آشتی در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[صلح]] در لغت، [[سازش]] و [[آشتی]] است<ref>فرهنگ معین، ج۲، ص۲۱۶۰.</ref> و در اصطلاح [[سیاسی]]، روشی در جهت [[حل اختلافات]] بین المللی و عبارت از ترک [[مخاصمه]] میان دو [[کشور]] درگیر [[جنگ]] است که اغلب، با تنظیم [[معاهده]] انجام می‌گیرد<ref>ترمینولوژی حقوق، ص۱۳۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۸۶؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۳۸۸؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۹۹ و ۲۳۳.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۳۱.</ref>

[[صلح]] به معنای [[مصالحه]] در [[روابط]] میان [[مردم]] و در عرض عقودی مانند بیع، اجاره و مضاربه مطرح بوده و خود [[عقد]] مستقلی به‌شمار می‌رود. در این نوع [[قرارداد]]، طرفین با شرایطی با یکدیگر توافق و مصالحه می‌کنند که از آن به عقد صلح یاد می‌شود و در آثار [[فقهی]] کتاب مستقلی با عنوان "کتاب الصلح" دارد. اصطلاح دیگر صلح، در برابر [[جنگ]] و [[جهاد]] است که در قلمرو [[سیاست خارجی]] به‌کار می‌رود و معمولاً در "کتاب الجهاد" به‌عنوان یکی از مباحث مرتبط با [[دشمن]] مورد توجه قرار می‌گیرد<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۸۹.</ref>.

[[زندگی]] در سایه [[صلح]]، از اهداف عالیه [[اسلام]] بوده و در موارد متعددی از [[منابع اسلامی]] به آن اشاره شده است؛ نظیر [[برگزیدن]] نام [[اسلام]] برای این [[آیین]]<ref>{{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>، قراردادن امن‌ترین مکان ([[کعبه]]) به عنوان قبله‌گاه [[مسلمانان]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}} «و (یاد کن) آنگاه را که خانه (کعبه) را برای مردم جای بازگشت و امن کردیم و (گفتیم) از "مقام ابراهیم" نمازگاه گزینید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان (مسافر) و مجاوران (حرم) و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار، پاکیزه بدارید» سوره بقره، آیه ۱۲۵.</ref>، [[تحریم]] [[جنگ]] در برخی از ماه‌های سال<ref>{{متن قرآن|فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.</ref> و... . [[قرآن کریم]] به [[مسلمانان]] [[دستور]] می‌دهد تا [[صلح]] پیشنهادی دیگر [[ملت‌ها]] را با آغوش باز پذیرفته و از تعرض به آنان بر [[حذر]] باشند<ref>{{متن قرآن|وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}} «و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن که او شنوای داناست» سوره انفال، آیه ۶۱؛ سیری در سیرۀ ائمه اطهار، ص۸۳.</ref>. این [[کتاب آسمانی]]، [[صلح]] را نه تنها رفع [[خصومت]] که راهی در جهت [[هدایت]] دیگر [[ملل]] تلقی نموده است، از این‌رو، می‌فرماید: "در [[رفتار]] با دیگران چنان باشید که [[دشمنان]] دیروز، [[دوستان]] صمیمی امروز شما قرار گیرند"<ref>{{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}} «و نکوگفتارتر از کسی که به سوی خداوند فرا خواند و کاری شایسته کند و گوید: من از مسلمانانم کیست؟» سوره فصلت، آیه ۳۳؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱۴؛ بحار الانوار، ج۴۴، ص۲.</ref>.

دو واژه “سلام” و “صلح” در [[فرهنگ]] [[حقوقی]] و [[سیاسی]] [[اسلام]] از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و در [[نصوص]] [[قرآنی]] و متون [[احادیث اسلامی]] برای بیان یک اصل حقوقی و سیاسی استفاده و بر آن دو تأکید شده است. مشتقات این دو واژه در [[قرآن]] چنین آمده است:

