نمایش مبدأ برای قرب نوافل و فرایض

{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[قرب نوافل و فرایض در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | پرسش مرتبط  = }}
== معناشناسی ==
«[[قرب]]» به معنای نزدیکی و ضد آن بُعد است<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۵/۱۵۳–۱۵۴؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱/۶۶۲.</ref> و در اصطلاح [[عارفان]]، فنای [[بنده]] در تمام صفات خود<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۴۱۷.</ref> و محو تعینات<ref>تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۲/۵۶۶.</ref> است. «[[نوافل]]» جمع «[[نافله]]»، به معنای زیاده بر اصل است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۶۷۱–۶۷۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۴۸۵.</ref> و در اصطلاح به تمام [[اعمال عبادی]] غیر [[واجب]] گفته می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۳/۲۶۹–۲۷۰؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۴۸۵.</ref> «[[فرایض]]» جمع [[فریضه]] به معنای اعمالی است که [[شرع]] آن را واجب و مقرر کرده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۸۳؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۷/۲۰۲.</ref>

در اصطلاح [[عرفانی]]، قرب نوافل، زوال و فنای [[صفات بشری]] و ظهور [[صفات خداوند]] در [[انسان]] است که [[حق‌تعالی]] در صفات و فاعلیت، قائم‌مقام بنده می‌گردد، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى}}<ref>«و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند و (چنین کرد) » سوره انفال، آیه ۱۷.</ref> به آن اشاره دارد<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، ۱۱۴.</ref> تا به [[اذن خداوند]] زنده کند و بمیراند و این معنای فنای صفات بنده در صفات خداوند است.<ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۳۱۳.</ref> قرب فرایض [[قربی]] است که از ایفای [[واجبات]] حاصل می‌شود و در آن حق‌تعالی در تعیّن بنده ظهور می‌یابد و بنده گوش و چشم [[حق]] می‌شود.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۲۰۳ و ۴/۴۴۹؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۳۵۰ و ۸۹۳.</ref> [[امام خمینی]] نیز مانند دیگر عارفان، قرب نوافل را رسیدن به [[مقام فنا]] می‌داند که در [[سایه]] آن، سالک همه کارهای ادراکی و تحریکی را به [[فعل خداوند]] انجام می‌دهد؛<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۶۰.</ref> اما در قرب فرایض [[حق]] به قوای بنده کار انجام می‌دهد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۲؛ امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۹–۹۰.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== پیشینه ==
موضوع قرب نوافل و فرایض از مباحث مهم عرفانی و برگرفته از [[حدیثی قدسی]] است، از طریق [[شیعه]] و [[سنی]]، که «[[بنده]] به چیزی محبوب‌تر از [[فرایض]]، به من [[تقرب]] نجسته‌است. بنده به وسیله [[نافله]]، به من تقرب می‌جوید تا آنجاکه او را [[دوست]] می‌دارم و وقتی او را دوست داشتم، گوش او می‌شوم که با آن می‌شنود و چشم او می‌شوم که با آن می‌بیند».<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۵۲؛ بخاری، صحیح البخاری، ۷/۱۹۰.</ref> طبق این [[روایت]]، شخص با به جا آوردن [[نوافل]] و فرایض [[محبوب]] [[حق]] می‌شود. در [[آموزه‌های اسلامی]]، نوافل تکالیفی اضافی خوانده شده‌اند که بنده آن را انجام می‌دهد و بیانگر معیّن‌بودن [[نماز نافله]] است؛<ref>کلینی، الکافی، ۳/۴۴۳.