تفسیر قرآن به قرآن در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

== [[سیر]] [[تاریخی]] از پیدایش تا گسترش ==

=== تلقی کلامی ===

# [[شعار]] {{عربی|" حَسْبُنَا كِتَابُ الله‏ "}} که [[خلیفه دوم]] آن را کنار بستر [[بیماری پیامبر]] {{صل}} مطرح کرد. <ref>صحیح البخاری، ج ۷، ص۹؛ ج ۵، ص۱۳۸؛ الملل و النحل، ج ۱، ص۲۲. </ref>

# [[نگرانی]] [[پیامبر]] {{صل}} از اکتفا به قرآن در [[احادیث]] معروف به «اریکه». در یکی از این [[احادیث]] به نقل از [[پیامبر]] {{صل}} چنین آمده است: «بعید نیست که مردی بر تخت خود تکیه زده و با شنیدن [[حدیثی]] از احادیث من بگوید: «ما [[کتاب الهی]] را داریم؛ [[حلال]] آن را [[حلال]] و حرامش را [[حرام]] می‌‌دانیم». هان بدانید که آنچه [[رسول خدا]] آن را حرام کرده مانند حرام [[الهی]] است. <ref>المستدرک، ج ۱، ص۱۰۸ - ۱۰۹؛المسند، ج ۴، ص۱۳۱. </ref> [[نگرانی]] مزبور در سخن و [[سیره]] برخی [[اصحاب]] پس از [[رحلت پیامبر]] {{صل}} عینیت یافت، چنان که [[ابوبکر]] با اشاره به مایه [[اختلاف]] بودن [[نقل حدیث]] پیامبر، از آن [[نهی]] کرد و گفت: به جویندگان [[حدیث]] بگویید: کتاب الهی در بین ماست، پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید. <ref>تذکرة الحفاظ، ج ۱، ص۲ - ۳. </ref>

# دیدگاه‌های خاص [[خوارج]] که با تکیه بر [[قرآن]] به [[انکار]] برخی مسلّمات [[احکام]] و [[معارف دینی]] پرداختند. <ref>الملل و النحل، ج ۱، ص۷۵، ۱۵۵؛ الکامل، ج ۳، ص۱۶۶؛ الفرق بین الفرق، ص۷۲، ۸۹؛ شرح المواقف، ج ۸، ص۳۹۵؛ مجموعة الرسائل الکبری، ج ۱، ص۱۵۶. </ref> در اواخر [[قرن دوم هجری]] نیز [[شافعی]] در الأمّ در آغاز کتاب جماع العلم به [[فرقه]] ای در [[زمان]] خود اشاره می‌‌کند که قرآن را در [[معرفت دینی]] کافی شمرده‌اند. <ref>الأم، ج ۷، ص۲۷۳، ۲۷۵ - ۲۷۶. </ref> شواهد پراکنده دیگر [[تاریخی]] نیز از این عصر، حضور این نگرش را [[تأیید]] می‌‌کنند. <ref>تفسیر قرطبی، ج ۱، ص۳۹؛ الموافقات، ج ۴، ص۲۶. </ref> در [[قرن سوم هجری]] می‌‌توان به سخن [[ابن قتیبه]] اشاره کرد که در [[دفاع]] از [[اهل حدیث]] از آرای برخی [[متکلمان]] و [[اهل رأی]] یاد می‌‌کند که با تکیه بر قرآن منهای [[سنت]] ابراز شده است. <ref>تأویل مختلف الحدیث، ص۵۹. </ref>

