نمایش مبدأ برای عقل (قوه ادراک کلیات)

{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = عقل
| عنوان مدخل  = 
| مداخل مرتبط = 
| پرسش مرتبط  =
}}

== مقدمه ==
[[عقل]] که در ریشه لغوی به معنای منع و امساک و بستن آمده است، در اصطلاح [[فلاسفه]]، افزون بر معنای ناظر به وجودشناختی، از دیدگاه [[معرفت‌شناسی]] به معنای جوهری است که در ذات، مجرد و در فعل، همراه با ماده است<ref>جرجانی، سیدشریف، التعریفات، ص۶۵؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۳، ص۴۱۹- ۴۲۰.</ref> و دارای دو قسم نظری و عملی می‌باشد. [[عقل نظری]] به معنای قوه ادراک کلیات است<ref>ابن سینا، المبدأ و المعاد، ص۹۶؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۲۵۸.</ref> و [[عقل عملی]] به معنای قوه تمییز میان [[حسن و قبح افعال]] و [[غایت]] آن رسیدن به خیر و [[سعادت]] و اجتناب از [[شر]] است<ref>ابن سینا، المبدأ و المعاد، ص۹۶؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۲۵۸.</ref>. بنابر نظر حکمای [[مشاء]] [[قوه عاقله]] (ناطقه) [[انسان]]، امور کلی و [[عقلی]] را بذاته [[درک]] می‌کند، بر خلاف قوه تخیل و [[احساس]] که به واسطه آلات درک می‌کنند<ref>فارابی، ابونصر، فصوص الحکم، ص۸۶؛ ابن سینا، التعلیقات، ص۲۲-۲۷.</ref>.

[[امام خمینی]] نیز عقل به معنای [[معرفت‌شناختی]] را دارای دو قسم نظری و عملی می‌داند؛ ایشان عقل نظری را نیروی ادراک کلیات و [[حقایق]] اشیا، آن طور که در [[نظام]] وجود است، می‌داند<ref>امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۶۳.</ref> و عقل عملی را قوه روحانیه‌ای می‌داند که به حسب ذات مجرد و به حسب [[فطرت]] مایل به [[خیرات]] و [[کمالات]] و دعوت‌کننده به [[عدل]] و [[احسان]] است<ref>امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱.</ref>.

عقل با اصطلاحات دیگری چون نفس و [[روح]] مرتبط است. نفس در ذات مجرد از ماده و در فعل، نیازمند به ماده است<ref>سهروردی، شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۴، ص۶۵-۶۶؛ ملاصدرا، شرح الهدایه، ص۴۱۲؛ امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۵۳.</ref>. میان عقل به معنای مخلوق اول و نفس فرق است. عقل در ذات و فعل مجرد از [[طبیعت]] است؛ اما نفس در فعل به طبیعت نیازمند است. همچنین نفس در مصدربودن برای حرکات جزئی، میل و [[اراده]] و [[علم جزئی]]، مخصصی مانند طبع و نفس منطبعه لازم دارد تا بتواند حرکات جزئی را تخیل کرده تا [[اراده]] جزئیه منبعث شود<ref>امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۵۳.</ref>.

[[روح]] نزد [[فلاسفه]] دارای کاربردهایی است. برخی روح مجرد را [[عقل]] می‌دانند<ref>سهروردی، شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۴، ص۸۸؛ میرداماد، محمدباقر، القبسات، ص۴۱۴.</ref> و برخی نیز میان روح و نفس فرق گذاشته‌اند. روح می‌تواند از [[بدن]] مفارقت کند؛ اما نفس این‌گونه نیست؛ زیرا نفس [[مدبر]] بدن است و بدن در قوام نفس دخیل است؛ در حالی که [[تدبیر]] بدن مقوم روح نیست<ref>نوری، ملاعلی، تعلیقات بر تفسیر القرآن الکریم تألیف ملاصدرا، ج۲، ص۳۸۴.</ref>؛ اما آنچه را [[حکما]] عقل مجرد می‌گویند، عرفا روح می‌خوانند و آنچه را حکما نفس ناطقه می‌گویند، [[اهل معرفت]] [[قلب]] می‌نامند که کلیات مفصله را [[شهود]] می‌کند<ref>نوری، ملاعلی، تعلیقات بر تفسیر القرآن الکریم تألیف ملاصدرا، ص۲۳ و ۷۶۳.</ref>. در اصطلاح طبیعی و اطبا نیز روح به روح [[بخاری]] گفته می‌شود که مبدأ آن مغز و مجرای آن اعصاب است، و مرتبه نازله روح مجرد [[انسانی]] است<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۳۴.</ref>.

