تفسیر الحبری (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان اصلی =  

| تحقیق یا تدوین =  

| به کوشش =  

| مترجم =  

| مترجمان =  

| ویراستاران =  

| ناشر = مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث

| به همت =  

| محل نشر = بیروت، لبنان

| سال نشر = ۱۴۳۳ ق، ۲۰۱۲ م، ۱۳۹۱ ش

منظور از الحبری در این عنوان [[ابوعبدالله حسین بن حکم بن مسلم کوفی]] متوفای ۲۸۱ ه‍‌. ق است. وی [[تفسیری]] داشته است که [[حاکم حسکانی]] در [[شواهد التنزیل]] با عنوان [[تفسیر]] الحبری از آن یاد کرده و گفته است: نسخه‌ای قدیمی از آن را در [[مرو]] دیده‌ام<ref>ر. ک: حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۶، ذیل آیه ۲۵۶ سوره بقره، ح۱۱۳.</ref>، و روایاتی را از آن نقل کرده است<ref>ر. ک: حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۱۲، رقم ۱۲۴ و ص۱۱۵، رقم ۱۲۶، ص۱۷۵، رقم ۱۸۶، و ج۲، ص۸۸، رقم ۷۱۲، و ص۴۷۲، رقم ۱۱۴۵. سید احمد حسینی فرموده است: حاکم حسکانی روایاتی را از حبری نقل کرده که در این کتاب نیست و آن روایات را که نه عدد است در مقدمه‌اش بر این تفسیر آورده است (ر. ک: حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}}؛ ص۲۳-۲۶).</ref>.

[[ابن‌شهرآشوب]] از شخصی با عنوان الحبری یاد کرده و گفته است: کتاب «ما نزل من القرآن فی [[اهل البیت]] {{عم}}» داشته است<ref>ر. ک: ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء؛ ص۱۴۴، رقم ۱۰۱۵.</ref> و به [[گمان]] [[قوی]] الحبری، حسین بن حکم الحبری، و کتاب ما نزل من القرآن فی اهل البیت همین تفسیر است<ref>در اینکه حبری دو کتاب داشته یکی التفسیر و دیگری ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}} یا یک کتاب داشته که از آن با دو عنوان یاد می‌شده اختلاف است (ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، مقدمه سید محمد رضا حسینی جلالی، ص۸۱؛ حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}}؛ مقدمه سید احمد حسینی، ص۱۹).</ref>، به‌خصوص که در مقدمۀ این تفسیر که در سال ۱۳۹۵ با همین نام در [[قم]] چاپ شده، به قلم [[سید احمد حسینی]] آمده است: «نام این تفسیر در نسخه‌ها و مصادر، مختلف نقل شده است. در برخی نسخه‌ها ما نزل من القرآن فی [[امیر المؤمنین علی]] بن [[ابی طالب]] {{ع}} و در برخی [[تنزیل]] الایات المنزلة فی [[مناقب]] [[اهل البیت]] است و [[ابن‌شهرآشوب]] آن را ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}} نامیده است، ما نیز این نام را برای این کتاب مناسب‌تر دانسته و آن را به همین نام می‌نامیم»<ref>ر. ک: حبری الکوفی، ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}}، ص۱۷.</ref>.

در سال ۱۴۰۸ ه‍‌. ق کتابی با عنوان [[تفسیر]] الحبری در ۶۹۶ صفحه چاپ و منتشر شده است<ref>این تفسیر در سال ۱۳۹۴ بدون تحقیق در نجف اشرف مطبعة النعمان و در سال ۱۳۹۵ ه‍‌.ق با نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}} با تحقیق سید احمد حسینی اشکوری در قم چاپخانۀ مهر استوار به چاپ رسیده است (ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۱۲؛ ایازی، شناخت‌نامه تفاسیر، ص۸۱).</ref>.