=== تلقی [[تفسیری]] ===

== پشتوانه‌ها ==

=== پشتوانه‌های نظری ===

==== پشتوانه‌های [[قرآن]] [[شناختی]] ====

==== پشتوانه‌های قرآنی و [[روایی]] ====

# [[آیات]] ناظر به [[اختلاف]] ناپذیری و همگونی [[قرآن]]: در [[آیه]] {{متن قرآن|أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا}}<ref>«آیا به قرآن نیک نمی‌اندیشند که اگر از سوی (کسی) جز خداوند می‌بود در آن اختلاف بسیار می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۸۲.</ref> پس از توصیه به [[تدبر در قرآن]]، از عدم اختلاف در این کتاب یاد شده است. و در آیه {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ}}<ref>«خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که» سوره زمر، آیه ۲۳.</ref> قرآن به وصف [[نیکوترین سخن]] و همگون و سازگار ستوده شده است. در آیه اخیر، وصف «[[متشابه]]» درباره کل [[آیات قرآن]] آمده و ناظر به همگونی و یکدستی در [[ادبیات]] و معارف آن است. <ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۷۷۲؛ المیزان، ج ۱۲، ص۱۹۱. </ref> واژه {{متن قرآن| مَثَانِيَ}} نیز در همین آیه بر اساس وجهی که آن را از ماده «[[ثنی]]» به معنای انعطاف شمرده،<ref>المیزان، ج ۱۲، ص۱۹۱؛ ص۷۱؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص۶۱۰. </ref> مفید معنای [[سازگاری]] و [[وفاق]] میان آیه‌ها خواهد بود. طبعاً از نتایج چنین اوصافی، می‌‌تواند همگونی معنایی و همپوشی [[تفسیری]] میان آیات باشد یا به گونه ای که آیات مختلف بتوانند به [[فهم]] درست و کامل‌تر یکدیگر مدد رسانند. <ref>تفسیر موضوعی، ج ۱، ص۱۴۰؛ «قرآن در قرآن».</ref>

# توصیف بخشی از [[قرآن]] به «[[ام الکتاب]]» و «[[محکمات]]»: این [[آیات]] [[مرجع]] [[تفسیری]] بخش‌های دیگرند که «[[متشابه]]» ([[شبهه]] انگیز) شمرده شده‌اند. در [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> از تقسیم فوق یاد شده و [[پیروی]] [[متشابهات]] بدون توجه به محکمات، کار کج دلان [[فتنه]] انگیز شمرده شده و محکمات به مثابه أمّ الکتاب، جانمایه اصلی قرآن تلقی شده است. <ref>المیزان، ج ۳، ص۳۲ ـ ۴۴. </ref> این آیه به ضمیمه روایاتی که راه [[تفسیر]] و [[فهم]] مقصود از [[آیات متشابه]] را [[رجوع]] به محکمات و بالطبع همگون دیدن آنها با هم دانسته،<ref>عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج ۲، ص۲۶۱؛ الاحتجاج، ج ۲، ص۱۹۱ - ۱۹۲. </ref> می‌‌تواند از پشتوانه‌های نظری مورد بحث به شمار آید. <ref>المیزان، ج ۱۱، ص۲۵، ۷۵. </ref>

# [[تصدیق]] و [[گواهی]] آیات نسبت به مفاد یکدیگر: بر اساس [[روایات]] [[دینی]]، آیه‌های قرآن یکدیگر را [[تأیید]] و تصدیق می‌‌کنند، پس نباید میان آنها [[ناسازگاری]] و ناهمخوانی افکند، چنان که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|إنّ القرآنَ لَيُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضا، فلا تُكذِّبوا بَعضَهُ بِبَعضٍ}}.<ref>کنز العمال، ج ۱، ص۶۱۹. </ref> [[امیرمؤمنان]]، [[امام علی]] {{ع}} نیز [[آیات قرآن]] را [[تصدیق]] گر و [[گواه]] و گویای یکدیگر معرفی می‌‌کند: {{متن حدیث| يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ}} <ref> نهج البلاغه، خطبه ۱۳۳. </ref> عبارت مشهور {{متن حدیث| إِنَّ الْقِرَانِ يُفَسِّرَ بَعْضُهُ بَعْضاً}} نیز هرچند به نحو [[مسند]] از [[پیشوایان دین]] نقل نشده است،<ref>روح المعانی، ج ۸، ص۱۵؛ بحارالانوار، ج ۲۹، ص۳۵۲. </ref> در کنار [[ادله]] گذشته، مضمونی تأییدپذیر دارد.

