نمایش مبدأ برای قاعده لطف از دیدگاه اهل سنت

==مقدمه ==
[[اشاعره]] بنا بر [[انکار]] [[حسن و قبح عقلی]]، اساساً قاعده لطف را نپذیرفتند؛ ولی [[معتزله]]، بنا بر قبول [[حسن و قبح عقلی]]، که مبنای قاعده لطف می‌باشد، آن را پذیرفته‌اند و ادلّه‌ای نیز بر آن اقامه نموده‌اند؛ اما در فروعات آن، از جمله مسئله [[امامت]]، [[اختلاف]] کرده‌اند. در اینجا به دو تعریف از مشاهیر آنان اشاره می‌شود:

== تقریر دیدگاه معتزله ==
{{همچنین|معتزله}}
معتزله «قاعده لطف» را پذیرفته و آن را درباره [[عدل الهی]] مطرح کرده‌اند. بیان قاضی عبدالجبّار معتزلی مانند تعاریف متکلمین امامی است؛ وی ابراز داشته است: "[[لطف]]، هر آن امری است که شخص به واسطه آن، انجام واجب [[الهی]] را [[اختیار]] و از امر [[قبیح]] اجتناب می‌کند؛ و یا می‌توان گفت [[لطف]]، امری است که موجب [[تقرّب]] و [[شوق]] [[عبد]] به [[اختیار]] [[واجب]] یا ترک [[قبیح]] می‌شود"<ref>{{عربی|إنّ اللطف هو کل ما یختار عنده المرء الواجب و یتجنّب القبیح، أو یکون عنده أقرب إمّا إلی اختیار (الواجب) أو إلی ترک القبیح}}؛ شرح الاصول الخمسه (ط. دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ ﻫ.ق)، ص۳۵۱.</ref>. چنان‌که از این بیان عبدالجبّار معتزلی روشن می‌شود، قسمت اوّل تعریف بر [[لطف]] محصّل و دومی بر [[لطف]] [[مقرّب]] منطبق است<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱]]، ص۱۵۶-۱۵۷.</ref>.

از دید ایشان [[لطف الهی]] موجب می‌شود انسان از [[نیکی]] [[پیروی]] کند و از [[بدی]] بپرهیزد. [[لطف خدا]] شخص را به [[انتخاب]] [[اطاعت]] برمی‌انگیزد یا این انتخاب را بر او آسان می‌کند<ref>شرح الأصول الخمسة، القاضی عبدالجبار بن أحمد الهمذانی، ج۳۱، ص۹.</ref>. انسان اگر سرخوده رها شود، بر پایه [[امیال]] طبیعی خود عمل می‌کند. ازاین‌رو، لطف خدا همچون نیرویی او را به نیکی وا می‌دارد (سوق می‌دهد)<ref>شرح الأصول الخمسة، القاضی عبدالجبار بن أحمد الهمذانی، ص۵۲۴.</ref>. [[پاداش]] و [[کیفر]] تابع لطف الهی‌اند؛ زیرا لطف خداست که [[معرفت]] انسان را به اسباب پاداش و کیفر ممکن می‌سازد<ref>شرح الأصول الخمسة، القاضی عبدالجبار بن أحمد الهمذانی، ص۶۴.</ref>. از همین روی، افراد [[آگاه]] از [[خداوند]] می‌خواهند که در برابر بدی، به آنان لطف و [[رحمت]] عنایت کند.

عبدالجبار [[فرمان‌برداری]] را از خداوند، برای دریافت لطف لازم می‌داند و لطف را در قصد و [[اختیار]] فاعل مؤثر می‌داند<ref>متشابه القرآن، القاضی عبدالجبار بن أحمد الهمذانی، ج۲، ص۷۲۰.</ref>. [[نیکوکاران]] از لطف الهی بهره‌مند و [[گنهکاران]] از آن بی‌بهره‌اند. اما اگر گنهکاران [[نیکوکار]] شوند، لطف الهی آنان را نیز دربرخواهد گرفت<ref>المغنی فی الإمامة، القاضی عبدالجبار بن أحمد الهمذانی، ج۳۱، صص ۹۳-۹۵.</ref>.

عبدالجبار لطف را هر چیزی می‌داند که فاعل را [[یاری]] می‌کند تا از سر اختیار، در [[راه راست]] گام بردارد. [[لطف]] تنها به [[اعمال]] [[واجب]] محدود است<ref>المغنی فی الامه، ج۱۳، ص۱۹.</ref>. ایشان [[معتقد]] بود اکنون که [[خدا]] بار [[اوامر]] خویش را بر دوش بندگانش نهاده است، پس باید آنان را در [[انتخاب]] خیر و [[تکلیف]] [[یاری]] کند<ref>المغنی فی الامه، ج۱۳، ص۷.</ref>.

