عام الوفود در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = [[عام الوفود]]

| مداخل مرتبط = [[عام الوفود در حدیث]] - [[عام الوفود در تاریخ اسلامی]]

| پرسش مرتبط  = عام الوفود (پرسش)

*کلمه وفود جمع وفد<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج۳، ص۴۶۵.</ref>، به معنای هیئت‌های نمایندگی است. وفود به [[قبایل]] و گروه‌هایی اطلاق می‌شود که به [[خدمت]] [[پیامبر]] رسیده و [[اسلام]] آورده‌اند. عمده این گروه‌ها در [[سال نهم هجری]]، "عام الوفود"<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۵۹؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۵ ص۴۰.</ref> (سال ورود هیئتها) [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیدند<ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۰.</ref>.

==زمان و علت ورود وفود به [[مدینه]]==

*عمده منابع، زمان ورود این هیئت‌ها را به [[مدینه]]، پس از مراجعت [[رسول خدا]]{{صل}} از [[تبوک]] دانسته‌اند. [[ابن هشام]] می‌نویسد: "پس از [[فتح مکه]] و مراجعت [[پیامبر]] از [[تبوک]] و [[اسلام]] [[مردم]] [[طائف]] ([[قبیله]] [[ثقیف]])، [[نمایندگان]] و برگزیدگان [[عرب]] از مناطق مختلف بر [[پیامبر خاتم]]{{صل}} وارد شدند"<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۵۹.</ref>.

*به نظر می‌رسد این گروه‌ها پس از [[شکست]] [[قریش]] از [[رسول اکرم]] در [[فتح مکه]] و [[اسلام]] این [[قبیله]]، متوجه شدند که توان مقابله با [[پیغمبر]]{{صل}} و [[مسلمانان]] را ندارند؛ از این رو به حضور [[پیامبر]]{{صل}} رسیدند و اظهار [[اسلام]] کردند. در منابع آمده است: "[[اعراب]] تا این زمان نگران کار [[قریش]] بودند و [[منتظر]] بودند ببینند کار آنان با [[پیغمبر]] به کجا می‌انجامد. پس از [[فتح مکه]] و [[تسلیم شدن]] [[قریش]] (قبیله‌ای که در میان [[عرب]] [[مقام رهبری]] و [[سیادت]] را داشتند)، دریافتند که نیروی [[جنگ]] با [[رسول خدا]]{{صل}} را ندارند؛ از این رو [[دین اسلام]] را پذیرفتند و به آن گرویدند"<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۵۵۹-۵۶۰؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال و الحفدة و امتاع، ج۲، ص۸۹.</ref>.

*بنا به [[نقلی]] [[سوره فتح]] در همین باره نازل شده است<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۶۰؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۴۹۷؛ بنا به نقل عمده مفسران نزول سوره فتح بعد از صلح حدیبیه بوده است.</ref>. برخی از [[قبایل]] هم وقتی می‌دیدند سایر [[قبایل]]، گروه‌هایی را به محضر [[حضرت]] می‌فرستند و [[اسلام]] می‌آوردند، [[تشویق]] می‌شدند که [[اسلام]] بیاورند. برخی از افراد [[قبیله]] غسان می‌گفتند: "آیا باید بدترین [[عرب]] باشیم، ما به همین [[دلیل]] به حضور [[پیامبر]] رسیدیم، [[مسلمان]] شدیم و او را [[تصدیق]] کردیم"<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۵۵.</ref>. محلی که این گروه‌ها عمدتاً در آن محل با [[پیامبر]] [[دیدار]] می‌کردند، [[مسجد النبی]] و در کنار "ستون وفود" بوده است<ref>حمیدرضا شیخی، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۴۳.</ref>.

*این وفدها جدای از گرفتن هدایا و... امانی از [[رسول خدا]]{{صل}} میگرفتند. این [[امان]] به آن معنا بود که [[قبیله]] مذکور، [[مسلمان]] شده و از [[حقوق]] [[مسلمانی]] برخوردار است؛ از این رو [[جامعه]] [[مسلمانان]] نباید به آنان حمله کند؛ بلکه باید در برابر [[تجاوز]] دیگران از آنها [[دفاع]] کند<ref>رسول جعفریان، سیره رسول خدا، ص۶۵۶.</ref>. با توجه به آنکه این [[قبایل]] نسبتاً زیادند، تنها به برخی از آنها اشاره می‌کنیم<ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۰-۳۸۲.</ref>:

*از اولین قبایلی که به صورت رسمی، افرادی را به [[مدینه]] اعزام کردند، [[قبیله]] "[[ثقیف]]" بود. این [[قبیله]] مهم ساکن [[طائف]] بودند<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۶۰؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۵۰.</ref>. آنها ابتدا در برابر حمله [[رسول خدا]]{{صل}} به شهرشان [[مقاومت]] کردند؛ اما پس از چند [[ماه]]، چاره‌ای جز [[تسلیم]] نداشتند.