[[سلام]] به عنوان [[شعار]] [[صلح]]، تنها در برابر انسان‌های طالب صلح گفته نمی‌شود، بلکه در مقابل کسانی که با برخورد جاهلانه، صلح را به مخاطره می‌افکنند نیز سلام گفته می‌شود: {{متن قرآن|وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا}}<ref>«و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.</ref>. [[قرآن]] در برابر کسانی که شعار سلام را بر زبان می‌آورند، [[درشتی]] و ناباوری و [[بدگمانی]] را نمی‌پذیرد: {{متن قرآن|وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا}}<ref>«و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند نگویید: تو مؤمن نیستی» سوره نساء، آیه ۹۴.</ref>. سلام، بیانگر مطلوب‌ترین حالتی است که [[انسان]] به هنگام ورود در [[بهشت]] و دریافت [[سند]] [[جاودانگی]]، آن حالت را [[احساس]] می‌کند: {{متن قرآن|ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ}}<ref>«بدان با سلامتی درآیید که این روز جاودانگی است» سوره ق، آیه ۳۴.</ref>. ارزشمندترین، بزرگ‌ترین و مفید‌ترین لحظات در سال، [[شب قدر]] است که قرآن از آن به سلام یاد می‌کند: {{متن قرآن|سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ}}<ref>«آن (شب) تا دمیدن سپیده (امن و) سلامت است» سوره قدر، آیه ۵.</ref>.

قابل [[انکار]] نیست که مقتضای [[فطرت]] و [[طبیعت]] [[انسان]] در مناسبات و روابطی که در میادین مختلف [[زندگی اجتماعی]] و [[سیاسی]] با هم‌نوعان خود پیدا می‌کند، با قطع نظر از علل و عوامل خارجی، حالت [[همزیستی]] و صلح است، و این حالت [[فطری]] و طبیعی با سجایای [[نیک]] و خصایص عالیه و [[ملکات اکتسابی]] و [[پسندیده]] [[انسانی]] نیز پیوندی بس عمیق و غیر قابل تفکیک دارد و اصولاً باید آن را از مظاهر [[معنوی]] [[حیات]] و [[وحدت]] [[روحی]] [[انسان‌ها]] به شمار آورد.

از طرف دیگر پیوند [[فطری]]، طبیعی و [[اخلاقی]] مسأله [[همزیستی]] و [[صلح]] با انسان از نظر واقعیت‌های [[عینی]] و حقایق [[تاریخی]] نیز مورد [[تأیید]] بوده و اصول و [[قواعد]] [[عقل]] و [[فکر]] و [[دانش]] نیز این پیوند [[معنوی]] را بیش از پیش محکم‌تر ساخته است. اگر چه برخی از تئوریسین‌ها جنگ را در [[زندگی]] [[بشر]] اجتناب ناپذیر می‌دانند، ولی دلایلی که در این زمینه ارائه می‌دهند شیوه‌های نامطلوبی را، دامن‌گیر [[ملت‌ها]] و یا سران آنها می‌گرداند: [[فقها]] معمولاً در مسائل بسیار مهم، نخست به تأسیس اصل و قاعده می‌پردازند، به نحوی که اگر حالت استثنائی از آن قاعده وجود داشته باشد، الزاماً باید با دلیل [[ثابت]] گردد و در غیر این صورت قاعده بر موارد مشکوک [[حاکم]] خواهد بود و مثلاً در [[مسئولیت‌ها]] اصل را بر [[برائت]] و در [[اعمال]] دیگران اصل را بر [[صحت]] و اصل اولی را در [[حکم]] اشیاء بر [[اباحه]] گذارده‌اند و از این‌رو [[اثبات]] هر نوع [[مسؤولیت]] و یا [[فساد]] در اعمال دیگران و [[حرمت]] اشیاء را منوط به دلیل و [[نیازمند]] به اثبات [[شرعی]] می‌دانند<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی]] و [[ابراهیم موسی‌زاده|موسی‌زاده]]، [[بایسته‌های فقه سیاسی (کتاب)|بایسته‌های فقه سیاسی]]، ص ۱۰۴-۱۱۰.</ref>.  

