طلقاء در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = طلقاء

| عنوان مدخل  = [[طلقاء]]

| مداخل مرتبط = [[طلقاء در حدیث]] - [[طلقاء در نهج البلاغه]] - [[طلقاء در تاریخ اسلامی]]

| پرسش مرتبط  = طلقاء (پرسش)

== واژه‌شناسی لغوی ==

*"[[طلقاء]]" جمع طلیق، در لغت به اسیری اطلاق می‌شود که اسارتش از او برداشته شده و رها شده باشد<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۲۲۷ طلیق-فعیل بمعنی مفعول-و هو الأسیر إذا أطلق سبیله تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۸، ص۳۸۷.</ref>. این واژه در اصطلاح به کسانی همانند [[ابوسفیان]]، [[معاویه]] و عموماً [[اهل مکه]] گفته می‌شود که در [[فتح]] این [[شهر]]، [[مسلمان]] شدند، سپس [[پیامبر]] {{صل}} آنها را [[آزاد]] کرد. اینها عموماً مستحق مجازات بودند؛ اما [[پیامبر]] {{صل}} آنها را [[آزاد]] کرد و به [[بردگی]] نگرفت<ref>{{عربی|الطلقاء، یعنی الذین خلی عنهم یوم فتح مکه و أطلقهم، فلم یسترقهم}}؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الحفدة و امتاع، ج۸، ص۳۸۷.</ref>.

* [[طبری]] می‌نویسد: "[[خداوند]]، [[پیامبر]] را بر [[جان]] آنها [[تسلط]] داده بود؛ چرا که [[اسیر]] [[جنگ]] و [[غنیمت]] [[پیامبر خدا]] {{صل}} بودند؛ ولی [[حضرت]]، آزادشان کرد؛ به همین سبب، [[مردم]] [[مکه]] را [[طلقاء]] ([[آزادشدگان]]) می‌گفتند"<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۶۱؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۵۲.</ref>.

* با [[تشکیل حکومت اسلامی]] در [[مدینه]]، رقابت و درگیری بین [[مسلمانان]] و [[قریش]] ادامه یافت. از مهم‌ترین [[غزوات]] [[رسول خدا]] {{صل}} با [[کفار]] [[قریش]] قبل از [[فتح مکه]]، می‌توان به جنگ‌های [[بدر]]، [[احد]] و [[خندق]] اشاره کرد. سرانجام [[پیامبر]] {{صل}} در [[سال هشتم هجری]]<ref>علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۹۰؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۸۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۰۲.</ref> [[تصمیم]] گرفت [[مکه]] را [[فتح]] کند.

* با [[تدابیر]] نظامی [[پیامبر]] {{صل}} این [[شهر]] بدون درگیری نظامی [[فتح]] شد<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۹-۶۰.</ref>. [[رسول اکرم]] {{صل}} در "[[ذی طوی]]" [[سپاه]] خود را دسته‌بندی کرد، سپس وارد [[مکّه]] شد. هر چند عده‌ای از [[مشرکان]] [[مکه]]، تلاش مذبوحانه‌ای را برای [[مقاومت]] انجام دادند؛ اما این [[مقاومت]] به زودی شکسته شد<ref>احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۱، ص۳۵۵؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۰۳.</ref> و [[مکه]] تقریباً به [[راحتی]] [[فتح]] شد.

* [[فرستاده خدا]] {{صل}}، [[خانه]] [[ابوسفیان]] و [[خانه]] هر کس که در خانه‌اش می‌ماند و در را می‌بست و همچنین [[مسجدالحرام]] را محل [[امن]] قرار داد<ref>مطهر بن طاهر مقدسی، البدء والتاریخ، ج۴، ص۲۳۴-۲۳۵؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۳؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۵۴.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[طلقاء (مقاله)|طلقاء]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۴-۳۵.</ref>.