</ref> از این‌رو نوافل در [[نماز]] نقش مهمی دارند و جبران‌کننده آن غفلتی هستند که هنگام فرایض و نمازهای [[واجب]] عارض [[انسان]] می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۳/۳۶۳.</ref> [[اندیشمندان اسلامی]] بر اساس مبانی خود [[تفاسیر]] گوناگونی از این روایت به دست داده‌اند.<ref>ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ۱۱/۲۹۴–۲۹۶؛ فیض کاشانی، کلمات مکنونة من علوم اهل الحکمة و المعرفه، ۱۱۲–۱۱۴؛ نراقی، اللمعات العرشیه، ۲۷۴–۲۷۶.</ref> [[ابن‌عربی]] از نخستین کسانی است که دو اصطلاح [[قرب]] نوافل و فرایض را به صورت اصطلاح به کار برده‌است.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۲۰۳.</ref> پس از وی در کلمات [[شاگردان]] و [[پیروان]] او نیز رواج یافته‌است.<ref>قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر امّ القرآن، ۳۳ و ۲۷۱؛ جندی، شرح فصوص الحکم، ۳۶۳–۳۶۴؛ فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیة ابن‌فارض، ۱/۲۰–۲۱.</ref> [[عارفان]] از [[حدیث قرب نوافل]] در مباحث دیگری نیز بهره برده‌اند؛ چنان‌که [[ابن‌عربی]] از این تعبیر به عنوان یکی از مهم‌ترین شاهدها بر [[نفی]] [[جبر]] و [[اثبات]] [[اختیار]] استفاده کرد.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۶۷ و ۵۵۹.</ref> برخی نیز بر مبنای [[وحدت وجود]]، حدیث قرب نوافل را شاهدی بر [[توحید افعالی]] می‌دانند.<ref>جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۱–۱۵۴.</ref> [[امام خمینی]] نیز در آثار خود به این بحث توجه ویژه‌ای کرده و مراتب، اقسام، [[حقیقت]] و راه تحصیل قرب نوافل و فرایض را ذکر کرده‌است<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱؛ امام خمینی، دعاء السحر، ۱۰۳–۱۰۵؛ امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۹–۴۰، ۸۹–۹۰، ۱۱۲–۱۱۵ و ۲۸۱–۲۸۳.</ref> و به آثار آن در فنا، بقا، حالات سالک در [[عبادات]] و راه تحصیل آن اشاره و دربارهٔ مشکل [[جبر و تفویض]] و [[حقیقت]] [[امر]] بین‌الامرین از این طریق بحث کرده‌ است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱–۵۹۲؛ امام خمینی، سرّ الصلاة، ۷۳، ۱۱۲؛ امام خمینی، دعاء السحر، ۱۰۳–۱۰۵.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== حقیقت و اقسام [[قرب]] ==
قرب به معنای نزدیکی، اعم از قرب مادی (مکانی) و [[معنوی]] است. قرب مادی نزدیکی دو [[جسم]] با یکدیگر است؛ اما قرب معنوی پیوند و اتصال [[عقلی]] و غیر مادی است.<ref>غازانی، فصوص الحکمة و شرحه، ۲۱۵–۲۱۶.</ref> برخی [[معیت]] [[حق‌تعالی]] را نسبت به موجودات یکسان می‌دانند و معتقدند قرب[[حق]] به [[خلق]]، با همه مراتبش، یکسان است؛ به گونه‌ای‌که نسبت پایین‌ترین مراتب با عالی‌ترین مراتب یکسان خواهد بود؛ همچنان‌که نسبت [[حق]] با موجودات نسبت محیط با محاط و نسبت ظاهر با [[مظهر]] است که نسبتی یکسان است. این قرب، قرب وجودی است و ازلاً و ابداً نسبت به همه یکسان است و کسی از این جهت مزیتی بر دیگری ندارد؛<ref>آملی، تفسیر المحیط، ۶/۱۹۳؛ جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۸۵–۱۸۶.</ref> البته قرب حق به موجودات، غیر از قرب موجودات به حق است؛ زیرا اولی از حیث وجود و احاطه و دومی از حیث [[سلوک]] و کسب است؛ یعنی طریق و قرب آنها به حق جز با [[ریاضت]] و سلوک [[حقیقی]] صورت نمی‌پذیرد.<ref>آملی، تفسیر المحیط، ۶/۱۹۳.</ref>

از این جهت [[اهل معرفت]] برای قرب دو قسم قائل شده‌اند:
