹۵.</ref>. روشن است که خورشید مانند دیگر آفریده‌های [[خدا]] تحت [[اراده خالق]] هستی است و در بخشیدن دندان و شفافیت آن نقشی ندارد.

[[پرستش فرشتگان]] به عنوان [[دختران]] خدا، نمونه دیگری از بت‌پرستی در [[عصر جاهلیت]] بود. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|أَفَأَصْفَاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِنَاثًا}}<ref>«آیا پروردگارتان شما را به (داشتن) پسران برگزید و برای خود از فرشتگان دخترانی برگرفت؟» سوره اسراء، آیه ۴۰.</ref>

::::::[[مردم]] [[دوره جاهلی]] بر این [[باور]] بودند که فرشتگان، دختران خدایند، ولی وجود دختر را برای خود مایه [[ننگ]] و [[شرمساری]] می‌دانستند و هرگز او را به خود نسبت نمی‌دادند. آنان در توجیه این [[اندیشه]] [[خرافی]]، دلایلی واهی می‌آوردند و می‌گفتند: {{متن قرآن|وَقَالُوا لَوْ شَاءَ الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُمْ}}<ref>«و گفتند: اگر (خداوند) بخشنده می‌خواست ما آن (بت) ها را نمی‌پرستیدیم، آنان را به این (امر) دانشی نیست، آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند» سوره زخرف، آیه ۲۰.</ref>.

خداوند این گونه پاسخ آنان را می‌دهد: آنان به چیزی که ادعا می‌کنند، [[علم]] ندارند و [[دروغ]] می‌گویند؛ یعنی آنان برای تبرئه خود، موضوع [[جبر]] را بیان می‌کنند و می‌گویند دست تقدیر ما را به این راه کشاند، وگرنه آنان به مسئله [[جبر]] [[اعتقادی]] ندارند.

[[خداوند]] در جایی دیگر، [[تفکر]] سستشان را روشن و در [[حقیقت]]، آنها را با [[منطق]] خودشان محکوم می‌سازد: {{متن قرآن|وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ}}<ref>«و دختران را برای خداوند می‌پندارند- پاکاکه اوست- و برای خودشان آنچه خود می‌خواهند» سوره نحل، آیه ۵۷.</ref>.

::::::برخی [[اندیشمندان]] معتقدند خداوند در این [[آیه]]، از [[فرهنگ]] و اندیشه‌ای نادرست پرده برمی‌دارد و باورهای [[عرب جاهلی]] را درباره [[دختران]] بیان می‌کند و [[اندیشه]] آنان را [[ناپسند]] می‌شمارد و می‌گوید شما که از داشتن دختر [[نفرت]] دارید و از یاد او برافروخته می‌شوید، چگونه او را به خداوند نسبت می‌دهید؟<ref>نک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۵، ص۳۱۷۴؛ محمد عزّه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۵، ص۲۰۳؛ سیدمحمدحسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۲۰، ص۲۶۸-۲۷۱.</ref>
::::::[[قرآن کریم]] پس از طرح [[باور]] [[مشرکان]] و خرافه‌پرستان درباره خداوند، باور [[باطل]] آنان را که دختران را به خداوند نسبت می‌دادند، به [[تمسخر]] می‌گیرد و رد می‌کند. سپس [[وجدان]] [[آدمی]] را به [[داوری]] می‌طلبد: {{متن قرآن|وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ}}<ref>«و چون یکی از ایشان را به آنچه برای (خداوند) بخشنده مثل می‌زند نوید بخشند، (و گویند دختردار شده‌ای) چهره‌اش سیاه می‌گردد و اندوهگین می‌شود» سوره زخرف، آیه ۱۷.</ref>
*'''آنیمیسم''': این اندیشه [[خرافی]] بر پایه باور به اثرگذاری [[ارواح]] در [[زندگی]] [[انسان]] شکل گرفته است. «[[عقیده]] به موجودات خیالی و اشباح و افسانه‌های هول‌انگیزی که نزد اغلب [[ملل]] باستانی، موجود می‌باشد، مثل [[اعتقاد]] به دیوهای کوهستان، اشباح جنگل‌ها یا غول‌های بیابان یا اجنّه موجود در صحراها یا اماکن مخوف و بیغوله مانند حمام‌های عمومی یا خرابه‌های ساختمان‌های کهن، همه زاییده همان [[عاطفه]] و اندیشه آنیمیسم است که در [[ذهن]] [[انسان‌ها]] [ترسیم شده] است.

اعتقاد به [[نفوذ]] ارواح [[شرور]] در [[بدن]] مریض و مصروع یا وارد شدن آن در پیکره [[زنان]] تازه‌زا، شنیدن آوازهایی از سروش [[غیبی]] و [[مشاهده]] اشباح خیالی، نمودهای [[مکتب]] آنیمیسم است»<ref>علی اصغر حکمت، نه گفتار در تاریخ ادیان، ص۲۹.</ref>.