== کسانی که در [[فتح مکه]] کشته شدند ==

* [[پیامبر]] {{صل}} در [[فتح مکه]]، نام عده‌ای را بیان کرد و فرمود: "اینان را حتی اگر به پرده‌های [[کعبه]] آویخته باشند، به [[قتل]] برسانید". [[ابن‌هشام]] می‌نویسد: "[[رسول خدا]] {{صل}} به [[فرماندهان لشکر]] [[اسلام]] [[دستور]] داد که در [[مکّه]] با کسی درگیر نشوند، به استثنای عده‌ای که آن [[حضرت]]، [[دستور]] [[قتل]] آنها را صادر کرده بود؛ حتی اگر به [[پرده کعبه]] آویزان شده بود"<ref>شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۳۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۹.</ref>.

* اسم این افراد در اکثر منابع به این صورت آمده است: [[عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح]] (مرتدی که [[برادر]] رضاعی [[عثمان]] بود)؛ [[عبدالله بن خطل الأدرمی]] (چون [[غلام]] [[مسلمان]] خود را کشته و پس از [[ارتداد]] به [[مکه]] گریخته بود)، [[مقیس بن صبابه لیثی]] (زیرا [[مسلمانی]] را به طور عمدی به جای برادرش که به [[خطا]] کشته شده بود، به [[قتل]] رسانید و پس از [[ارتداد]] به [[مکه]] فرار کرد)؛ [[عکرمة بن ابی‌جهل]] و فرتنا و ساره که دو [[زن]] خواننده‌ای بودند که اشعاری در هجو [[پیامبر]] {{صل}} می‌خواندند و در روز [[احد]]، [[مشرکان]] را به [[جنگ]] با [[رسول خدا]] {{صل}} می‌شوراندند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۹-۰ ۴۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۰۳؛ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۱، ص۳۷۵؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۵۵-۸۶۰. در ارشاد آمده است: امیرالمؤمنین یکی از این آوازه خوان‌ها را کشت و دیگری پنهان شد تا بعداً به او امان دادند، و در زمان خلافت عمر بن خطاب اسبی در سرزمین ابطح او را لگد زد و کشت. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۳۶.</ref>.

* [[ابن‌هشام]]، [[حویرث بن نقیذ]] را هم نیز افزوده است<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۱۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۲۵.</ref>. او از کسانی بود که در [[مکه]]، آن [[حضرت]] را اذیت می‌کرد<ref>شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۳۶ آمده است: علی او را کشت. محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۵۷.</ref>.

* [[محمد بن سعد]] در الطبقات الکبری، [[هبّار بن اسود]] و [[هند]]، دختر [[عتبة بن ربیعه مخزومی]]، [[همسر]] [[ابوسفیان]]<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۰۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۲۵.</ref> ([[مادر]] [[معاویه]]) را به این لیست افزوده است.

* سؤالی که ممکن است در اینجا مطرح شود، آن است که چرا [[پیامبر]] {{صل}} [[ابوسفیان]] و [[معاویه]] یا افرادی دیگر را که از سر سخت‌ترین [[دشمنان اسلام]] بودند، به [[قتل]] نرساند؟.

* در پاسخ به این سؤال باید گفت: گویا علت عدم [[قتل]] [[ابوسفیان]]، [[امان]] و پناهی بود که [[عباس]]، [[عموی پیامبر]] به او داده بود. [[امان]] دادن افراد به یکدیگر در آن زمان، اهمیت بسیار بالایی داشت. اگر کسی به دیگری [[امان]] می‌داد هیچ کس [[حق]] تعرض به آن فرد را نداشت. [[ابن‌اثیر]] می‌نویسد: "[[عباس]]، عموی [[پیغمبر]] - که برای استقبال از [[پیامبر]] به خارج از [[شهر]] آمده بود- می‌گوید: من ناگاه صدای [[ابوسفیان]] و [[حکیم بن حزام]] و [[بدیل بن ورقاء خزاعی]] را شنیدم که برای به دست آوردن [[اخبار]] بیرون آمده بودند. [[ابوسفیان]] گفت:... [[ابوالفضل]] ([[کنیه]] [[عباس]]) [[پدر]] و مادرم فدای تو! چه خبر داری؟ گفتم: اکنون [[پیغمبر]] [[خدا]] {{صل}} با ده هزار سوار از [[مسلمانان]] به قصد شما می‌آیند. گفت: اکنون چه کنم؟ گفتم: با من سوار شو، من برای تو از [[پیغمبر]] [[امان]] می‌گیرم.