[[معتزله]] در اینکه لطف الزامی است یا نه، [[اختلاف]] کرده‌اند؛ بشر بن معتمر به لطف مقاومت‌ناپذیر [[الهی]] معتقد است. به [[باور]] وی، خدا می‌تواند [[کافر]] را به [[ایمان آوردن]] و [[گناهکار]] را به [[توبه]] کردن برانگیزد و چنین شخصی شایسته برخورداری از [[پاداش]] کسی است که بدون این لطف مقاومت‌ناپذیر، به همان کار دست می‌زند. بهره‌مند شدن از این لطف به [[سود]] [[انسان]] است؛ اما [[خداوند]] همیشه چنین لطفی را ارزانی نمی‌دارد. آشکار است که خدا به عمل بر پایه آنچه برای [[آدمی]] شایسته‌تر و [[اصلح]] است [[مکلف]] نیست<ref>مقالات الاسلامیین، ص۲۴۶.</ref>.

عبدالجبار الزامی بودن [[لطف الهی]] را با [[اختیار]] [[انسانی]] مغایر می‌داند و می‌افزاید که انسان همواره بر [[افعال]] خویش [[حاکم]] است. اگر انسان به [[نیکی]] عمل کند، خدا با لطف خود او را یاری می‌کند و اگر به [[بدی]] عمل کند، خدا او را از لطف خویش [[محروم]] می‌کند. به هر روی انسان مجبور نیست؛ بلکه در هر حال، مختار است<ref>شرح الاصول الخمسه، ص۵۲۰.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص ۱۱۹.</ref>

== تقریر دیدگاه اشاعره ==
{{همچنین|اشاعره}}
اشاعره قاعده لطف را نمی‌پذیرند و [[مخالفت]] آنان در این باره از مخالفتشان با قاعده [[حسن و قبح عقلی]] و گرایش‌های [[عقلی]] سرچشمه می‌گیرد. از سوی دیگر، با توجه به [[اعتقاد]] جبری اشاعره، بحث از قاعده لطف بدون بحث [[اختیار انسان]]، هیچ معنای روشنی ندارد. ازاین‌رو، [[قاضی عبدالجبار]]، به ناسودمندی بحث درباره [[قاعده لطف]] با [[اشاعره]] [[حکم]] کرده است: «از آنجا که [[لطف]] جز به [[اختیار انسان]] در فعل و ترک برنمی‌گردد و اشاعره قول به [[اختیار]] را از اساس رد کرده‌اند، پس گفت و گو با ایشان در این باب، وجهی ندارد»<ref>شرح الاصول الخمسه، صص ۲۰-۵۱۹.</ref>.

علمای اشاعره لطف را تعریف کرده‌اند؛ برای نمونه، ابوالبقاء [[اشعری]] می‌گوید: «لطف، کاری است که سبب [[رستگاری]] [[اخروی]] [[بنده]] به سبب [[اطاعت]] و [[ایمان]]، در آخر [[عمر]] او خواهد شد، نه اینکه با [[کفر]] و [[عصیان]] [[فاسد]] شود. این [[مذهب]] [[اهل سنت]] است!<ref>الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة، أبوالبقاء أیوب بن موسی الحسینی الکفوی الحنفی، ج۱، ص۷۹۷. {{عربی|و اللطف: ما يقع عنده صلاح العبد آخر عمره بطاعة الإيمان دون فساده بكفر و عصيان هذا مذهب أهل السنة}}.</ref>» [[تفتازانی]] لطف را در [[طاعت]] مؤثر می‌داند: «لطف و [[توفیق]]، [[قدرت]] داشتن بر اطاعت است و [[خذلان]]، قدرت یافتن بر [[معصیت]]»<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص۱۵۹. {{عربی|المبحث الثاني اللطف و التوفيق قدرة الطاعة و الخذلان خلق قدرة المعصية}}.</ref>.

اشاعره دو تعریف درباره لطف آورده‌اند:
# [[خداوند]] کاری انجام دهد ک، بنده، در پایان عمر [[هدایت]] شود و با ایمان از [[دنیا]] برود؛
# [[ایجاد قدرت]] در [[مکلف]] برای اجرای کار خوب.