پیشینه: عقل از جهت [[معرفت‌شناسی]]، قوه‌ای از قوای نفس و مرتبه‌ای از وجود [[انسان]] است که مایه [[کشف]] مجهولات و گسترش معلومات انسان می‌شود و در [[روایات]] نیز به این مطلب اشاره شده است<ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ج۱، ص۵۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۵۳؛ ج۷۵، ص۶.</ref>. بحث از [[قوه عاقله]]، پیشینه‌ای دیرینه داشته، مورد توجه [[اندیشمندان]] مکاتب و نحله‌های مختلف بوده و در کتاب‌های [[ادیان الهی]] و غیرالهی به آن توجه شده است<ref>کتاب مقدس، تورات، سلیمان ب۱۲، ۸، ب۱۶، ۲۰ و ب ۱۸، ۲.</ref>. در [[فلسفه]] یونان به [[فضیلت]] و جایگاه عقل [[اذعان]] شده و از نظر آنان [[رفتار]] [[شر]] و [[بدی]] آنگاه شکل می‌گیرد که قوه عاقله انسان، اداره کننده وجود [[آدمی]] نباشد<ref>ارسطو، فی النفس، ص۷۲ - ۷۶ و ص۱۱۳ - ۱۱۴؛ هانس، دیرکس، انسان‌شناسی فلسفی، ترجمه محمدرضا بهشتی، ص۱۳۷ – ۱۳۹.</ref>.

در [[فرهنگ اسلامی]] نیز به این بحث توجه شده و [[آیات الهی]] به [[تعقل]] و [[تفکر]] [[دعوت]] کرده‌اند<ref>انعام، ۳۲؛ بقره، ۲۴۲؛ حدید، ۱۷؛ حج، ۴۶.</ref>. در [[روایات]] به [[ارزش]] و اهمیت آن توجه فراوان شده و تحقق همه [[خیرات]] به [[عقل]] نسبت داده شده است<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۴، ص۱۵۸.</ref> و [[حکمت الهی]] تنها با عقل قابل دسترسی است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۸.</ref> و عقل چیزی است که با آن، [[خداوند]] [[پرستش]] می‌شود و [[بهشت]] به دست می‌آید<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۱.</ref>. [[فیلسوفان مسلمان]] با [[الهام]] گرفتن از [[آیات قرآن کریم]] و روایات [[معصومان]] {{ع}}، به بحث و تحلیل این مسئله پرداخته‌اند. [[ابن سینا]] مبحث عقل را بیش از آنچه ارسطو بیان کرده، گسترش داده و به [[پیروی]] از [[فارابی]]<ref>فارابی، ابونصر، فصول منتزعه، ص۵۰ -۵۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۳، ص۴۲۱.</ref>. [[قوه عاقله]] را دارای مراتب چهارگانه دانسته است<ref>ابن سینا، الاشارات، ص۸۵ – ۸۶.</ref>.