* به [[خدا]]! اگر [[ظفر]] یافت، گردن تو را خواهد زد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۲؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۴۴.</ref>. او (بر استر) سوار شد، من هم سوی [[پیغمبر]] تاختم تا آنکه بر [[عمر بن خطاب]] گذشتیم. وی ([[عمر بن خطاب]]) خطاب به [[ابوسفیان]] گفت: [[خدا]] را [[سپاس]] که تو را بدون [[امان]] و [[پیمان]] به دام انداخت<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۲ و عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۴۴؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۱۷.</ref>. سپس دوید نزد [[پیغمبر]] (که اجازه کشتن [[ابوسفیان]] را بگیرد) من هم تاخت کردم و زودتر رسیدم. عمرهم آمد و به [[رسول خدا]] {{صل}} خبر داد و گفت: بگذار گردن او را بزنم. گفتم: ای [[رسول خدا]]! من به او [[پناه]] دادم. سپس سر [[پیغمبر]] را در آغوش گرفتم و گفتم: نمی‌گذارم امروز کسی با او [[نجوا]] کند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۱۷؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵.</ref>.... [[پیغمبر]] فرمود: برو ما به او [[امان]] دادیم فردا او را نزد ما برگردان. من هم با او به منزل خود (محل اقامت در لشکرگاه) برگشتم. بامدادان به [[اتفاق]] [[ابوسفیان]] نزد [[پیغمبر]] رفتم؛ چون او را دید فرمود: وای بر تو ای اباسفیان! آیا وقت آن نرسیده است که بگویی [[لا اله الا الله]]؟ گفت: آری پدرم و مادرم فدای تو یا [[رسول الله]]! اگر غیر از [[خدا]] دیگری (شریکی) بود، مرا بی‌نیاز می‌کرد.

* فرمود: وای بر تو آیا وقت آن نرسیده است که بدانی من [[پیغمبر]] [[خدا]] هستم! گفت: [[پدر]] و مادرم فدای تو! هنوز در [[شک]] و تردیدم. [[عباس]] گوید: من به او گفتم وای بر تو! پیش از اینکه گردن تو زده شود [[شهادت]] را بگو. او [[شهادتین]] را به زبان آورد و [[مسلمان]] شد"<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۰۳؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۱۸؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۴۵.</ref>.

* بنابراین با توجه به این [[نقل]] [[تاریخی]]، به نظر می‌رسد در واقع، [[امان]] [[عباس]] و پس از آن، [[اسلام]] [[ابوسفیان]]، [[مانع]] از [[قتل]] وی شد. علاوه بر این، شاید علت دیگر این امر، آن بوده است که [[پیامبر]] {{صل}} [[دستور]] [[قتل]] کسانی را صادر می‌کرد که به طور واضح یا مرتکب [[قتل]] شده بودند و یا علیه [[پیامبر]] اشعار هجو و تحریک‌آمیز سروده بودند. درباره عدم [[قتل]] [[معاویه]] نیز باید گفت او هنوز چندان با [[پیامبر]] و [[مسلمانان]] [[دشمنی]] نکرده بود. در این زمان، [[دشمن]] اصلی [[پیامبر]]، پدرش بود که به علت مذکور، مشمول [[عفو]] [[پیامبر]] قرار گرفت. اصولاً [[رسول اکرم]] {{صل}} در این [[جنگ]] نشان داد که اهل [[کینه]] و [[انتقام]] نیست. او به جز افرادی که [[قتل]] آنها [[واجب]] شده بود، دیگران را بخشید و از شخصیتی همانند آن [[حضرت]] که "رحمة للعالمین" بود جز این هم [[انتظار]] نمی‌رفت<ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[طلقاء (مقاله)|طلقاء]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۵-۳۷.</ref>.

