حقوق فرزندان بر والدین: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[حقوق فرزندان بر والدین در قرآن]] - [[حقوق فرزندان بر والدین در حدیث]] - [[حقوق فرزندان بر والدین در تاریخ اسلامی]] - [[حقوق فرزندان بر والدین در معارف و سیره نبوی]]| پرسش مرتبط  = سیره خانوادگی معصومان (پرسش)}}

== مقدمه ==

== امنیت ==

انسان به خصوص در سال‌های نخستین زندگی [[نیازمند]] فضایی امن و روابطی امنیت‌آفرین است تا با [[اعتماد به نفس]] و [[استوار]] بار آید. [[امام صادق]] {{ع}} فرموده است: {{متن حدیث|ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ‏ النَّاسُ‏ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ}}<ref>«سه چیز است که همه مردمان به آن نیاز دارند، امنیت، عدالت و فراوانی». تحف العقول، ص۳۱۹؛ بحارالانوار، ج۷۸، ص۲۳۲.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۴ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۴ ص ۱۴۱.</ref>

== رفاهت ==

رفاه معقول و [[معتدل]]، و غنای کفافی [[بهترین]] زمینه [[رشد]] و تعالی است، و تلاش برای فراهم کردن این زمینه از [[تکالیف]] [[مسئول]] [[خانواده]] است. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در آموزه‌ای والا فرموده است: {{متن حدیث|إِنَّ الله تَعَالَى يُحِبُّ أهلَ البَيْتِ الخِصْبِ}}<ref>«بی‌گمان خداوند برای یک خانواده فراوانی را دوست می‌دارد». الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۸۸.</ref>.

خداوند [[دوست]] دارد که مسئول خانواده در [[جهت]] رفاهت خانواده تلاش کند و بر [[اهل]] خانواده تنگ نگیرد و تا آنجا که می‌تواند برای آنان گشادگی فراهم نماید<ref>فیض القدیر، ج۲، ص۳۷۸.</ref>. [[رسول خدا]] {{صل}} می‌فرمود: {{متن حدیث|لَيْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ وَسَّعَ‏ اللَّهُ‏ عَلَيْهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلَى عِيَالِهِ}}<ref>«کسی که خداوند بدو گشایش [در امکانات و دارایی]داده است و او بر خانواده خود سخت می‌گیرد، از ما نیست». مسند الشهاب، ج۲، ص۲۰۵؛ عوالی اللآلی، ج۱، ص۲۵۵؛ الجامع الصغیر، ج۲، ص۴۶۷؛ مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۲۵۶؛ جامع أحادیث الشیعة، ج۲۱، ص۴۶۸.</ref>.

در [[منطق]] [[نبوی]]، [[مسئول]] [[خانواده]] موظف است در [[جهت]] ادای این [[حق]] تلاش کند و آن‌گاه که [[خداوند]] دست او را می‌گشاید، گشاده [[رفتار]] کند. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرموده است:

خداوند دوست دارد بنده‌اش در [[راه]] خانواده‌اش تلاش کند و آنان را در [[رفاهت]] اداره نماید، چنان‌که پیامبر اکرم {{صل}} فرمود: {{متن حدیث|الْكَادُّ عَلَى‏ عِيَالِهِ‏ كَالْمُجَاهِدِ فِي‏ سَبِيلِ‏ اللَّهِ‏}}<ref>«تلاش‌کننده در راه [رفاهت]خانواده‌اش مانند مجاهد در راه خداست». الکافی، ج۵، ص۸۸؛ فقه الرضا، ص۲۰۸؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۸؛ المقنع، ص۳۶۱؛ الهدایة، ص۶۰ [در سه منبع اخیر با {{متن حدیث|مِنْ‏ حَلَالٍ‏}} آمده است]؛ جمال الدین الحسن بن یوسف المطهر (العلامة الحلی)، تحریر الاحکام، تحقیق ابراهیم البهاری، الطبعة الاولی، مؤسسة الامام الصادق، قم، ۱۴۲۰ ق. ج۲، ص۲۴۷؛ زین الدین بن علی بن احمد العاملی (الشهید الثانی)، الدروس، الطبعة الاولی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۴ ق. ج۳، ص۱۶۰.</ref>.