*در منابع آمده است: قبل از آمدن هیئتی از این [[قبیله]] به [[مدینه]]، ابتدا یک نفر از این [[قبیله]] به نام "[[عروه بن مسعود]]" نزد [[رسول اکرم]]{{صل}} آمد و [[مسلمان]] شد. او پیش [[قوم]] خویش رفت و آنها را به [[اسلام]] [[دعوت]] کرد؛ اما آنها همان‌گونه که [[پیامبر]]{{صل}} خبر داده بود، او را به [[شهادت]] رساندند <ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۷.</ref>.

*مدتی بعد هیئت نمایندگی این [[قبیله]]، [[خدمت]] [[رسول خدا]]{{صل}} رسیدند و [[مسلمان]] شدند. آنها قبل از اینکه [[مسلمان]] شوند، از [[پیامبر]]{{صل}} درخواسته‌ایی داشتند و می‌خواستند که به آنها اجازه دهد [[بت]] آنها ویران نشود و [[نماز]] نخوانند که [[رسول اکرم]]{{صل}} موافقت نکرد. سپس از [[پیامبر]]{{صل}} خواستند آن [[حضرت]] با دست خویش بت‌های [[قبیله]] را نشکند. [[حضرت رسول]]{{صل}} با خواسته ایشان موافقت کرد و فرمود: "من خود فردی را می‌فرستم تا آن [[بت‌ها]] را بشکند"<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۹۹.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۲.</ref>.

*در باب علت ورود این هیئت به [[مدینه]] آمده است: [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فردی را برای جمع‌آوری [[زکات]] نزد بنی‌کعب فرستاده بود. [[بنی‌تمیم]] [[مانع]] شدند که آنها [[زکات]] دام‌های خویش را بپردازند. فرستاده [[حضرت]]، مجبور شد برگردد. سپس [[پیامبر]] "[[عیینة بن بدر فزاری]]" را همراه ۵۰۰ سوار به سوی [[بنی‌تمیم]] روانه کرد. [[عیینة بن بدر فزاری]]، افرادی از این [[قبیله]] را [[اسیر]] گرفت و به [[مدینه]] آورد<ref>ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۳۵۲.</ref>.

*عده‌ای از بزرگان [[بنی‌تمیم]] مانند "[[عطارد بن حاجب]]"، "[[زبرقان بن بدر]]" و "[[قیس بن عاصم]]" برای رهایی [[اسیران]] خویش به [[مدینه]] آمدند<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۶، ص۳۶۰.</ref>. تعداد آنها ۸۰ یا ۹۰ نفر ذکر شده است. [[بنی تمیم]] ابتدا برای [[اثبات]] [[برتری]] [[قبیله]] خویش به [[پیامبر]]{{صل}} گفتند: "ای [[محمد]] ما (با شاعر و خطیبمان) نزد تو آمدهایم تا با تو مفاخره کنیم"<ref>{{عربی|يا محمد جئناك نفاخرك}}؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۶۲.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پذیرفتند<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج۳، ص۱۶-۱۷.</ref>.

*بیست مرد از این [[قبیله]] به [[سرپرستی]] "[[عبدالله بن عوف اشج]]" در سال [[فتح مکه]] به [[مدینه]] آمدند... وقتی به [[رسول خدا]]{{صل}} گفته شد که [[نمایندگان]] [[عبد القیس]] آمدند، فرمود: "خوش آمدند. آفرین بر ایشان! [[مردم]] [[عبد القیس]] [[مردم]] بسیار خوبی هستند"<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۸.</ref>. [[نمایندگان]] وفد [[ربیعه]]، ده روز ماندند. [[پیامبر]] به ایشان، هدایایی داد و آنها بازگشتند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۵.</ref>.

*ده نفر از این [[قبیله]] پس از [[جنگ تبوک]] [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیدند<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۵۱؛ ابن سیدالناس، عیون الأثر، ج۲، ص۳۱۱.</ref> و همگی [[مسلمان]] شدند. [[رسول خدا]]{{صل}} وقتی از [[خشکسالی]] منطقه آنان [[آگاه]] شد، برای ایشان[[دعا]] کردند. به [[برکت]] [[دعای پیامبر]]{{صل}} [[باران]] فراوانی در آن منطقه بارید<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ ابن سیدالناس، عیون الأثر، ج۲، ص۳۱۲.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۵-۳۸۶.</ref>.