== [[طلقاء]] ==

* پس از اینکه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} وارد [[مکه]] و سپس [[مسجدالحرام]] شد، بر در [[کعبه]] ایستاد و این دعای [[فتح]] را خواند: "معبودی جز خدای یگانه بی‌شریک نیست، [[وعده]] خود را انجام داد و [[بنده]] خود را [[یاری]] کرد و دسته‌ها را [[شکست]] داد، پس [[ستایش]] و [[جهانداری]] از آن خداست و شریکی برای او نیست"<ref>عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۵۲؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۶۰-۶۱.</ref>. سپس به [[اهل مکه]] فرمود: "چه [[گمان]] می‌برید و چه می‌گویید؟"

* [[سهیل بن عمرو]] گفت: "[[گمان]] [[نیک]] می‌بریم و گفتار [[نیک]] می‌گوییم. [[برادری]] [[جوانمرد]] و عموزاده‌ای [[بزرگواری]] که هم اکنون [[پیروز]] شده‌ای". گفت: "پس هم اکنون به شما همان چیزی را می‌گویم که برادرم [[یوسف]] {{ع}} به برادرانش گفت و فرمود: لا تثریب علیکم الیوم؛ امروز ملامتی بر شما نیست<ref>شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۲، ص۵۴۶؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۶۰، و محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲ ص۸۳۵.</ref>.

* بدانید که هر امتیاز و [[خون]] و [[مال]] مورد ادعا، جز پرده‌داری [[خانه]] و سقایی [[حاجیان]] محو شد. بدانید که [[قتل]] [[خطا]] چون [[قتل]] عمد نیست. ای گروه قرشیان! [[خداوند]]، [[غرور]] [[جاهلیت]] و [[تفاخر]] به [[پدران]] را از میان برد. [[مردم]] از آدم‌اند و [[آدم]] را از [[خاک]] آفریده‌اند؛ آن‌گاه این [[آیه]] را [[تلاوت]] فرمود<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۶۱؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۵۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۶۰.</ref>: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>.

* سپس گفت: "ای گروه [[قریش]] و ای [[مردم]] [[مکه]]! [[گمان]] می‌کنید با شما چه می‌کنم؟" گفتند: "[[نیکی]] می‌کنی که [[برادری]] بزرگوار و [[برادر]] زاده‌ای [[بزرگواری]]". [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: {{متن حدیث|اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ}}<ref>بروید که شما آزادشدگانید؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۶۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۱۲؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج۲، ص۲۲۶.</ref>؛  

* [[رحمت]] [[پیامبر]]، [[مکّه]] را فرا گرفت. [[محمد]] {{صل}} [[انتقام]] نگرفت. او با سپاهی [[عظیم]]، [[مکّه]] را [[فتح]] کرد و [[دشمنان]] کینه‌توز خویش را بشکست؛ ولی فیء نگرفت، [[اسیر]] نگرفت و [[غارت]] نکرد. [[رفتار پیامبر]]، دل‌های سخت‌ترین [[دشمنان]] خویش را به [[هیجان]] آورد، کینه‌های کهنه را شست و جای آن را [[محبت]] وی پر کرد. بی‌شک، این [[عفو و گذشت]] حیرت‌انگیز، از زیباترین و درخشان‌ترین جلوه‌های مهر و [[محبت]] بود که به دست مهرپرور آن پیام‌آور [[رحمت]] تجلی کرد تاآنجا که در طول [[تاریخ]] [[بشر]]، نمونه‌ای برای آن نمی‌توان یافت و قلم و زبان از تحریر و بیان آن عاجز است!<ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[طلقاء (مقاله)|طلقاء]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸-۳۹.</ref>.