[[صحرانشینان]] [[جاهلی]] به دلیل روبه‌رو شدن با وادی‌های وحشت‌زا و خیال‌انگیز، به باورهای واهی درباره غول‌ها و شکل آنها و مکان زندگی‌شان [[پناه]] می‌برند و این اندیشه‌های واهی به شکل‌های گوناگون [[ظهور]] می‌کرد: وقتی گاوهای نر، ماده را برای [[سیراب کردن]]، کنار آب می‌بردند، اگر گاو ماده آب نمی‌نوشید، [[اندیشه]] خام [[جاهلی]] می‌پنداشت سبب ننوشیدن گاو ماده این است که دیوها در میان شاخ‌های گاو نر جا دارند و آن دیوها نمی‌گذارند گاو ماده آب بنوشد. برای همین با چوب بر سر و صورت گاو نر می‌زدند و تا گاو ماده لب به آب نمی‌زد، دست از زدن برنمی‌داشتند.

آنان گاو ماده را منزه از سواری و یا [[حلول]] [[ارواح]] خبیثه و دیوها می‌دانستند. هرگاه شتری به [[بیماری]] عرّ [[مبتلا]] می‌شد، یعنی در لب و دهان آن، تاول‌ها و زخم‌هایی ظاهر می‌شد، [[عرب جاهلی]] به جای درمان بیماری به سراغ شتر سالم رفته و آن را داغ می‌کرد تا بیماری شتر مریض [[شفا]] پیدا کند. در [[حقیقت]]، به نظر خود با این کار، از سرایت بیماری که از آن به «[[عدوی]]» تعبیر می‌کردند، جلوگیری می‌کردند<ref>یحیی نوری، جاهلیت و اسلام، ص۵۲۱-۵۲۵.</ref>.

در [[روایات نبوی]]، این پندارها و همچنین غول‌ها و دیوها پایه و اساسی ندارند. جابر از [[رسول الله]]{{صل}} نقل می‌کند: {{متن حدیث|لَا عَدْوَى وَ لَا صَفَرَ وَ لَا غُولَ}}؛ «واگیری، زردآب (آن‌گونه که می‌پندارید) و غول وجود ندارد»<ref>جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، حرف الطاء.</ref>. شخصی [[خدمت]] [[پیامبر]] آمد و درباره بیماری حیوانات اهلی پرسید: این حیوانات را به دلیل بیماری ارزان‌تر می‌دادند، ولی از [[ترس]] ابتلای [[گله]] گوسفندانم خریداری نکردم. [[حضرت]] فرمود: «آن حیوان اول چگونه مبتلا شد؟» سپس فرمود: «سرایت، فال بد و [[شومی]]، اساس ندارد»<ref>فیض کاشانی، الوافی، ج۳، باب عدوی و الطیره.</ref>.

درباره «عدوی»، [[اسلام]]، سرایت یا بیماری‌های واگیردار را [[انکار]] نکرده؛ زیرا در روایتی چنین آمده است: [[بیمار]] برای سرایت نکردن بیماری، بر شخص سالم وارد نشود<ref>فیض کاشانی، الوافی، ج۳، باب عدوی و الطیره.</ref>.

[[نفی]] «[[عدوی]]»، به معنای [[انکار]] [[پندار]] [[خرافی]] است، نه انکار سرایت. بر این اساس، در برخی حدیث‌هایی که درباره عدوی است، سفارش شده که از مجذوم دوری شود، مثل [[حدیث]] {{متن حدیث|لَا عَدْوَى وَ لَا طِيَرَةَ وَ لَا هَامَّةَ وَ لَا صَفَرَ وَ فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ كَمَا تَفِرُّ مِنَ الْأَسَدِ}}<ref>منصور علی ناصف، التاج الجامع للأصول فی احادیث الرسول{{صل}}، ج۳، باب رابع فی نفی مزاعم الجاهلیه.</ref>. اگر منظور از [[نفی]] «عدوی»، انکار اصل سرایت بود، امر به فرار از مجذوم معنی نداشت.

در [[دوران جاهلیت]] بر این [[باور]] بودند که وقتی کسی از [[دنیا]] می‌رود، [[روح]] او به صورت پرنده‌ای کوچک درمی‌آید و همواره در محل اقامتش رفت و آمد دارد، ولی اگر کسی کشته شده باشد و بازماندگان انتقامش را نگرفته باشند، این پرنده دور [[قبر]] خود پرواز می‌کند و چنین می‌نالد: {{عربی|اسْقُونِي اسْقُونِي}}؛ «سیرابم سازید». تا زمانی که [[انتقام]] او گرفته نشود، به ناله‌های جان‌سوز خود ادامه می‌دهد.