[[متکلمان اسلامی]] درباره جایگاه عقل در [[معرفت]] [[حقایق]] فراطبیعی، دیدگاه‌های مختلفی دارند؛ برخی [[متکلمان]] عقل را در صدر نشانده و آن را مقدم بر نقل قرار داده و گروهی دیگر عقل را در [[معرفت دینی]] بی‌اعتبار دانسته و تنها منبع و روش معتبر [[معرفتی]] را نقل می‌دانند. [[متکلمان امامیه]] براساس آموزه‌های قرانی و [[روایی]] همواره در [[شناخت]] حقایق فراطبیعی برای عقل جایگاه ویژه‌ای قائل‌اند<ref>مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص۴۴ - ۴۵ و ۵۷؛ علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۳۴۶؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، ص۷۴ – ۷۵.</ref>. [[متکلمان معتزلی]] نیز برای عقل در کسب [[معارف دینی]] نقش بنیادین قائل‌اند<ref>قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ص۳۹، ۵۲،۴۸-۵۳ و ۶۶؛ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، نهایة الاقدام، ص۵۸ و ۶۶.</ref>؛ اما [[متکلمان اشعری]] عقل را [[ناتوان]] از شناخت [[معارف]] و [[حسن و قبح]] می‌دانند<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، ج۴، ص۲۸۲- ۲۸۳؛ جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، ج۸، ص۸۱۱.</ref>. در [[عرفان]] نیز عقل مورد توجه [[اهل معرفت]] می‌باشد و همواره در آثار [[عارفان]] تصریح شده است [[عقلی]] که مورد [[انتقاد]] و [[بی‌مهری]] آنان است «[[عقل]] مشوب» به شبهه‌های وهمی و خیالی است، اما [[عقل سلیم]] [[تقابل]] و تعارضی با [[کشف و شهود]] ندارد<ref>ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۲۶۱؛ ابن ترکه، صائن الدین، تمهید القواعد، ص۲۴۸؛ یزدان‌پناه، سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، ص۱۴۳.</ref>.

[[مقام]] و [[منزلت]] عقل در [[اندیشه]] [[امام خمینی]] را می‌توان در آثار [[فلسفی]]، [[عرفانی]] و [[فقهی]] ایشان [[مشاهده]] کرد. ایشان با [[نگارش]] کتابی در موضوع عقل و [[جنود]] آن تصویری روشن از [[حقیقت]] عقل و [[قوه عاقله]] و ویژگی‌های آنها ارایه می‌کند<ref>امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱.</ref> و [[باور]] دارد که عقل پایه و اساس همه [[فضایل]] و خوبی‌هاست<ref>امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۵.</ref>. ایشان عقل بشری را محصور در [[زندگی]] عادی و مادی نمی‌داند، بلکه [[انسانیت]] [[انسان]] را به این [[دارایی]] [[ارزشمند]] می‌داند<ref>امام خمینی، الطلب و الاراده، ص۷۹.</ref> و [[غایت]] و [[هدف]] عالی عقل بشری را رسیدن به مرتبه [[قرب الهی]] و [[فنای فی الله]] می‌شمارد<ref>امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۵۴.</ref>. در نگاه ایشان عقل با [[دین]] همواره سازگار است و تعارضی میان آنها وجود ندارد؛ زیرا هر دو کاشف [[حقایق]] هستی و [[مأمور]] ارتقابخشی انسان از راه بسط [[معارف]] [[انسانی]] و واسطه نیل به [[قرب]] الهی‌اند<ref>امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۶۶؛ شرح چهل حدیث، ص۲۳۷.</ref>. ایشان در بیان و شأنیت و منزلت عقل اشاره می‌کند که دین برای فعلیت دادن به مراتب وجودی انسان نازل شده و این امر با [[همراهی]] عقل، تحقق می‌یابد<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۳۷ - ۲۳۸؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۶۶.</ref>. به باور ایشان اگر عقل همراه و تحت اشراف دین باشد، به مراتب وجودی لایق خود می‌رسد وگرنه از [[ترقی]] [[محروم]] شده، چه بسا به نیروی [[شیطانی]] تبدیل شود<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۳۷؛ صحیفه امام، ج۷، ص۵۳۲.</ref>.<ref>[[باقر صاحبی|صاحبی، باقر]]، [[عقل ۲ - صاحبی (مقاله)| مقاله «عقل»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷]]، ص ۳۷۹.</ref>

== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:IM009875.jpg|22px]] [[باقر صاحبی|صاحبی، باقر]]، [[عقل ۱ - صاحبی (مقاله)| مقاله «عقل»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۷''']]
{{پایان منابع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

[[رده:عقل]]