این جهت‌گیری در دعای [[زیبایی]] از [[امام باقر]] {{ع}} چنین آمده است: {{متن حدیث|أَسْأَلُكَ‏ اللَّهُمَّ الرَّفَاهِيَةَ فِي‏ مَعِيشَتِي‏ مَا أَبْقَيْتَنِي، مَعِيشَةً أَقْوى‏ بِهَا عَلى‏ طَاعَتِكَ، وَ أَبْلُغُ بِهَا رِضْوَانَكَ، وَ أَصِيرُ بِهَا [بِمَنِّکَ] إِلى‏ دَارِ الْحَيَوَانِ غَداً، ً وَ ارْزُقْنِي‏ رِزْقاً حَلَالًا يَكْفِينِي‏ وَ لَا تَرْزُقْنِي رِزْقاً يُطْغِينِي وَ لَا تَبْتَلِيَنِّي بِفَقْرٍ أَشْقى‏ بِهِ مُضَيَّقاً عَلَيَّ، أَعْطِنِي حَظّاً وَافِراً فِي آخِرَتِي، وَ مَعَاشاً وَاسِعاً هَنِيئاً مَرِيئاً فِي دُنْيَايَ}}<ref>«بارالها از تو تقاضای رفاهت در زندگی را تا زمانی که برقرارم دارم، رفاهتی در زندگی که به وسیله آن بر اطاعت تو توانایی یابم، و بدان رضایت تو را بیابم، و [به منّت تو] بدان به سوی زندگی فردا حرکت نمایم. و به من روزی حلالی عنایت فرما که مرا کفایت کند، و مرا از روزی‌یی بهره‌مند مساز که به نافرمانی‌ام کشاند، و مرا به تنگدستی‌یی گرفتار مکن که به سبب تنگنای آن در سختی زندگی قرار گیرم، و به من بهره کامل در زندگی آن جهانی‌ام عنایت فرما، و در زندگی این جهانی‌ام زندگی گسترده و گشاده و گوارا بهره‌ام فرما». الکافی، ج۲، ص۵۸۹؛ المقنعة، ص۱۷۹؛ تهذیب الاحکام، ج۳، ص۷۷؛ رضی الدین أبوالقاسم علی بن موسی بن طاووس، اقبال الاعمال، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، الطبعة الاولی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۱۴ ق. ج۱، ص۱۰۸؛ الینابیع الفقهیة، ج۳، ص۱۴۲.</ref>.

[[پیشوایان دین]] این‌گونه به تبیین جهت‌گیری [[زندگی]] پرداخته‌اند و در واقع مسیر حرکت را مشخص نموده‌اند. در [[منطق]] [[دین]] [[حق همسر]] و [[فرزندان]] است که در [[جهت]] [[رفاهت]] آنان تلاش شود و زندگی آنان به خوبی تأمین گردد. موضع [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} دراین‌باره راهگشاست. [[شریف رضی]] آورده است که [[امام]] {{ع}} در [[بصره]] به [[عیادت]] [[علاء بن زیاد حارثی]]<ref>این شخص به احتمال قریب به یقین “ربیع بن زیاد حارثی” بوده است و شریف رضی یا نسخه‌برداران نهج البلاغه به اشتباه “علاء” آورده‌اند. ر. ک: شرح ابن أبی الحدید، ج۱۱، ص۳۷؛ السید عبدالزهراء الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة و أسانیده، الطبعة الثانیة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۳۹۵ ق. ج۳، ص۱۰۹-۱۱۰.</ref> که از یارانش بود رفت، و چون چشمش به [[خانه]] وسیع او افتاد فرمود: {{متن حدیث|مَا كُنْتَ‏ تَصْنَعُ‏ بِسَعَةِ هَذِهِ‏ الدَّارِ فِي‏ الدُّنْيَا وَ أَنْتَ إِلَيْهَا فِي الْآخِرَةِ أَحْوَجُ وَ بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ تَقْرِي فِيهَا الضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فَإِذاً أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَة}}. این خانه فراخ در [[دنیا]] به چه کارت آید که در [[آخرت]] به چنین خانه‌ای نیازمندتری. آری، مگر اینکه بدین‌وسیله بخواهی به آخرت برسی یعنی مهمان کنی و [[صله رحم]] انجام دهی و [[حقوقی]] را که بر گردن داری بیرون کنی و به مستحقانش رسانی که در این صورت با این خانه به آخرت نایل شده‌ای. [[علاء]] گفت: “ای [[امیر مؤمنان]]! از برادرم [[عاصم بن زیاد]] به تو [[شکایت]] می‌کنم”. فرمود: “چرا؟ ” گفت: “جامه‌ای پشمین به تن کرده و از دنیا کناره گرفته است”. امام فرمود: “او را نزد من آرید”. چون نزد وی آمد بدو گفت: {{متن حدیث|يَا عُدَيَّ نَفْسِهِ لَقَدِ اسْتَهَامَ‏ بِكَ‏ الْخَبِيثُ‏ أَ مَا رَحِمْتَ أَهْلَكَ وَ وَلَدَكَ أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ}}. ای دشمنک [[جان]] خود! [[شیطان]] سرگشته‌ات کرده و از راهت به در برده است. بر [[زن]] و فرزندانت رحم نمی‌کنی و چنین می‌پنداری که [[خدا]] آنچه را [[پاکیزه]] است، بر تو روا کرده، ولی ناخشنود است که از آنها استفاده کنی؟ تو نزد خدا خوارمایه‌تر از آنی که می‌پنداری!