# قرب وجودی: حقیقت بی‌نهایت حق‌تعالی با خلق معیت دارد و چنان سریان و احاطه وجودی به ظاهر و [[باطن]] آنها دارد که [[ارتباط]] او را با خلق بی‌واسطه می‌سازد. شدت این ارتباط و قرب به گونه‌ای است که سبب خفا و [[حجاب]] [[حق]] می‌شود. از این نوع [[قرب]] به قرب وجودی<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۳۲۵.</ref> و قرب وریدی<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۵۳۰–۵۳۲؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۱۸۴ و ۲۹۴.</ref> و گاهی به وجه خاص و سرّ وجودی<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۱۱؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۹۳ و ۳۱۰.</ref> تعبیر می‌کنند. [[امام خمینی]] نیز از این قرب وجودی به وجه خاص تعبیر کرده‌ است که آن، جهت [[غیبی]] احدی اشیاست به [[حق‌تعالی]]. اشیا از این طریق ارتباطی خاص و بی‌واسطه با [[حق]] دارند. ایشان با استناد به بعضی [[آیات الهی]]<ref>هود، ۵۶.</ref> از [[ارتباط]] حضرت [[احدیت]] و اشیا به سرّ وجودی تعبیر می‌کند.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶، ۳۲ و ۲۶۰.</ref>
# قرب سلوکی: [[بنده]] به واسطه [[سلوک]] راه حق‌تعالی به او نزدیک می‌شود.<ref>عین‌القضات، نامه‌های عین‌القضات، ۲/۳۳۴.</ref> این قرب در قوس صعود [[تصور]] می‌شود.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۷۱۱ و ۷۱۹؛ آملی، جامع الاسرار، ۹۶–۹۷.</ref>امام خمینی بر این [[باور]] است که [[نزول]] [[انسان]] از نشئه غیبی و تنزل آن به [[اسفل]] سافلین، برای سلوک اختیاری و قرب وصول به جناب [[ربوبیت]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۰۲.</ref> در این قرب، رسیدن به [[لقای الهی]] از بزرگ‌ترین مقاصد اهل‌الله است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴–۱۸۵.</ref> به باور ایشان، برای [[سفر]] [[معنوی]] و [[معراج]] قرب [[حقیقی]]، به دو رکن نیاز است: یکی خروج از منزلگاه نفس و دیگری [[حرکت به سوی خداوند]] که نتیجه آن رسیدن به باب [[الهی]] و فنای فی‌الله است.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۵۴.</ref> به باور امام خمینی، تا این [[انانیت]] و انّیت باقی است، شخص بنده خود است و «عبدالله» نشده‌است و سالک طریق «الی‌اللّه» نیست و راه [[نجات]] او این است که [[صراط مستقیم]] سلوکی را با عبودیتش طی کند. در غیر این صورت به [[کفر]] و [[الحاد]] کشیده خواهد شد؛<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۷–۸، ۵۸ و ۷۶؛ امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴۰.</ref> مگر اینکه جذبه الهی دست او را بگیرد که به این [[وادی]] نیفتد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== ماهیت [[قرب نوافل]] و [[فرایض]] ==
قرب نوافل و فرایض ازجمله موارد قرب سلوکی به‌شمار می‌رود که [[بنده]] به واسطه [[اعمال عبادی]] به [[حق‌تعالی]] [[تقرب]] می‌یابد.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۸۳؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۵۵۹.</ref> به [[باور]] [[عارفان]]، سالک در قرب نوافل با [[سیر]] محبی و در قرب فرایض با سیر محبوبی به حق‌تعالی تقرب می‌جوید.<ref>فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیة ابن‌فارض، ۱/۲۱.</ref> برخی عارفان در وجه نام‌گذاری قرب نوافل و فرایض به نفل و فرع‌بودن بنده و فرض و اصل‌بودن وجود [[حق]] استناد کرده‌اند.<ref>ابن‌ترکه، شرح فصوص الحکم، ۱/۳۱۸–۳۲۰؛ جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲.</ref>