تعریف نخست، به دیدگاه [[معتزله]] درباره لطف شبیه است؛ اما اشاعره لطف عام را نمی‌پذیرند و آن را تنها دربرگیرنده کسانی می‌دانند که هدایت یافته‌اند؛ برخلاف معتزله و [[عدلیه]] که به لطف عام [[الهی]] [[باور]] دارند. تعریف دوم، حتی نزد خود اشاعره پذیرفته نسیت. بسیاری از علمای اشاعره، درباره [[بعثت انبیا]]، به لطف باور دارند و این بر عدم [[التزام]] آنان به تعریف دوم لطف دلالت می‌کند. [[ملا علی قاری]] در این باره می‌نویسد: خداوند دو صفت لطف و [[قهر]] دارد و [[حکمت]] اقتضا دارد که [[ملک الملوک]]، این چنین باشد؛ زیرا هر کدام از آن دو از اوصاف کمال هستند و هیچ‌کدام جای دیگری را نمی‌گیرد و هیچ‌کدام بدون وجود دیگری تحقق پیدا نمی‌کند؛ همان‌طور که [[لذت]] بدون درد شناخته نمی‌شود و اشیاء توسط ضد، شناخته می‌شوند و برای هر کدام از [[لطف]] و [[قهر]]، مظاهری وجود دارد؛ بهشتی‌ها و [[اعمال]] آنها، [[مظهر]] لطفند و فایده [[بعثت انبیا]] و کتب نیز به همین بهشتی‌ها بازمی‌گردد<ref>مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، علی بن سلطان محمد الهروی ملا علی القاری، ج۱، ص۲۴۸. {{عربی|و تحقيق هذا المقام أن يقال: إن الله صفتي لطف و قهر، و الحكمة تقتضي أن يكون الملك سيما ملك الملوك كذلك إذ كل منها من أوصاف الكال و لا يقوم أحدهما مقام الآخر، ولا يتحقق كل منهما إلا بوجود الآخر كما لا تتبين اللذة إلا بالألم و بضدها تتبين الأشياء ولا بد لكل منهما من مظهر فالسعداء و أعمالهم مظاهر اللطف و فائدة بعثة الأنبياء و الكتب ترجع إليهم}}.</ref>.

یعنی بعثت انبیا، نمونه‌ای از [[لطف الهی]] به [[بهشتیان]] است. [[شهرستانی]] می‌نویسد: [[برگزیدن]] [[انبیا]] ـ با اینکه شبیه [[انتخاب]] چیزی توسط [[انسان‌ها]] نیست ـ تنها متوجه به خیر است و نظر به صلاحی دارد که [[نظم]] عالم به آن صورت می‌گیرد و تمام عالم به وسیله آن قوام پیدا می‌کند؛ همگی از امر او صادر شده و به سوی امر اوست و به هیچ وجه در انتخاب آنها میل به [[فساد]] [عالم] نیست؛ بلکه درجه آنان فوق آن چیزی است که به اوهام انسان‌ها برسد<ref>الملل و النحل، ج۲، ص۲۷. {{عربی|و اما الثاني فنقول أن اختيار الأنبياء لا مع ما أنه ليس من جنس اختيار البشر من وجه فهو متوجه إلى الخير مقصور على الصلاح الذي به نظام العالم و قوام الكل صادر عن الأمر صائر إلى الأمر لا يتطرق إلى اختيارهم ميل إلى الفساد بل و درجتهم فوق ما يبتدر إلى الأوهام}}.</ref>.

یعنی [[انتخاب انبیا]]، برای قوام یافتن عالم، و به خیر و [[مصلحت]] عالم بوده است و هرگز موجب فساد نمی‌شود. [[تفتازانی]] [[نظریه]] [[معتزله]] و [[عدلیه]] را درباره [[بعثت انبیا]] نپذیرفته و آن را چنین را توجیه کرده است: تو [[آگاهی]] که این سخنان در اینجا، جز [[ترویج]] [[نظریه]] [[معتزله]] چیزی دیگری نیست؛ زیرا مقصود آنان از [[وجوب]] بر [[خدا]]، جز این نیست که ترک آن مخالف با [[حکمت]] است و مستحق [[مذمت]]؛ اما به نظر ما بعثت انبیا، [[لطف الهی]] و [[رحمت]] است که انجام دادن آن [[نیکو]] است، اما ترک کردن آن بد نیست و نظر ما در سایر [[الطاف]] نیز چنین است و هیچ ابتنایی بر [[شایستگی]] [[پیامبر]]{{صل}} و جمع شدن سایر شرایط در او ندارد. بلکه [[خداوند]] هر کس را بخواهد، مستحق این رحمت خود می‌گرداند و او بهتر می‌داند [[رسالت]] خویش را در کجا قرار دهد<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص۱۷۴. {{عربی|و أنت خبير بأن في ترويج أمثال هذا المقال توسيع لمجال الاعتزال فإنهم لا يعنون بالوجوب على الله تعالى سوى أن تركه لقبحه محل بالحكمة و مظنة لاستحقاق المذمة فالحق أن البعثة لطف من الله تعالى و رحمة يحسن فعلها و لا يقبح تركها على ما هو المذهب في سائر الألطاف و لا تبتني على استحقاق من المبعوث و اجتماع أسباب و شروط فيه بل الله تعالى يختص برحمته من يشاء من عباده و هو أعلم حيث يجعل رسالته}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص ۱۲۱؛ [[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱]]، ص۱۵۶-۱۵۷.</ref>