== [[عدالت]] ==

رعایت عدالت نسبت به [[فرزندان]] و دوری از هرگونه [[تبعیض]] درباره آنان از جمله [[حقوق]] مسلم ایشان است. تأکیدهای بسیار [[پیامبر اکرم]] {{صل}} دراین‌باره بیانگر اهمیت آن و [[لزوم]] پاسداشت آن است. [[رسول خدا]] {{صل}} می‌فرمود: {{متن حدیث|اتَّقُوا اللَّهَ‏ وَ اعْدِلُوا بَيْنَ‏ أَوْلَادِكُمْ‏ كَمَا تُحِبُّونَ‏ أَنْ يَبُرُّوکُمْ}}<ref>«پروای الهی پیشه کنید و در میان فرزندانتان به عدالت رفتار نمایید، همان گونه که دوست دارید به شما نیکی کنند». الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۴؛ کنز العمال، ج۱۶، ص۴۴۵.</ref>.

رعایت [[رفتار]] صحیح و از سر عدالت تا بدانجا مورد تأکید [[رسول خدا]] {{صل}} بود که می‌فرمود: {{متن حدیث|إن الله یحب أن تعدلوا بین أولادکم حتی فی القبل}}<ref>«بی‌گمان خداوند دوست دارد که میان فرزندان به عدالت رفتار شود حتی در بوسیدن آنان». الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۸۸؛ کنز العمال، ج۱۶، ص۴۴۵.</ref>.

[[پیامبر اکرم]] {{صل}} مکرر این امر را به [[پیروان]] خود یاد می‌آورد تا نسبت بدان [[غفلت]] نورزند و با [[رفتار]] تبعیض‌آمیز تلخ‌کامی در جام [[جان]] [[فرزندان]] نریزند و زمینه رفتارهای نامناسب را در آنان برنیانگیزند. آن حضرت می‌فرمود: {{متن حدیث|اعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ فِي النُّحْلِ، كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِي الْبِرِّ وَاللُّطْفِ}}<ref>«میان فرزندانتان در بخشش و هدیه به عدالت رفتار کنید همان گونه که دوست دارید با شما در نیکی و مهربانی به عدالت رفتار کنند». صحیح ابن حبان، ج۱۱، ص۵۰۳؛ السنن الکبری، ج۶، ص۱۷۸؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۶۳؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۷۳؛ کنز العمال، ج۱۶، ص۴۴۴.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۴ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۴ ص ۱۴۵.</ref>