اعمال عبادی یا از قبیل نوافل‌اند که بر [[بندگان]] [[واجب]] نیست، بلکه ایفای آن [[نیکو]] و سبب [[قرب به حق‌تعالی]] است و چون در این عمل، [[التزام]] وجود بنده در میان است، فنای ذات فایده نمی‌دهد، بلکه نتیجه آن همین است که قوا و اعضا و جوارح وی عین حق می‌شود.<ref>جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲.</ref> در این قرب سالک، [[مدرک]] است و حق‌تعالی گوش و چشم اوست؛<ref>جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲.</ref> یا این اعمال عبادی از قبیل فرایض‌اند که نتیجه آن فنای ذات سالک و استهلاک جهت خلقیت آن در جهت حقیت است. در این قرب، [[حضرت حق]] مدرک است و سالک به همراه قوا و اعضا و جوارح خود به منزله قوای اوست.<ref>جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲.</ref> بنابراین عارفان [[حقیقت]] قرب نوافل را تجلی حق بر بنده می‌دانند که در آن حق‌تعالی واسطه و وسیله [[ادراک]] بنده می‌شود و بنده با چشم حق [[مشاهده]] می‌کند؛ اما در قرب فرایض، بنده واسطه ادراک [[حق]] می‌شود و حق با چشم بنده مشاهده می‌کند.<ref>قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر امّ القرآن، ۳۳، ۴۲، ۸۳ و ۸۶؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۴۴۲.</ref> [[اهل معرفت]] با استناد به برخی [[آیات]]<ref>انفال، ۱۷.</ref> و [[روایات]]<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۵۲.</ref> [[قرب نوافل]] را همان [[قیامت]] کبرای [[معنوی]] می‌دانند و فنای صفاتی و [[قرب فرایض]] را فنای ذاتی در [[حق]] می‌دانند.<ref>آملی، تفسیر المحیط، ۳/۳۲۴؛ آملی، انوار الحقیقه، ۳۵۵؛ جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲.</ref>

به [[باور]] [[امام خمینی]]، وقتی سالک [[انانیت]] خود را کنار گذاشت، در [[طلب]] مقصود اصلی [[سیر]] کرد، هر یک از حجب ظلمانی و [[نورانی]] را کنار زد و قلبش از غیر حق خالی شد، جذبات [[الهی]] او را به سوی خود می‌کشاند، تعینات نفسی را رها می‌سازد، [[حق‌تعالی]] بر او تجلی فعلی می‌کند و با گذر از [[مقام]] تلوین و رسیدن به مقام [[تمکین]]، در [[حقیقت]] با سیر در مراحل [[عبودیت]] هر آنچه از انّیت و انانیت در عبودیت مفقود شود در [[سایه]] [[حمایت]] [[ربوبیت]]، آن را می‌یابد و حق‌تعالی [[متصرف]] در امور او می‌گردد<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۹.</ref> و به مرحله‌ای می‌رسد که حق‌تعالی [[چشم]] و گوش او می‌شود و وی در [[اسما]] و [[صفات حق]] فانی می‌گردد که این [[مقام قرب نوافل]] است؛<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۹–۴۰؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۰–۵۹۱.</ref> اما در قرب فرایض که پس از قرب نوافل است، اگر سالک از انّیت خود به‌کلی [[پاک]] شود<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۷۶.</ref> و خودی در میان نباشد، اعضا و جوارح، ظاهر و [[باطن]] و اسم و رسمی از او به‌جا نمی‌ماند و [[عابد]] و [[معبود]]، [[حق]] می‌شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۹۰.</ref> و فعل و [[عبادت]] او حقانی شده و [[حمد]] او حمد حق‌تعالی است و سالک حق‌تعالی را [[حامد]] و محمود می‌بیند و در اینجا سالک به مقام حامدیت می‌رسد و پیش از این مقام سالک در [[حجاب]] انیت است و حمد او حمد حق‌تعالی نیست بلکه حمد خود است؛ زیرا همراه با دعوای انانیت و ملازم با [[اثبات]] محدودیت خود است.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۹۰.</ref> در این مرحله، فنای کلی ذاتی و صفاتی رخ می‌دهد و [[بنده]] گوش و چشم [[حق]] می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۰–۵۹۱.</ref>

[[امام خمینی]] سه نظر عمده دربارهٔ تطبیق [[قرب نوافل]] و [[فرایض]] با [[مقامات]] و منازل [[عرفانی]] به دست می‌دهد.