یکی از پرسش‌های اساسی در [[ارتباط]] با روابط خارجی [[دولت اسلامی]] آن است که آیا مبنای روابط با دولت‌های دیگر "صلح" است یا "جهاد"؟ [[بدیهی]] است که ارتباط با دولت‌های [[اسلامی]] و غیراسلامی نمی‌تواند بر مبنای واحدی [[استوار]] شود؛ زیرا در [[آموزه‌های دینی]] [[مسلمانان]] همگی [[امت]] واحدی را تشکیل می‌دهند و اعضای یک [[خانواده]] بزرگ به‌شمار می‌روند<ref>{{متن قرآن|إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ}} «به راستی این امّت شماست، امّتی یگانه و من پروردگار شمایم بنابراین مرا بپرستید» سوره انبیاء، آیه ۹۲.</ref>. ارتباط اعضای یک خانواده با یکدیگر با ارتباط این اعضا با دیگران متفاوت است، به‌ویژه که به مسلمانان [[دستور]] داده شده که غیرمسلمانان را [[محرم اسرار]] خویش ندانید و با آنان رابطه‌ای صمیمی به مثل رابطه دو [[دوست]] با یکدیگر برقرار نکنید<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ}} «ای مؤمنان! کسانی از غیر خودتان را محرم راز مگیرید که از هیچ تباهی در حقّ شما کوتاهی نمی‌کنند و دوست می‌دارند شما در سختی به سر برید؛ کینه از گفتارشان هویداست و آنچه دل‌هایشان پنهان می‌دارند، بزرگ‌تر است، بی‌گمان ما آیات (خود) را برای شما روشن گفته‌ایم اگر خرد ورزید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۸.</ref>. این دو معیار و کلید واژه، یعنی "امت اسلامی" و "عدم [[ارتباط]] ولایی و صمیمانه با بیگانگان" نشان می‌دهد که در [[اسلام]] "رابطه [[مسلمانان]] با یکدیگر" به‌گونه‌ای متفاوت از "رابطه مسلمانان با غیرمسلمانان" تعریف می‌شود.

بدین ترتیب، می‌توان گفت اصولاً [[هدف غایی]] در میان [[امت اسلامی]] تشکیل یک [[دولت]] است، [[امت واحد]] [[اسلامی]] به یک دولت بیشتر نیاز ندارد، آرمانی که با [[ظهور امام عصر]]{{ع}} تحقق می‌یابد، اما در [[عصر غیبت]] که [[سرزمین‌های اسلامی]] دولت‌های متعددی را تجربه می‌کند، بی‌تردید قاعده بنیادین در [[روابط]] خارجی دولت‌های اسلامی، نه تنها [[صلح]] و [[آشتی]]، بلکه رابطه‌ای ولایی، صمیمی و دوستانه است. بحث و سخن در روابط [[دولت اسلامی]] با دولت‌های غیراسلامی است که آیا مبتنی بر صلح است یا [[جهاد]]؟ متفکران [[مسلمان]] و غالباً [[سنی]] دو دیدگاه متفاوت دارند. برخی بر این باورند که مبنای روابط جهاد است تا [[پیروان ادیان]] دیگر به اسلام بگروند یا دست‌کم [[حاکمیت سیاسی]] مسلمانان را بپذیرند؛ دسته دوم بر این اعتقادند که مبنای روابط بر صلح است، مگر آنکه دولتی بنای تخاصم و [[دشمنی]] با مسلمانان را داشته باشد، در این صورت دولت اسلامی هم از خود [[دفاع]] و متقابلاً روابط را بر دشمنی و تخاصم تنظیم می‌کند.

متقابلاً گروه اول نیز ضمن تأکید بر اهمیت صلح و [[سلامتی]] در [[فرهنگ اسلامی]] و افزون بر استناد به دلایلی همچون "ترجیح [[صلح]] بر جنگ" و "هماهنگی صلح با [[هدف آفرینش]] انسان"، به آیاتی از [[قرآن]] استناد می‌جویند تا اصالت صلح را در [[روابط]] خارجی [[دولت اسلامی]] [[اثبات]] کنند. آیاتی که [[مسلمانان]] را به روابط [[حسنه]] و عادلانه با دولت‌های غیرمعاند و غیرمتخاصم فراخوانده<ref>{{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}} «خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref>، به صلح با صلح‌طلبان و دولت‌های صلح‌جو [[مأمور]] ساخته<ref>{{متن قرآن|وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}} «و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن که او شنوای داناست» سوره انفال، آیه ۶۱؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا}} «ای مؤمنان، چون (برای جهاد) در راه خداوند به سفر می‌روید خوب بررسی کنید و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند نگویید: تو مؤمن نیستی» سوره نساء، آیه ۹۴.</ref>، صلح با دولت‌های بی‌طرف و هم [[پیمان]] را از [[فرمان]] [[جنگ]] و [[جهاد]] با دولت‌های [[متخاصم]] استثنا کرده است<ref>{{متن قرآن|وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّى يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا}} «آنها دوست می‌دارند چنان که خود کافر شدند شما (نیز) کافر می‌شدید تا با ایشان یگانه می‌بودید پس هیچ‌یک از آنان را دوست مگیرید تا در راه خداوند هجرت کنند و اگر رویگردان شدند هر کجا آنان را یافتید بگیرید و بکشید و از ایشان یار و یاوری مگیرید * مگر آنان را که با گروهی وابستگی دارند که میان شما و ایشان پیمانی است یا آنکه با دلتنگی از نبرد با شما و یا نبرد با قوم خویش، نزد شما آمده‌اند- و اگر خداوند می‌خواست آنان را بر شما چیرگی می‌داد و با شما به نبرد می‌پرداختند- باری، اگر اینان از شما کناره‌جویی کردند و با شما نبرد نکردند و از در سازش درآمدند، خداوند برای شما (در تجاوز) بر آنان راهی ننهاده است» سوره نساء، آیه ۸۹-۹۰.</ref>.