== [[طلقاء]] از منظر [[علی]] {{ع}} ==

* [[حضرت علی]] {{ع}} در [[جنگ صفین]] به منظور تحریک [[یاران]] خویش در [[نبرد]] با [[معاویه]]، جمله‌ای بیان می‌کند که در واقع، معرفی [[طلقاء]] محسوب می‌شود. آن [[حضرت]] می‌فرماید: "آماده [[جنگ]] با دشمنانتان باشید و بدانید که شما با [[طلقاء]] و [[فرزندان]] آنها می‌جنگید آنها ستمگرانی هستند که از روی اکراه، [[اسلام]] آوردند... کسانی که همواره با [[اسلام]] در حال [[جنگ]] بودند، [[دشمنان]] [[قرآن]] و [[سنت]]، انسان‌های اهل [[بدعت]]، کسانی که اهل [[رشوه]] و [[بنده]] [[دنیا]] هستند"<ref>{{متن حدیث|وَ تَحَرَّوْا لِحَرْبِ عَدُوِّكُمْ، فَانْتَبِهُوا إِنَّمَا تُقَاتِلُونَ الطُّلَقَاءَ وَ أَبْنَاءَ الطُّلَقَاءِ وَ أَهْلَ الْجَفَاءِ، وَ مَنْ أَسْلَمَ كَرْهاً،... وَ لِلْإِسْلَامِ كُلِّهِ حَرْباً، أَعْدَاءَ السُّنَّةِ وَ الْقُرْآنِ، وَ أَهْلَ الْبِدَعِ وَ الْأَحْدَاثِ‌، وَ أَكَلَةَ الرِّشَا، وَ عَبِيدَ الدُّنْيَا}}؛ ابن قتیبه، الامامه والسیاسه، ج۱، ص۱۷۸.</ref>.

* آن [[حضرت]] در نامه‌ای خطاب به [[معاویه]] نوشت: "بدان ای [[معاویه]] که تو از [[طلقاء]] هستی کسانی که [[خلافت]] برای آنها [[حلال]] نیست، [[امامت]] با آنها منعقد نمی‌شود و با آنها [[مشورت]] صورت نمی‌گیرد"<ref>ابن قتیبه، الامامه والسیاسه، ج۱، ص۱۱۴.</ref>.

* کلمه "[[طلقاء]]" و "ابناء الطلقاء" همواره بر [[بنی‌امیه]] اطلاق می‌شد. [[مسلمانان]] به منظور [[تحقیر]] و ظاهری جلوه دادن [[اسلام]] آنها از این الفاظ استفاده می‌کردند.

* [[مسور بن مخرمه]] به [[معاویه]] نوشت: "... تو را به [[خلافت]] چه کار؟ تو [[آزاد]] شده‌ای. [[پدر]] تو از [[لشکریان]] [[احزاب]] بود<ref>ابن قتیبه، الامامه والسیاسه، ج۱، ص۱۱۹.</ref>.

* [[حضرت زینب]] {{س}} نیز در [[شام]] و در دربار [[یزید]] در [[سخنرانی]] روشن‌گرانه خویش خطاب به [[یزید]]، او را از [[فرزندان]] معرفی کرد. آن [[حضرت]] فرمود: {{متن حدیث|أَ مِنَ الْعَدْلِ يَا ابْنَ الطُّلَقَاءُ تخديرك حرائرك وَ امائك، وَ سُوقِكَ بَنَاتِ رَسُولُ اللَّهِ سَبَايَا ...}}<ref>ابن طیفور، بلاغات النساء، ص۲۱؛ سید بن طاووس، اللهوف، ص۱۸۲.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[طلقاء (مقاله)|طلقاء]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۹-۴۰.</ref>.

== منابع ==

{{منابع}}

== پانویس ==

{{پانویس}}