== [[تربیت]] ==

مهم‌ترین [[حقّ]] فرزندان بر [[والدین]] [[حق]] تربیت است. تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای اینکه استعدادهای [[انسان]] در [[جهت]] [[کمال مطلق]] شکوفا شود<ref>سیری در تربیت اسلامی، ص۲۵.</ref>؛ و بی‌گمان تربیت مهم‌ترین امر در [[زندگی]] [[آدمی]] است. انسان موجودی است با استعدادهای شگفت و گرانقدر، و [[شناخت]] این استعدادها و فراهم کردن زمینه [[شکوفایی]] آنها باارزش‌ترین [[کارها]] است. از [[رسول خدا]] {{صل}} [[روایت]] شده است که فرمود: {{متن حدیث|النَّاسُ‏ مَعَادِنُ‏ كَمَعَادِنِ‏ الذَّهَبِ‏ وَ الْفِضَّةِ}}<ref>«مردم چون معادن طلا و نقره‌اند». الکافی، ج۸، ص۱۷۷؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۸۰؛ مسند الشهاب، ج۱، ص۱۴۵؛ مشکاة الانوار، ص۴۵۵؛ محیی الدین أبو زکریا یحیی بن شرف النووی، ریاض الصالحین من کلام سیدالمرسلین، الطبعة الثانیة، دارالفکر المعاصر، بیروت، ۱۴۱۱ ق. ص۲۲۰؛ عمدة القاری، ج۱۶، ص۶۹؛ کنز العمال، ج۱۰، ص۱۴۹؛ تفسیر نور الثقلین، ج۴، ص۲۱۰.</ref>.

در [[منطق]] نبوی هیچ میراثی گرانقدرتر از تربیت [[نیک]] نیست، چنان‌که از رسول خدا {{صل}} روایت شده است که فرمود: {{متن حدیث|مَا وَرَّثَ وَالِدٌ ولدًا خَيْرًا مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ}}<ref>«هیچ پدری چیزی بهتر از تربیت نیک برای فرزندش به ارث نگذاشته است». الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۶، ص۲۱۲؛ مجمع الزوائد، ج۸، ص۱۰۵.</ref>.

[[امام صادق]] {{ع}} نیز فرموده است: {{متن حدیث|إِنَّ خَيْرَ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَ‏ الْمَالَ‏ يَذْهَبُ‏ وَ الْأَدَبَ‏ يَبْقَى‏}}<ref>«بی‌گمان بهترین چیزی که پدران برای پسرانشان به ارث می‌گذارند تربیت است نه مال، زیرا که مال می‌رود و تربیت می‌ماند». الکافی، ج۸، ص۱۵۰.</ref>.

آن چیزی که بیش از همه پیوسته برای [[پدر]] و [[مادر]] مفید می‌ماند تربیت درست است، و [[پیامبر]] {{صل}} این را به [[پیروان]] خود [[یادآوری]] می‌فرمود: {{متن حدیث|أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ‏ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ‏ يُغْفَرْ لَكُمْ}}<ref>«فرزندانتان را تکریم کنید و آنان را به نیکی تربیت کنید که آمرزیده می‌شوید». مکارم الاخلاق، ص۲۲۲؛ وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۱۹۵؛ بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۹۵.</ref>.

و [[امام صادق]] {{ع}} دراین‌باره فرموده است: {{متن حدیث|لَا يَزَالُ‏ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ‏ يُورِثُ‏ أَهْلَ‏ بَيْتِهِ‏ الْعِلْمَ‏ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِيعاً حَتَّى لَا يَفْقِدَ مِنْهُمْ صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً وَ لَا يَزَالُ الْعَبْدُ الْعَاصِي يُورِثُ أَهْلَ بَيْتِهِ الْأَدَبَ السَّيِّئَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ النَّارَ جَمِيعاً حَتَّى لَا يَفْقِدَ فِيهَا مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً}}<ref>«مؤمن همواره به خانواده‌اش دانش و تربیت شایسته ارث می‌دهد تا همه را وارد بهشت سازد، به گونه‌ای که نه از کوچکشان، نه از بزرگشان، نه از خادمشان، و نه از همسایه‌شان خالی نباشد؛ و بنده نافرمان [خدا]برای خانواده‌اش ادب ناشایست به ارث می‌گذارد تا همه آنان را وارد دوزخ سازد، به گونه‌ای که نه از کوچکشان، نه از بزرگشان، نه از خادمشان، و نه از همسایه‌شان تهی نباشد». دعائم الاسلام، ج۱، ص۸۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۰۱؛ جامع أحادیث الشیعة، ج۱۴، ص۴۱۰.</ref>.