حدود ۲۱۱ صفحۀ آن مقدمه‌ای است که [[سید محمد رضا حسینی جلالی]] در معرفی مؤلف، کتاب، نسخه‌های خطی به‌دست آمده از آن و [[راویان]] کتاب و مصادر مورد [[اعتماد]] آن و برخی مطالب دیگر نوشته است<ref>ر. ک: تفسیر الحبری، ص۱۷-۲۲۸.</ref>. حدود ۱۰۰ صفحۀ آن متن تفسیر الحبری است که ۷۱ [[حدیث]] و اثر [[تفسیری]] را در ارتباط‍ با ۶۵ [[آیه]] از ۲۴ سورۀ [[قرآن]] دربر دارد<ref>ر. ک: تفسیر الحبری، ص۲۳۰-۳۳۱، در چاپ ۱۳۹۵ ه‍‌.ق متن تفسیر ۴۸ صفحه است (ر. ک: حبری، ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}}، ص۴۰-۹۸).</ref>، و حدود ۴۴ صفحه آن ۲۹ [[روایت]] است که در تفسیر الحبری نبوده، ولی در کتاب‌های دیگر<ref>مانند: تفسیر فرات الکوفی، السنن دار قطنی، [[شواهد التنزیل]] حسکانی، مناقب خوارزمی، بحار الانوار و تفسیر ابن حجّام.</ref> از طریق مؤلف آن ([[حسین بن حکم حبری]]) نقل شده که آقای سید محمد رضا حسینی جلالی (محقق این تفسیر) آنها را نیز به‌عنوان مستدرک این تفسیر به این کتاب ملحق کرده است<ref>ر. ک: تفسیر الحبری، ص۳۳۰-۳۷۴.</ref> و ۳۲۲ صفحۀ آن تخریج [[روایات]] تفسیر و فهرست‌هایی است که آقای جلالی برای کتاب تهیه کرده است<ref>ر. ک: تفسیر الحبری، ص۳۷۵-۶۹۶.</ref>؛ بنابراین، فقط‍ ۱۰۰ صفحه از این کتاب [[تفسیر]] الحبری است و بقیه مطالبی می‌باشد که آقای جلالی در این کتاب آورده است.

برخی از ۷۱ [[حدیث]] و اثری که در متن تفسیر الحبری آمده، مانند حدیث ۲ و ۳، به آیۀ معینی اختصاص ندارد و در مورد کل [[قرآن]] یا بخشی از [[آیات]] آن است؛ اما بیشتر آنها در بیان سبب یا [[شأن نزول]] و یا [[تأویل]] و بیان مصداق برخی آیات می‌باشد. از نظر محتوا تمام ۷۱ حدیث متن جز چهار حدیث (۲۷، ۲۸، ۲۹ و ۳۱) و ۲۹ حدیث مستدرک جز شش حدیث (۷۴، ۷۶، ۸۴، ۸۹، ۹۲ و ۹۴) فضیلتی از [[امام علی]] {{ع}} را به صورت خاص یا به صورت عام و مشترک با افراد بیان کرده و آیات را با [[فضیلت]] آن [[حضرت]] ارتباط‍ داده است و در مجموع، محتوای نود حدیث از صد حدیث متن و مستدرک در بیان [[فضیلت امام علی]] {{ع}} و [[اهل بیت پیامبر]] {{عم}} و [[تأویل آیات]] به آنان و [[مخالفان]] و [[دشمنان]] آنان است و ازاین‌رو، این تفسیر را می‌توان [[تفسیر روایی]] با رویکرد به [[فضائل امام علی]] {{ع}} نامید.