=== پشتوانه‌های عملی ===

از [[تفاسیر]] مشهور [[روایی]] به نقل از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌‌توان به [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ}}<ref>«آنان که ایمان آورده‌اند و ایمانشان را به هیچ ستمی نیالوده‌اند، امن (و آرامش) دارند و رهیافته‌اند» سوره انعام، آیه ۸۲.</ref> در پرتو [[آیه]] {{متن قرآن| إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ}}<ref>«به خداوند شرک مورز که شرک، ستمی سترگ است» سوره لقمان، آیه ۱۳.</ref> اشاره کرد که مورد توجه بیشتر [[مفسران]] قرار گرفته است. <ref>جامع البیان، ج ۷، ص۳۳۲، ۳۳۶؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۵۰۷؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۲۷. </ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ}}<ref>«آنان که ایمان آورده‌اند و ایمانشان را به هیچ ستمی نیالوده‌اند، امن (و آرامش) دارند و رهیافته‌اند» سوره انعام، آیه ۸۲.</ref>[[امنیت]] و [[هدایت]] سزاوار مؤمنانی شمرده شده که ایمانشان را به ظلمی نیالوده‌اند. [[پیامبر]] در پی [[نگرانی]] [[اصحاب]] خود، با توجه به آیه {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که لقمان به پسرش- در حالی که بدو اندرز می‌داد- گفت: پسرکم! به خداوند شرک مورز که شرک، ستمی سترگ است» سوره لقمان، آیه ۱۳.</ref> که [[شرک]] را {{متن قرآن| لَظُلْمٌ عَظِيمٌ}} نامیده، [[ظلم]] در آیه گذشته را نیز ناظر به شرک شمرده، از آنان رفع نگرانی فرمود. <ref>صحیح البخاری، ج ۸، ۴۸؛ مسند احمد، ج ۱، ص۳۷۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۱۵۸. </ref> از نمونه‌های دیگر می‌‌توان به [[تفسیر آیات]] {{متن قرآن|مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِيدٍ}}<ref>«و پیش روی او دوزخ است و از زردابی به او می‌نوشانند» سوره ابراهیم، آیه ۱۶.</ref>، {{متن قرآن|يَتَجَرَّعُهُ وَلَا يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ}}<ref>«که آن را جرعه جرعه می‌نوشد و چنین نیست که آن را فرو برد؛ و مرگ از هر سو بدو روی می‌آورد امّا او مردنی نیست و عذابی بسیار سخت پیش روی اوست» سوره ابراهیم، آیه ۱۷.</ref> در پرتو [[آیات]] {{متن قرآن|مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ}}<ref>«داستان آن بهشت که به پرهیزگاران نوید داده‌اند، (این است): در آن، جویبارهایی از آبی است که نمی‌گندد و جویبارهایی از شیری که مزه‌اش دگرگون نمی‌گردد و جویبارهایی از شرابی که به نوشندگان لذت می‌بخشد و جویبارهایی از شهد ناب؛ و آنان را در آن هرگونه میوه و (نیز) آمرزشی از سوی پروردگارشان است؛ آیا (اینان) برابرند با کسانی که در آتش (دوزخ) جاودانند و به آنان آبی داغ می‌نوشانند که دل و روده‌هایشان را پاره‌پاره می‌گرداند؟» سوره محمد، آیه ۱۵.</ref>، {{متن قرآن|وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا}}<ref>«و بگو که این (قرآن) راستین و از سوی پروردگار شماست، هر که خواهد ایمان آورد و هر که خواهد کفر پیشه کند، ما برای ستمگران آتشی آماده کرده‌ایم که سراپرده‌هایش آنان را فرا می‌گیرد و اگر فریادرسی خواهند با آبی چون گدازه فلز به فریادشان می‌رسند که (گرمای آن) چهره‌ها را بریان می‌کند؛ آن آشامیدنی بد است و زشت آسایشگهی است (آن آتش)» سوره کهف، آیه ۲۹.</ref>.<ref>المستدرک، ج ۲، ص۳۵۱؛ جامع البیان، ج ۱۳، ص۲۵۵ - ۲۵۶. </ref> و [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ}}<ref>«درهای آسمان بر کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از (پذیرش) آنها سرکشی ورزیدند گشوده نخواهد شد و به بهشت وارد نخواهند گشت تا آنگاه که شتر به سوراخ سوزن در آید! و این چنین تبهکاران را کیفر می‌دهیم» سوره اعراف، آیه ۴۰.</ref> در پرتو [[آیه]] {{متن قرآن|حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ}}<ref>«پاک آیینان برای خداوند باشید، نه شرک‌ورزان به او و هر کس به خداوند شرک ورزد چنان است که از آسمان فرو افتد و پرندگان او را بربایند یا باد او را به جایی دور اندازد» سوره حج، آیه ۳۱.</ref>.<ref>الدرالمنثور، ج ۳، ص۱۵۶. </ref> اشاره کرد.