در مسأله صلح و جنگ نیز چند نظریه به عنوان تأسیس اصل و قاعده دیده می‌شود.

# [[جنگ]] ([[جهاد]]) وسیله است نه [[هدف]]؛ زیرا هدف از جهاد، [[هدایت]] است و [[جنگ با کفار]] و [[کشتار]] آنها مقصود اصلی نیست و به همین دلیل است که اگر هدایت بدون جهاد امکان پذیر باشد، چنین طریقه‌ای مقدم بر جهاد خواهد بود و نیز در جهاد به حداقل و مقدار مورد [[لزوم]] اکتفا می‌شود و در [[حقیقت]] ضرورتی است که در مواقع خاص به [[میزان]] [[ضرورت]]، اجتناب ناپذیر می‌گردد. مستند این نظریه روایاتی است که از [[خوی]] جنگ‌جویی [[نهی]] می‌کند و [[مسلمین]] را به [[عافیت‌طلبی]] [[دعوت]] می‌نماید، از این قبیل است روایتی که [[ابوهریره]]، نقل می‌کند: {{متن حدیث|ایها الناس لا تمنوا لقاء الله و واسئلوا الله العافیه}}؛ ([[مردم]]! آرزوی [[مرگ]] نکنید و از [[خداوند]] [[عافیت]] و [[سلامتی]] [[طلب]] کنید). این نظریه که به فقهای شافعیه نسبت داده شده گرچه در توجیه [[انگیزه]] جهاد قابل مناقشه است زیرا اهداف جهاد هدایت نیست، چون جهاد به خاطر [[خشونت]]، نوعی [[اکراه]] را در بر دارد که از دید اسلام، اکراه وسیله هدایت نیست. {{متن قرآن|أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ}}<ref>«آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که مؤمن باشند؟» سوره یونس، آیه ۹۹.</ref>؛ {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}}<ref>«در (کار) دین هیچ اکراهی نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> در این نظریه اساس، عدم اصالت جنگ است و بر این مبنا جنگ همواره باید با مجوز و انگیزه معقول و [[شرعی]] آغاز گردد.

پایان دادن به [[جنگ]] و شرایط آن و کیفیت برقراری [[عقد]] [[صلح]] میان [[مسلمانان]] و [[کفّار]] نیز یکی از مباحث [[فقه سیاسی]] در باب [[جهاد]] است.

[[شهید]] اول و [[شهید ثانی]] در کتاب شرح لمعه می‌نویسند: ترک جنگ و پایان دادن به آن در پنج مورد بر مسلمانان [[واجب]] می‌شود:

بنابراین، معلوم گردید که متولّی [[عقد]] صلح، فقط امام یا [[نایب]] او می‌تواند باشد و غیر او هیچ‌کس نمی‌تواند صلح کند<ref>[[ابوالفضل شکوری|شکوری، ابوالفضل]]، [[فقه سیاسی اسلام (کتاب)|فقه سیاسی اسلام]]، ص ۳۸۲.</ref>

* [[قاعده صلح در فقه سیاسی چگونه ترسیم شده است؟ (پرسش)]]

* [[جایگاه صلح در سیاست خارجی اسلام چیست؟ (پرسش)]]

# [[پرونده:1100625.jpg|22px]] [[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|'''درسنامه فقه سیاسی''']]

# [[پرونده:1100676.jpg|22px]] [[ابوالفضل شکوری|شکوری، ابوالفضل]]، [[فقه سیاسی اسلام (کتاب)|'''فقه سیاسی اسلام''']]

{{پایان منابع}}