از نظر سند، حدود ۲۱ حدیث از آن ۷۱ حدیث ادامۀ حدیث‌های پیشین و سند و گویندۀ آنها سند و گویندۀ حدیث‌های پیشین است<ref>مانند تفسیر الحبری، ح۶، ۷، ۸، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۹، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۲۷، ۳۰، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۴۴، ۴۶ و ۴۹.</ref> و چون ادامۀ سخن گویندۀ حدیث، دربارۀ آیۀ دیگر بوده، در این کتاب حدیث مستقل به شمار آمده است<ref>و ازاین‌رو در چاپ دیگر که با نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}} با تحقیق سید احمد حسینی چاپ شده، عدد روایات ۵۱ ذکر شده است (ر. ک: حبری، ما نزل من القرآن فی اهل البیت {{عم}}؛ ص۱۷).</ref> و تمام آن [[روایات]] به واسطۀ «علی بن محمد» از حبری نقل شده است و شخص آخر سند که محتوای [[حدیث]] از وی نقل شده، در پنجاه حدیث [[ابن عباس]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۳-۱۲، ۱۴-۲۰، ۲۲-۲۷، ۲۹-۳۵، ۳۷، ۳۸، ۴۰، ۴۲-۴۶، ۴۸، ۴۹، ۵۶، ۶۰-۶۲، ۶۴، ۶۶ و ۶۸-۷۱.</ref>، و در پنج حدیث [[ام سلمه]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۰-۵۴.</ref>، در چهار [[حدیث]] [[امام علی]] {{ع}}<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲، ۳۶، ۴۷ و ۶۵.</ref>، در دو حدیث [[رسول خدا]] {{صل}}<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۱ و ۳۹.</ref>، و در دو حدیث [[ابو سعید خدری]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۱۳ و ۵۵.</ref>، در دو حدیث [[ابو الحمراء]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۷ و ۵۹.</ref>، در یک [[حدیث جابر]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۶۳.</ref>، در یک حدیث [[انس بن مالک]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۵۸.</ref>، در یک حدیث [[اسماء بنت عمیس]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۶۷.</ref>، در یک حدیث [[امام سجاد]] {{ع}}<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲۸.</ref>، در یک حدیث [[امام باقر]] {{ع}}<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۴۱.</ref> و در یک حدیث [[عبدالله بن محمد بن حنفیه]]<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ح۲۱.</ref> می‌باشد.

آقای جلالی محقق این [[تفسیر]] برحسب آنچه در مقدمه بیان کرده است، متن این تفسیر را از دو نسخۀ خطی آن، یکی در کتابخانۀ طشقند روسیه و دیگری در کتابخانه مجلس [[شورای اسلامی]] در [[تهران]] و مقابلۀ آن دو با یکدیگر و با متن روایاتی که [[فرات کوفی]]، [[حاکم حسکانی]] و [[سید هاشم بحرانی]] در کتاب‌هایشان از این تفسیر یا مؤلف آن نقل کرده‌اند، به‌دست آورده است<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۱۶۸-۱۷۹ و ۲۰۷ و ۲۰۸.</ref>.

باتوجه به اینکه صدور این تفسیر از مؤلف و استناد آن به وی نه با نقل [[متواتر]] [[ثابت]] و نه از طریق [[موثق]] به ما رسیده است، [[صحت سند]] هیچ‌یک از [[روایات]] و آثار آن قابل [[اثبات]] نمی‌باشد، به‌ویژه که خود حبری در کتاب‌های معتبر رجال‌شناسان [[شیعه]] توثیق نشده و [[وثاقت]] وی نزد شیعه نامعلوم است؛ اما بسیاری از این روایات و آثار با اندکی تفاوت در کتاب‌های دیگر نیز آمده<ref>ر. ک: حبری، تفسیر الحبری، ص۳۷۵-۵۴۲ (التخریجات).</ref> و چه‌بسا برخی از آنها در کتاب‌های دیگر با [[سند معتبر]] نقل شده باشند و یا از قراین و کثرت طرق نقل آنها، به صدور بسیاری از آنها [[اطمینان]] حاصل شود؛ بنابراین، در [[تفسیر]] و [[تأویل آیات]] فقط‍ به آنچه از این [[روایات]] که در کتاب‌های دیگر سندی معتبر داشته باشد و یا به صدور آنها اطمینان حاصل شود، می‌توان استناد کرد و در غیر این صورت، فقط‍ در حد [[تأیید]] و تکثیر منابع می‌توان از آنها بهره گرفت و این نکته درباره ۲۹ [[حدیث]] مستدرک تفسیر نیز جریان دارد.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۴۶۴ -۴۶۶.</ref>

== دریافت متن ==