همچنین [[استنباط]] حد اقل مدت بارداری [[زنان]] از مقارنه دو [[آیه]] {{متن قرآن|وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا}}<ref>«بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref> و {{متن قرآن|وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ }}<ref>«مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر می‌دهند» سوره بقره، آیه ۲۳۳.</ref> در [[روایت]] [[امام علی]] {{ع}} <ref>الدرالمنثور، ج ۶، ص۹؛ الصافی، ج ۵، ص۱۴. </ref> و [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه ‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> در پرتو آیه {{متن قرآن|وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ }}<ref>«و چون به سفر می‌روید اگر می‌هراسید کافران شما را بیازارند گناهی بر شما نیست که از نماز بکاهید» سوره نساء، آیه ۱۰۱.</ref> و تبیین مفاد «لا جناح» در آن آیه، در روایت [[امام باقر]] {{ع}} <ref>نورالثقلین، ج ۱، ص۱۴۸. </ref> و [[تفسیر]] معنای [[کفر]] در آیه {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«بی‌گمان بر کافران برابر است، چه بیمشان دهی یا بیمشان ندهی، ایمان نمی‌آورند» سوره بقره، آیه ۶.</ref> با توجه به تنوع معانی آن در [[آیات]] گوناگون [[قرآن]]، در روایت [[امام صادق]] {{ع}} در همین راستا قابل توجه‌اند. <ref>البرهان، ج ۱، ص۱۳۱ - ۱۳۲. </ref> از طبقه [[اصحاب]] نیز نمونه‌های [[تفسیری]] فراوانی بر اساس همین روش گزارش شده‌اند<ref>التفسیر و المفسرون، ج ۱، ص۴۱؛ المنهج الأثری، ص۶۷ - ۶۸؛ تفسیر التابعین، ج ۲، ص۶۱۱ - ۶۲۷. </ref>.<ref>[[محمد اسعدی|اسعدی، محمد]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - اسعدی (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

== شیوه‌ها و گونه‌ها ==

=== [[اجمال]] و تفصیل ===

در این گونه، مفهوم سربسته و مجمل یک [[آیه]] در آیه دیگر باز شده و تفاصیل آن روشن می‌‌گردد؛ مانند تفصیل شرایط [[نماز]] و اوقات [[شرعی]] آن در آیات {{متن قرآن|أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا}}<ref>«نماز را از هنگام بازگشت خورشید (در نیمه روز) تا تاریکی شب بپا دار! و (نیز) نماز صبح را که نماز صبح با گواهی (فرشتگان) است» سوره اسراء، آیه ۷۸.</ref>، {{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ }}<ref>«و نماز را در دو سوی روز و ساعتی از آغاز شب بپا دار» سوره هود، آیه ۱۱۴.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ }}<ref>«و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند» سوره نساء، آیه ۱۰۲.</ref> و... نسبت به [[آیات]] سربسته درباره اصل [[نماز]]؛ همچون [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ }}<ref>«و نماز را برپا دارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> یا بیان تفصیلی شب [[نزول قرآن]] در آیه {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ}}<ref>«ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم» سوره قدر، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ }}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref> نسبت به آیه {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ}}<ref>«که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم» سوره دخان، آیه ۳.</ref> یا بیان تفصیلی بهره مندان از [[نعمت]] ویژه [[الهی]] در آیه {{متن قرآن|وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا}}<ref>«و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.</ref> که در آیه {{متن قرآن|صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ }}<ref>«راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.</ref> به [[اجمال]] آمده است؛<ref>ر. ک: المنهج الاثری، ص۷۲. </ref> همچنین رابطه اجمال و تفصیل در آیات [[قصص]] به گونه بارزتری قابل جستوجوست؛<ref>ر. ک: المنهج الاثری، ص۷۳. </ref> به عنوان نمونه اجمال قصّه [[حضرت موسی]] {{ع}} و [[فرعون]] را در آیات {{متن قرآن|وَفِي مُوسَى إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ}}<ref>«و در (کار) موسی هنگامی که او را با برهانی روشن به سوی فرعون فرستادیم (نیز نشانه‌ای نهادیم)» سوره ذاریات، آیه ۳۸.</ref>، {{متن قرآن|فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ}}<ref>«آنگاه (فرعون) خود با سپاهش روی گرداند و گفت: او جادوگر یا دیوانه است» سوره ذاریات، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ}}<ref>«پس او و سپاهش را فرو گرفتیم، آن‌گاه او را که سزاوار سرزنش بود در دریا افکندیم» سوره ذاریات، آیه ۴۰.</ref> با تفاصیل آن قصه در [[آیات]] ۱۷۴ - ۱۰۳ [[سوره اعراف]] و نیز [[اجمال]] [[قصه]] [[حضرت هود]] {{ع}} و [[قوم عاد]] را در آیات {{متن قرآن|وَفِي عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ}}<ref>«و در عاد، هنگامی که بر آنها (تند) بادی سترون فرستادیم» سوره ذاریات، آیه ۴۱.</ref>، {{متن قرآن|مَا تَذَرُ مِنْ شَيْءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ}}<ref>«که بر هر چه می‌گذشت چیزی از آن بر جا نمی‌نهاد مگر آن را ریزه‌ریزه می‌کرد» سوره ذاریات، آیه ۴۲.</ref> با تفاصیل آن در آیات {{متن قرآن|وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ مُفْتَرُونَ يَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلاَ تَعْقِلُونَ وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاء عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ مِن دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ فَإِن تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّيْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ وَأُتْبِعُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا كَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّعَادٍ قَوْمِ هُودٍ }}<ref>«و به سوی (قوم) «عاد» برادرشان «هود» را (فرستادیم که به آنان) گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید؛ شما جز (گروهی) دروغباف نیستید. ای قوم من! در برابر آن (رسالت) از شما پاداشی نمی‌خواهم؛ پاداش من جز بر (عهده) آن کس که مرا آفریده است نیست پس آیا خرد نمی‌ورزید؟ و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آنگاه به سوی او توبه آورید تا از آسمان بر شما بارانی یکریز فرستد و شما را نیرو بر نیرو بیفزاید و گناهکارانه رو مگردانید. گفتند: ای هود! برهانی برای ما نیاورده‌ای و ما با سخن تو از خدایانمان دست نمی‌کشیم و ما به تو ایمان نمی‌آوریم. ما جز این نمی‌گوییم که یکی از خدایان ما به تو آسیبی رسانده است؛ گفت: من خداوند را گواه می‌گیرم و (شما نیز) گواه باشید که من از شرکی که در برابر او می‌ورزید، بیزارم... از این روی همه هر نیرنگی دارید در برابر من به‌کار برید و به من مهلت ندهید. من به خداوند- پروردگار خویش و پروردگار شما- توکل کرده‌ام؛ هیچ جنبنده‌ای نیست مگر که او بر هستیش چیرگی دارد؛ به راستی پروردگار من بر راهی راست است. پس اگر (هم) رو بگردانید من آنچه را که برای آن به سوی شما فرستاده شده‌ام به شما رسانده‌ام و خداوند قوم دیگری جز شما را جانشین خواهد کرد و به او هیچ زیانی نمی‌رسانید، بی‌گمان پروردگار من نگاهبان همه چیز است. و چون «امر» ما در رسید هود و مؤمنان همراه او را به بخشایشی از خویش رهاندیم و آنان را از عذابی سخت رهایی بخشیدیم. و این (قوم) عاد بودند که به آیات پروردگارشان انکار ورزیدند و از پیامبران وی سرپیچیدند و از فرمان هر گردنکش ستیهنده پیروی کردند. و در این جهان و در روز رستخیز، لعنتی پیگیرشان شده است؛ آگاه باشید که بی‌گمان (مردم) عاد به پروردگارشان کفر ورزیدند؛ هان، نابود باد عاد قوم هود!» سوره هود، آیه ۵۰-۶۰.</ref> می‌‌تواند مقایسه کرد.<ref>[[محمد اسعدی|اسعدی، محمد]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - اسعدی (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== [[اجمال]] و تبیین (تشابه‌زدایی) ===