# تطبیق قرب نوافل بر [[فناء]] تام و کلی و تطبیق قرب فرایض بر بقای پس از فناء.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۲؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها برمقامات عرفانی، ۱۱.</ref> ایشان [[مقام قرب نوافل]] به صورت کامل را از آن سالکی می‌داند که تمام مراحل فنای افعالی، صفاتی و ذاتی را پشت سر گذاشته‌است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۲.</ref> به [[باور]] ایشان، [[مقام قرب]] فرایض همان [[صحو]] بعدالمحو و بقای بعد از فناست؛ یعنی سالک وجود حقانی می‌یابد و [[حق‌تعالی]] در مرآت [[جمال]] او موجودات دیگر را [[مشاهده]] می‌کند که در این صورت، سالک با [[مشیت]] هم‌افق خواهد شد و اگر [[انسان کامل]] باشد، با مشیت مطلقه هم‌افق و [[روحانیت]] او عین ظهور فعلی حق می‌شود و حق‌تعالی در آینه او می‌بیند، می‌شنود و کار انجام می‌دهد و بلکه او [[اراده]] نافذ حق و مشیت کامله و [[علم فعلی]] [[حق]] می‌شود؛<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۲؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها بر مقامات عرفانی، ۱۲.</ref> از این‌رو ایشان منتهای قرب نوافل را فنای کلی و اضمحلال مطلق در محدوده صفات می‌شمارد و منتهای قرب فرایض را صحو بعد از محو و بقای بعد از فنا می‌داند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۰–۵۹۲؛ امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۳–۱۱۴؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۱۷۰؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها برمقامات عرفانی، ۱۲.</ref>
# تطبیق قرب نوافل بر فنای صفاتی و قرب فرایض بر بقای پس از فناء.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۹، ۱۱۰–۱۱۲ و ۱۱۵؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها برمقامات عرفانی، ۱۳.</ref> [[امام خمینی]] با توجه به بخش نخست تطبیق که در [[قرب نوافل]] ظاهراً [[هویت]] شخص باقی است و این با فنای ذاتی که در آن شخص هویت خویش را مستهلک و از دست می‌دهد سازگاری ندارد، این نظریه دوم را ارایه می‌دهد.
# تطبیق قرب نوافل بر فنای صفاتی و [[قرب فرایض]] بر فنای ذاتی. [[امام خمینی]] در این احتمال، نتیجه قرب فرایض را محو مطلق برمی‌شمارد<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۶۰؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱–۵۹۲؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها برمقامات عرفانی، ۱۴.</ref> و احتمال سوم را بهترین [[تفسیر]] برای قرب نوافل و فرایض می‌داند. ایشان بر این مبنا [[کلام]] استاد خود [[محمد علی شاه‌آبادی]] که [[مقام]] [[بنده]] در قرب نوافل را مقام فنای ذاتی می‌شمارد و قرب فرایض را بقای بعد از فنا می‌داند [[نقد]] می‌کند<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۳–۱۱۴؛ مظفری، قرب نوافل و قرب فرائض و تطبیق آنها برمقامات عرفانی، ۱۴–۱۵.</ref> و [[معتقد]] است وی میان دو گونه فنای ذاتی و صفاتی تمایز قائل نشده‌است؛ زیرا نتیجه قرب نوافل فنای [[اسما]] و صفات است؛ اما نتیجه قرب فرایض فنای ذاتی است؛ به گونه‌ای‌که انیت بنده مستهلک می‌شود و جذبه تام او را دربر می‌گیرد و در نتیجه رجوعی به خود نخواهد داشت.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۴–۱۱۵.</ref> در این صورت در سلک [[ملائکه]] مهیّمه قرار می‌گیرد که هیچ توجه و نظری به [[خلق]] ندارند. در این حال گاه ارجاع او به مملکت وجودی خود امکان‌پذیر نیست و گاه [[عنایت الهی]] دستگیرش می‌شود و می‌تواند به مملکت وجودی خود بازگردد که در این حال، نفسش نفس کل، عقلش [[عقل کل]] و جسمش [[جسم]] کل خواهد بود؛ چنان‌که در [[زیارت جامعه کبیره]]<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۶۱۶.