در [[رساله حقوق]] [[امام سجاد]] {{ع}} درباره این بخش از [[حقوق فرزندان]] چنین آمده است: {{متن حدیث|وَ أَمَّا حَقُّ‏ وَلَدِكَ‏ فَتَعْلَمُ‏ أَنَّهُ‏ مِنْكَ‏ وَ مُضَافٌ‏ إِلَيْكَ‏ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَيْهِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْهِ وَ الْأَخْذِ لَهُ مِنْهُ}}<ref>«و اما حق فرزندت این است که بدانی او از توست و در این جهان به نیک و بد خویش وابسته به توست و تو با تربیت خوب و راهنمایی او به راه پروردگارش و کمک به او در فرمانبرداری وی هم درباره خودت و هم در حق او مسئول هستی و بر اساس این مسئولیت پاداش می‌بری و کیفر می‌بینی. پس در کار فرزند چنان کسی عمل کن که کارش را در این دنیا به حسن اثر بیاراید و تو به سبب حسن رابطه فی‌مابین و سرپرستی خوبی که از او کرده‌ای و نتیجه‌ای الهی که از او گرفته‌ای نزد پروردگارت معذور باشی». تحف العقول، ص۱۸۹؛ مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۱۶۰؛ بحارالانوار، ج۷۴، ص۱۵؛ رهاورد خرد، ص۲۶۶-۲۶۷.</ref>.

با توجه به جایگاه خطیر [[تربیت]] لازم است موانع و مقتضیات تربیت (مانع و مقتضی اصلی، موانع و مقتضیات فردی، [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و [[اقتصادی]])<ref>ر. ک: سیری در تربیت اسلامی، بخش موانع و مقتضیات تربیت، ص۲۹-۶۱.</ref> به خوبی تبیین شود و زمینه‌سازی امر تربیت با ساماندهی آنها فراهم گردد؛ و نیز کار تربیت بر [[شناختی]] صحیح از [[انسان]] و مراحل و مراتب او و با توجه به [[اهداف تربیت]] و [[شناخت]] [[فطرت]] و [[فطریات]] [[آدمی]] [[استوار]] شود<ref>ر. ک: سیری در تربیت اسلامی، بخش مبانی تربیت، ص۶۵-۱۰۷.</ref>؛ و عوامل مؤثر در تربیت به خوبی [[شناسایی]] گردد و با درکی صحیح از نقش آنها به کار تربیت پرداخته شود. این عوامل عبارتند از:

# [[وراثت]]

# محیط (محیط [[خانه]] و [[خانواده]]، محیط [[رفاقت]] و [[معاشرت]]، محیط مدرسه، محیط [[اجتماع]]، محیط جغرافیایی و طبیعی، محیط وسایل [[ارتباط]] جمعی و...)

# [[سختی‌ها]] و [[شداید]]

# کار

# عوامل ماورای [[طبیعت]]

# [[اراده انسان]]

این عوامل به نحو اقتضا در [[تربیت]] [[آدمی]] نقش دارند و نه به نحو علت تامه، ولی در این میان نقش [[اراده]] از همه عوامل مهم‌تر و کارسازتر است<ref>ر. ک: سیری در تربیت اسلامی، بخش مبانی تربیت، فصل عوامل مؤثر در تربیت، ص۱۰۸-۱۵۱.</ref>.

اکنون با توجه به اهمیت شناخت اصول و روش‌های تربیت در عملکرد تربیتی و [[ادای حق]] مورد بحث به [[اجمال]] به برخی از اصول و روش‌های تربیت در [[راه و رسم نبوی]] اشاره می‌شود<ref>به منظور مطالعه تفصیلی این قسمت ر. ک: سیری در تربیت اسلامی، بخش چهارم؛ اصول تربیت، ص۱۵۳-۲۳۹، و بخش پنجم: روش‌های تربیت، ص۲۴۱-۳۶۰.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۴ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۴ ص ۱۴۷.</ref>

== پرسش مستقیم ==

== منابع ==

== پانویس ==

{{پانویس}}