در این گونه، اجمال و پیچیدگی خاصی در مفهوم یک [[آیه]] با توضیح و شرح آیه دیگر برطرف می‌‌شود، چنان که تشابه آیه {{متن قرآن|خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ }}<ref>«خداوند بر دل‌ها مهر نهاده» سوره بقره، آیه ۷.</ref> که [[مُهر]] خوردن دل‌های [[کافران]] (و بسته شدن باب [[هدایت]] بر آنان) را به [[خداوند]] نسبت می‌‌دهد، در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} به قرینه آیه {{متن قرآن|بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«بلکه برای کفرشان خداوند بر آن (دل)‌ها مهر نهاد، پس جز اندکی ایمان نمی‌آورند» سوره نساء، آیه ۱۵۵.</ref> که آن را ناشی از [[کفر]] خود آنها شمرده است، برطرف شده است؛<ref>عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج ۲، ص۱۱۳؛ البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۱۳۳. </ref> نیز ارجاع [[آیات متشابه]] در حوزه [[صفات الهی]]؛ به عنوان مثال تبیین و تشابه‌زدایی از مفهوم استقرار خداوند بر [[عرش]] در آیه {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى}}<ref>«(خداوند) بخشنده بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا دارد» سوره طه، آیه ۵.</ref> و مفهوم [[رؤیت]] [[الهی]] در آیه {{متن قرآن|إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ}}<ref>«(که) به (پاداش و نعمت) پروردگارش می‌نگرد» سوره قیامه، آیه ۲۳.</ref> با [[آیات محکم]] مانند آیه {{متن قرآن| لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ }}<ref>«چیزی مانند او نیست» سوره شوری، آیه ۱۱.</ref> و آیه {{متن قرآن|لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ}}<ref>«چشم‌ها او را در نمی‌یابند و او چشم‌ها را در می‌یابد و او نازک‌بین آگاه است» سوره انعام، آیه ۱۰۳.</ref> و [[رفع شبهه]] جسمانیت و شباهت [[خدا]] به [[انسان]] <ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۲، ص۵۱، ۷۱. </ref> در همین راستا قابل توجه‌اند.<ref>[[محمد اسعدی|اسعدی، محمد]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - اسعدی (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== عموم و خصوص ===