[[مسعودی]] در مروج الذهب آورده که [[معتقدان]] به خرافه هامّه می‌پنداشتند پرنده هامّه نخست کوچک است، ولی کم کم بزرگ می‌شود تا به اندازه یک جغد درمی‌آید و نوعا در خرابه‌ها به سر می‌برد و پیوسته در [[اضطراب]] و ناله [[جان]] کاه است. پندار هامّه، مهم‌ترین دلیل استمرار [[کشتار]] بود. البته این باور مختص [[عرب جاهلی]] نبود، بلکه از دیرباز در میان قوم‌های گوناگون وجود داشت و هنوز هم در بسیاری از [[اقوام]] وجود دارد.
*'''ملت‌پرستی (شوونیسم)<ref>chauvinisms.</ref>''': وطن‌پرستی، یکی دیگر از نمونه‌های [[خرافات]] است که از تعصب‌های قومی و قبیله‌ای سرچشمه می‌گیرد. [[پرستش]] [[وطن]] چون همراه با [[تعصب]] و [[خودخواهی]] است، سبب [[جنگ]] میان [[ملت‌ها]] و [[تحقیر]] دیگر اقوام می‌شود.

مقصود از شوونیسم یا ناسیونالیسمِ افراطی جز این نیست که [[آدمی]] [[هویّت]] و قوام خود را در قومیت پندارد و پیوندِ با [[قوم]] و [[قبیله]] و [[ملت]] را وسیله شناساندن خویش سازد، چنان که گویی قومیت، قوام دهنده اوست وآن را چنان پندارد که خود را در آن و با آن بشناسد و [[کردار]] و رفتارش را با آن [[هویت]] موهوم منطبق کند و در این چارچوب، با دیگران پیوند یابد و [[مردمان]] را نیز با همین معیار ارزیابی کند. در نتیجه، [[جهان]] بشری در چشم انداز چنین [[آدمی]]، مجموعه‌ای می‌شود از [[اقوام]] و [[ملت‌ها]] و در [[پندار]] او چیزی فراگیرتر و گسترده‌تر از قومیت یافت نمی‌شود که پایه [[اتحاد]] و عمل قرار گیرد. این نوع پندار، همواره [[مردم]] را از [[حق]] می‌راند و از هویت [[راستین]] خود تهی می‌سازد. بدین جهت است که در چارچوب [[ناسیونالیسم]] افراطی یا شوونیسم، پایانِ [[جنگ]] ملت‌ها ممکن نیست، بلکه خود، مستلزم جدایی [[انسان‌ها]] از یکدیگر است<ref>مقاله «از خود بیگانگی و ناسیونالیسم»، کیهان فرهنگی، ص۱۴.</ref>.

[[پیامبر گرامی اسلام]] همواره با نژاد‌پرستی [[مبارزه]] کرد و در [[سال هشتم هجری]]، [[روز فتح مکه]] چنین فرمود: «خدایی نیست مگر [[خداوند]] یگانه‌ای که [[شریک]] ندارد. خدایی که [[وعده]] خود را راست گردانید و بنده‌اش را [[یاری]] کرد و [[احزاب]] متعدد را [[شکست]] داد. هان ای مردم! هر امتیاز قومی و [[نژادی]] مربوط به گذشته، [[باطل]] و زیر قدم من قرار دارد... ای [[طایفه]] [[قریش]]! خداوند [[غرور]] [[جاهلیت]] و [[فخر]] فروختن به نیاکان را از میان شما برد.... مردم از [[آدم]] و آدم از [[خاک]] [[آفریده]] شده است»....<ref>{{متن حدیث|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ صَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، أَلَا كُلُّ مَأْثُرَةٍ تَحْتَ قَدَمَيَّ... يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ! إِنَّ اللَّهَ أَذْهَبَ عَنْكُمْ نَخْوَةَ الْجَاهِلِيَّةِ وَ تَعَظُّمَهَا بِالآبَاءِ... النَّاسُ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرابٍ...}} علی شریعتی، اسلام‌شناسی، ص۳۰۳.</ref>»<ref>[[فتحیه فتاحی‌زاده|فتاحی‌زاده، فتحیه]]، [[پیامبر اعظم و خرافه‌زدایی (کتاب)|پیامبر اعظم و خرافه‌زدایی]] ص ۲۱.</ref>.

== پرسش‌های وابسته ==

==[[:رده:آثار سیره اجتماعی معصومان|منبع‌شناسی جامع سیره اجتماعی معصومان]]==
{{منبع‌شناسی جامع}}
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های سیره اجتماعی معصومان|کتاب‌شناسی سیره اجتماعی معصومان]]؛
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های سیره اجتماعی معصومان|مقاله‌شناسی سیره اجتماعی معصومان]]؛
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های سیره اجتماعی معصومان|پایان‌نامه‌شناسی سیره اجتماعی معصومان]].
{{پایان منبع‌شناسی جامع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

[[رده:پرسش‌]]
[[رده:پرسمان سیره اجتماعی معصومان]]
[[رده:(اا): پرسش‌هایی با ۱ پاسخ]]
[[رده:(اا): پرسش‌های سیره اجتماعی معصومان با ۱ پاسخ]]