</ref> آمده‌است.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۹۰، ۱۰۹ و ۱۱۳–۱۱۵.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== مراتب [[قرب نوافل]] و [[فرایض]] ==
قرب به سوی [[حق]] درجات مختلف و [[احکام]] گوناگونی دارد: یک درجه از [[تقرب]] سالک، نیل به قرب نوافل است که در آن [[حق‌تعالی]] مستور و [[خلق]] ظاهر است ([[سیر]] محبی) و یک درجه دیگر که کامل‌تر است، نیل به قرب فرایض است که در آن خلق مستور و حق ظاهر است (سیر محبوبی). درجه سوم که جامع‌تر از این دو درجه است، [[مقام]] جمع میان دو قرب است که در آن حق، هم ظاهر و هم مستور است.<ref>فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیة ابن‌فارض، ۱/۲۰–۲۱.</ref> برخی [[اهل معرفت]] نتیجه [[مقام قرب نوافل]] را بالاتر از قرب فرایض می‌دانند و قرب فرایض را در مرحله پیش از قرب نوافل قرار می‌دهند.<ref>قاضی سعید، شرح توحید الصدوق، ۱/۲۹.</ref>

[[امام خمینی]] نیز به سه مرتبه از قرب اشاره می‌کند و با استناد به [[حدیث قدسی]]، [[واجبات]] را [[افضل]] از نوافل می‌داند<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۴.</ref> و مانند دیگر [[عارفان]] [[معتقد]] است رتبه قرب فرایض بالاتر از قرب نوافل است؛<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱–۵۹۲.</ref> زیرا قرب فرایض به تجلی ذاتی و قرب نوافل از تجلی افعالی آغاز و به تجلی صفاتی ختم می‌شود و تجلی ذاتی بالاتر از تجلی صفاتی است.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۹–۹۰ و ۱۱۱–۱۱۲؛ امام خمینی، سرّ الصلاة، ۸۱.</ref> ایشان [[کلام]] قیصری را مبنی بر اینکه این دو مرتبه از قرب در مقابل یکدیگرند،<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۷۴–۵۷۵.</ref> [[نقد]] می‌کند و قائل است تخلل و سریان [[بنده]] در حق، از تجلیات و اشراقات [[اسمای الهی]] و در مرتبه قرب نوافل و فرایض و یکی پس از دیگری است، نه اینکه مقابل هم باشند.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۲.</ref> مرتبه سوم جامع میان دو قرب است که سالک به مقام [[وحدت]] در کثرت و کثرت در وحدت می‌رسد؛ به گونه‌ای‌که هیچ شأنی از [[شئون]] وحدت و کثرت مانع و [[حجاب]] او نمی‌شود.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۱–۲۱۲.</ref> به [[باور]] ایشان، ظهور [[ولایت کلیه]] و برزخیت کبرا که [[غایت]] [[معراج پیامبر]]{{صل}} است، پس از وصول به [[قرب فرایض]] حاصل می‌شود.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۲.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== چگونگی و آثار [[قرب نوافل]] و فرایض ==
[[مقام قرب نوافل]] در اواخر [[سفر]] اول که همان تجلیات اسمائیه است، آغاز می‌شود.<ref>آشتیانی، مقدمه مشارق الدراری، ۴۷.</ref> مرتبه قرب نوافل اولین [[ولایت]] است که نهایتی برای آن [[تصور]] نمی‌شود.<ref>قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر امّ القرآن، ۲۷۱.</ref> [[عارفان]] آثاری برای قرب نوافل برشمرده‌اند؛ ازجمله اینکه در قرب نوافل چون تعین [[بنده]] ظاهر و وجود [[حق]]، مخفی در بنده است<ref>ابن‌ترکه، شرح فصوص الحکم، ۱/۳۱۹–۳۲۲؛ جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۱۵۲–۱۵۴</ref> و صفات و قوای بنده حقانی می‌شود، در این حالت بنده به مرحله فنای صفاتی می‌رسد و حق آینه بنده می‌شود و بنده خود را در آینه حق می‌بیند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۷۸–۵۷۹.</ref> در [[مقام قرب]] فرایض بنده به فنای ذاتی که حاصل از تجلیات ذاتی است، می‌رسد و با حصول آن [[قیامت]] کبرای او حاصل می‌شود؛<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، ۸۹–۹۲، ۱۴۴ و ۲۲۰؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۶۱۲.