=== اطلاق و تقیید ===

[[تفسیر]] «احیای نفس» در آیه {{متن قرآن| وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا }}<ref>«هر که آن را زنده بدارد چنان است که همه مردم را زنده داشته است» سوره مائده، آیه ۳۲.</ref> به [[هدایت معنوی]] <ref>البرهان، ج ۲، ص۲۸۱ ـ ۲۸۳؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۶۱۸. </ref> و تفسیر «نظر به طعام» در آیه {{متن قرآن|فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ}}<ref>«باری، آدمی باید به خوراک خویش بنگرد» سوره عبس، آیه ۲۴.</ref> به بررسی [[علم]] و مأخذ آن <ref>الکافی، ج ۱، ص۵۰. </ref> و تفسیر «قضای تَفَث» در آیه {{متن قرآن|ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ }}<ref>«سپس باید آلایش‌های خود را بپیرایند» سوره حج، آیه ۲۹.</ref> به [[دیدار]] مؤمنانه با [[امام]] [[معصوم]] {{ع}}، <ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص۴۸۵. </ref> نمونه‌هایی از این قبیل‌اند. در مرتبه ای [[پایین‌تر]] مفسران ژرف اندیش در پرتو ارشادات کلیدی آنان، می‌‌توانند به دریافت‌های [[تفسیری]] ژرف و گسترده ای نایل آیند که کوشش‌های ارجمند بسیاری از [[فقیهان]]، حکیمان و [[عارفان]] در تحلیل معضلات [[معرفتی]] مرتبط با حوزه [[دانش]] خویش به مدد [[آیات قرآن]] در این راستایند. <ref>الصافی، ج ۱، ص۲۹ - ۳۵؛ تسنیم، ج ۱، ص۱۱۷ - ۱۳۱. </ref> از نمونه‌های این امر، جستوجوی [[آیات]] کلیدی و برجسته تحت عنوان «غرر آیات» در [[تفسیر المیزان]] است که در پرتو آن، [[معارف]] فرعی و متنوعی در آیات دیگر تحلیل پذیر است. <ref>المیزان، ج ۱۱، ص۳۳۵؛ ج ۱۲، ص۹۶، ۱۴۳، ۳۰۷؛ ج ۱۳، ص۶؛ ج ۱۴، ص۱۱۹؛ ج ۱۵، ص۷۸، ۹۵؛ ج ۱۶، ص۲۰۹؛ ج ۱۷، ص۶۲، ۱۱۴. </ref>

برخی [[پژوهشگران]]، [[تفسیر آیات]] بر اساس [[قرائات]] مختلف را نیز در شمار روش‌های [[تفسیر قرآن به قرآن]] تلقی کرده‌اند. <ref>التفسیر والمفسرون، ج ۱، ص۴۰؛ اصول التفسیر و قواعده، ص۱۱۶؛ تعریف الدارسین، ص۱۶۸. </ref> ظاهراً این امر مبتنی بر دیدگاه [[وحدت]] [[قرآن]] و قرائات <ref>التفسیر والمفسرون، ج ۱، ص۴۰؛ تعریف الدارسین، ص۱۶۸. </ref> و اعتبار قرائات متعدد به مثابه متن قرآن است؛ اما بر اساس دیدگاه وحدت [[نزول قرآن]] در [[باور شیعی]] و متکی به [[روایات اهل بیت]] {{ع}} <ref>الکافی، ج ۲، ص۶۳۰؛ البیان، ص۱۷۷؛ التمهید، ج ۲، ص۱۷۰ - ۱۷۴. </ref>[[سخن]] فوق [[استوار]] نیست. نهایت آنکه بتوان [[روایات معتبر]] حاوی قرائتی متفاوت با متن [[متواتر]] و مشهور [[قرآنی]] را در [[حکم]] [[روایات تفسیری]] تلقی کرد که طبعاً از این بحث بیرون‌اند.<ref>[[محمد اسعدی|اسعدی، محمد]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - اسعدی (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

== مخالفت‌ها ==

در [[حوزه شیعی]] نیز طیفی از اصولگرایان که به شیوه‌های سنّتی [[مفسران]] [[شیعی]] و نقش اصیل و محوری روایات [[وفا]] دارند، روش تفسیری مزبور را به [[نقد]] کشیده‌اند. <ref>ر. ک: مناهج البیان، ج ۱، ص۱۵ - ۱۸؛ پژوهشهای قرآنی، ش ۹ - ۱۰، ص۳۰۶؛ «گفت و گو با سید جعفر سیدان»؛ الحیوة الطیبه، ج ۱۹، ص۱۸۵. </ref> شاید بتوان اساسی‌ترین [[رهیافت]] انتقادی مخالفان را در دو حوزه [[سنی]] و شیعی به مسئله نقش [[عقل]] در [[تفسیر]] بازگرداند، بر این اساس آنان بر پررنگ شدن نقش عقل و فراتر رفتن تفسیر در این رویکرد از حدّ ظهورات متن قرآنی انگشت نهاده و [[ادله]] [[نکوهش]] «[[تفسیر به رأی]]» را مستند انتقادات خود دانسته‌اند. <ref>ر. ک: مناهج البیان، ج ۱، ص۱۵ - ۱۶. </ref> طبعاً ممکن است برخی از این رویکردها یا برخی دیدگاه‌های مطرح در آنها مشمول روش [[نکوهیده]] تفسیر به رأی بوده و در عقلگروی به [[افراط]] انجامیده باشد؛ اما باید توجه داشت که تفسیر به رأی آن گونه که از شواهد [[روایی]] برمی آید، از [[تدبّر]] ضابطه مند در [[آیات]] و در پرتو هدایت‌های کلیدی [[پیشوایان دین]] در امر [[تفسیر]]، [[بیگانه]] است. <ref>ر. ک: دروس فی علم الأصول، الحلقة الثانیه، ج ۱، ص۲۷۰ - ۲۷۲ نیز: حوزه و دانشگاه، ش ۳۹، ص۱۰۲ - ۱۰۳، «تفسیر به رأی از منظر روایات».</ref> افزون بر این، مشکل مزبور در واقع ناشی از عدم رعایت درست ضوابط معناشناسی و اصول عقلایی [[فهم قرآن]] است؛ نه نادیده انگاری [[روایات تفسیری]] و کاربست روش [[تفسیری]] [[قرآن]] به قرآن.

== تفسیر قرآن به قرآن در دانشنامه معاصر قرآن کریم ==

مجموعه [[آیات]] مربوط به هر موضوعی از موضوعات [[قرآن]]، آنگاه که در ردیف هم قرار گیرند، مفهومی کلی از آن موضوع به دست می‌دهند که مفسرِ قرآن را در پی جویی [[حقیقت]] آن [[یاری]] می‌دهند. مثلاً به عنوان نمونه، وقتی که آیات مربوط به [[شفاعت]]، پهلوی هم چیده شوند، این نتیجه به دست می‌آید که آیات نافیِ شفاعت مربوط به بت‌های مورد [[پرستش]] [[مشرکان]] است که آنان میپنداشتند شفاعتگران‌شان در [[روز قیامت]] خواهند بود و اما دیگر آیاتی که دلالت بر [[اثبات]] شفاعت دارند، آیاتی هستند که شفاعت را منوط به اجازه و [[اذن الهی]] می‌دانند: {{متن قرآن|مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ}}<ref>«کیست که جز به اذن وی نزد او شفاعت آورد» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>. بنابراین، عرضه آیات بر آیات و نتیجه‌گیری صحیح از آنها، نوعی [[تفسیر قرآن به قرآن]] محسوب می‌شود. از جمله پشتوانه‌های نظری تمسّک و تفسیر قرآن به قرآن، آیاتی است که قرآن را با وصف «[[نور]]» و «تبیان» معرفی نموده است. نظیر [[آیه]] {{متن قرآن|وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.</ref>. {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا}}<ref>«ای مردم! به راستی برهانی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است و نوری آشکار برای شما فرو فرستاده‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۷۴.</ref>. حال، [[قرآنی]] که خود «نور» و «بیانگر» است، قطعاً روشنگر و بیانگر مفاهیم خود نیز خواهد بود. مخصوصاً تعبیر {{متن قرآن|تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ}} یعنی بیانگر هر چیزی بودن، بی‌گمان، بیانگر خود بودن را نیز شامل می‌شود. با توجه به این‌گونه آیات، قرآن بیانگر و روشنگر [[معارف]] و مطالب گوناگون خود نیز هست. پس منطقی نخواهد بود که بگوییم [[قرآن]] بیانگر همه چیز است، اما بیانگر خود نباشد <ref>المیزان، ج۱، ص۶.</ref>!؛ علاوه بر این، خود قرآن می‌فرماید: {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و آیا همین برای آنان بسنده نیست که ما بر تو کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده‌ایم که بر آنان خوانده می‌شود؟ به راستی در این (کار) بخشایش و یادکردی برای گروه مؤمنان است» سوره عنکبوت، آیه ۵۱.</ref>.