</ref> اما در مرحله جمع میان دو قرب، بنده به [[صحو]] تام و بقای بعد از فنا رسیده‌است و می‌تواند به [[خلق]] [[رجوع]] کند که در این صورت، هم در آینه حق و هم در آینه خلق، [[حق]] را [[مشاهده]] می‌کند.<ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۴۳۴؛ فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیة ابن‌فارض، ۱/۲۰–۲۱؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۱۸۳.</ref>

[[امام خمینی]] نیز یکی از آثار قرب نوافل را رسیدن به [[حقایق]] اشیا و سرّ قدر می‌داند که آن [[آگاهی]] از اعیان ثابته موجود در [[صقع]] [[ربوبی]] است؛ زیرا سالک در این حال، فانی در حق شده و به واسطه [[علم]] حق به [[حقیقت]] اشیا رسیده‌ است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۲ و ۳۲۲؛ امام خمینی، سر ّالصلاة، ۱۰۳.</ref> [[بنده]] درمی‌یابد سرّ تقدیرات [[الهی]] نسبت به افراد به عین ثابته آنان در [[علم]] [[حق‌تعالی]] بازمی‌گردد و این منافاتی با [[اختیار]] [[بندگان]] ندارد<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۷۷.</ref> و از اینجا سرّ «[[امر بین الامرین]]» در [[معارف]] [[شیعی]] روشن می‌شود؛ زیرا تمام [[افعال]] و آثار کمالیه که به [[خلق]] نسبت داده می‌شود به همان نسبت به حق‌تعالی نیز منتسب است؛ زیرا تمام مراتب وجود، صورت [[فیض مقدس]] حق‌تعالی و اضافه اشراقی او است و اضافه اشراقی محض ربط و صرف [[فقر]] است و تعینات و [[صور]] آن عین ربط می‌باشند؛ بنابراین تمام عالم از جهت ذات، صفت و فعل فانی در [[حق]] هستند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۳۱۹–۳۲۰.</ref>

به [[باور]] [[امام خمینی]]، در [[قرب نوافل]]، سالک خلعت [[ولایت]] به تن می‌کند، حقانی می‌شود و [[باطن]] [[ربوبیت]] در او ظاهر می‌شود و این اول [[منزل]] از منازل ولایت است؛<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۹–۴۰.</ref> و این در جایی است که با تجلیات اسمائی و صفاتی، [[رسوم]] [[قلب]] و صفات آن فانی شده و [[فتح مبین]] برای او رخ می‌دهد و باب [[اسما]] و صفات بر روی او مفتوح می‌گردد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۴۲.</ref> اما در [[قرب فرایض]] سالک استهلاک کلی ذاتی و صفاتی پیدا می‌کند. در این صورت بنده گوش و چشم حق می‌شود و این قرب [[غایت]] [[معراج]] صعودی [[پیامبر خاتم]]{{صل}} است.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۲.</ref> به باور ایشان، قرب نوافل و فرایض حاصل نمی‌شود مگر با جذبه و [[آتش]] [[عشق الهی]] تا در [[وادی]] [[حیرت]] نلغزد و به شطح و نظایر آن گرفتار نیاید که خود ناشی از نقصان در [[سلوک]] و بقای [[انانیت]] و انیت است.<ref>چهل حدیث، ۵۹۱؛ مصباح الهدایه، ۵۳ و ۸۷–۸۸.</ref> در این صورت در برخی مراحل سلوک که عین ثابته‌اش بر او تجلی می‌کند، خود را در بهجت، [[بهاء]]، [[قوه]] و [[سلطنت]] می‌بیند و چه‌بسا بالاتر از این، خود را دارای [[مقام]] [[ربوبیت]] و [[الوهیت]] می‌بیند و برایش شطحیاتی رخ می‌دهد.<ref>امام خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۰۴.</ref>.<ref>[[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۱۶۵ - ۱۷۱.</ref>

== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:IM009899.jpg|22px]] [[حسین کریمیان|کریمیان]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[قرب نوافل و فرایض (مقاله)|مقاله «قرب نوافل و فرایض»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۸''']]
{{پایان منابع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}