چنان که از [[رسول خدا]] {{صل}} نقل است: {{متن حدیث|إِنَّ القُرآنَ لَيُصَدِّقُ‏ بَعْضُهُ‏ بَعْضاً فَلَا تُکَذِّبُوا بَعْضَهُ بِبَعْضٍ}}<ref>کنز العمال، ج۱، ص۶۱۹.</ref>؛ در یکی از خطبه‌های [[امیر مؤمنان]] {{ع}} نیز آمده است:{{متن حدیث|كِتَابُ‏ اللَّهِ‏ تُبْصِرُونَ‏ بِهِ‏ وَ تَنْطِقُونَ‏ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ وَ يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۳۳.</ref>؛ تعبیر مشهور {{عربی|"القرآن یفسر بعضه بعضا"}} هم، به‌گونه‌ای مضمون در [[حدیث]] فوق است.

#{{متن قرآن|وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ...}}<ref>«و زنان طلاق داده باید تا سه پاکی (از حیض) خویشتن، انتظار کشند» سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref>، ظاهر کلمه {{متن قرآن|الْمُطَلَّقَاتُ}} که جمع مُحَلّی با الف و لام است تمام انواع [[زنان]] مطلَّقه (رجعی، خُلعی و مبارات) را شامل می‌شود. ولی قید {{متن قرآن|بُعُولَتُهُنَّ}} که در ذیل آن ذکر گردید، نشان می‌دهد که مراد از {{متن قرآن|الْمُطَلَّقَاتُ}} در صدر آیه، تنها زنان مطلّقه به [[طلاق]] رجعی هستند نه دو گروه دیگر. بنابراین ذیل آیه، صدر آن را تخصیص زده که خود نوعی از [[تفسیر قرآن به قرآن]] محسوب می‌شود.

# [[قرآن]] به طور سربسته و مجمل فرموده است: {{متن قرآن|أَقِيمُوا الصَّلَاةَ}}<ref>«و نماز را برپا دارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref>، اما در [[آیات]] دیگر این [[اجمال]] را برطرف و فرموده است: {{متن قرآن|أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا}}<ref>«نماز را از هنگام بازگشت خورشید (در نیمه روز) تا تاریکی شب بپا دار! و (نیز) نماز صبح را که نماز صبح با گواهی (فرشتگان) است» سوره اسراء، آیه ۷۸.</ref>، {{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ}}<ref>«و نماز را در دو سوی روز و ساعتی از آغاز شب بپا دار؛ بی‌گمان نیکی‌ها بدی‌ها را می‌زدایند؛ این یادکردی برای یادآوران است» سوره هود، آیه ۱۱۴.</ref>؛ برخی گفته‌اند: این [[آیه]] اشاره به نمازهای پنج‌گانه است، ولی برخی دیگر گفته‎اند: فقط اشاره به [[نماز صبح]] و [[مغرب]] و عشا دارد. ظاهر تعبیر {{متن قرآن|طَرَفَيِ النَّهَارِ}} (دو طرف [[روز]]) این است که نماز صبح و مغرب را بیان می‌کند که در دو طرف روز قرار گرفته و «زُلَف» جمعِ «زُلفَة» به معنی نزدیک بودن است که به قسمت‌های آغاز شب که نزدیک به روز است گفته می‌شود که بر [[نماز]] عشا منطبق است. در [[روایات]] هم همین معنا [[تأیید]] شده است<ref>بحار الانوار، ج۸۴، ص۱۴۰، ح۸؛ ج۷۹، ص۲۸۹، ح۱۶؛ وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۰، ح۴۳۸۵.</ref>.

# [[پرونده:10524027.jpg|22px]] [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - کوشا (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|'''دانشنامه معاصر قرآن کریم''']]

# [[پرونده:000059.jpg|22px]] [[محمد اسعدی|اسعدی، محمد]]، [[تفسیر قرآن به قرآن - اسعدی (مقاله)|مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۸''']]