*این هیئت در سال ۹ [[هجری]] [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیدند. آنها ۱۳ نفر بودند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۲۸.</ref>. به نظر می‌رسد این گروه، قبل از اینکه [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} برسند، [[اسلام]] آورده بودند؛ زیرا وقتی به حضور [[رسول خدا]]{{صل}} رسیدند به طریق [[اسلام]]، [[سلام]] دادند و گفتند: "[[ضحاک بن سفیان]] میان ما طبق [[احکام]] [[قرآنی]] و سنت‌هایی که شما دادهای [[رفتار]] می‌کند.... ما برای [[خدا]] و رسولش به او پاسخ مثبت دادیم. او [[زکات]] را از دولت‌مندان می‌گیرد و میان [[مستمندان]] ما تقسیم می‌کند"<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[وفود (مقاله)|وفود]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۳۸۶.</ref>.

==[[وفود]]==

[[فتح مکه]] جایگاه ویژه رسول خدا{{صل}} را در جزیرة العرب [[استوار]] ساخت. از آن پس، ورود [[نمایندگان]] به حضور ایشان، پس از بازگشت به [[مدینه]] افزایش یافت؛ به گونه‌ای که [[سال نهم هجری]] را "[[عام الوفود]]؛ [[سال]] نمایندگان [[سیاسی]]" نامیدند. حضور وفود در مدینه به انگیزه‌های گوناگونی بود. پذیرش اسلام و [[آگاهی]] از اصول و برنامه‌های [[دین جدید]]، از جمله اهداف برخی از این هیئت‌ها به شمار می‌آمد، ولی به نظر می‌رسد بسیاری از آنها که تعدادشان به بیش از هفتاد مورد می‌رسد، برای گرفتن تأمین از [[دولت]] مدینه که اینک [[قدرت]] و [[غلبه]] نظامی آن کاملا آشکار گشته بود، بدان [[شهر]] رو آوردند. تلاش رسول خدا{{صل}} در این [[دیدارها]]، آشنا کردن [[قبایل]] با [[تعالیم اسلام]] و [[آموزش]] حساسیت‌های [[فرهنگی]] و سیاسی [[دین اسلام]] بود. آن [[حضرت]] هرچند [[آگاه]] بود که پذیرش اسلام از سوی برخی از این قبایل به صورت ظاهر است، اما تلاش می‌کرد قبایل پراکنده در سراسر جزیرة العرب [[مطیع]] [[حکومت]] مرکزی مدینه شوند و از آن [[پیروی]] کنند.

ایشان با وجود پذیرش تقاضاهای [[مالی]] این قبایل و اعطای امتیازهای مالی به آنها، از پذیرش تقاضاهای سیاسی و زیاده خواهی آنان خودداری کرد. برخی از نمایندگان خواستار شراکت در قدرت با [[پیامبر]] بودند. از جمله این گروه‌ها، [[بنی حنیفه]] بودند که تقسیم قدرت را میان خود و پیامبر خواستار شدند<ref>ذهبی، ج۲، ص۶۸۳؛ ابن سیدالناس، ج۲، ص۲۹۲.</ref>، ولی آن [[حضرت]] بر [[یگانگی]] [[قدرت]] مرکزی [[اصرار]] داشتند. در [[حقیقت]] اعلام [[اسلام]] از سوی [[نمایندگان]] [[قبایل]]، اعترافی ضمنی به یگانگی [[دولت]] و قدرت مرکزی مستقر در [[مدینه]]، آن‌هم بدون هیچ‌گونه قید و شرطی بود.

[[رسول خدا]]{{صل}} بر قبایلی که اسلام آورده بودند، خواسته‌های سنگین و شرط‌های سخت قرار نمی‌داد. آنان نیز همچون [[مسلمانان]] باید [[رسالت]] [[نبوی]] را می‌پذیرفتند و [[دستورات]] [[دین]] را به‌جا می‌آوردند و [[حقوق مالی]] را به دولت مدینه می‌پرداختند، اما [[سرزمین]]، بزرگان و [[نظم]] خود را همچنان محفوظ نگاه می‌داشتند.

بنابراین، با [[پذیرش اسلام]]، نظم کهن و [[روابط]] میان عشایر و قبایل و ساکنان دهکده‌ها و [[شهرها]]، همچنان [[پایدار]] بود. البته فردی که به عنوان [[امیر]] یا [[رئیس]] مورد [[تأیید]] [[حکومت]] مرکزی قرار می‌گرفت، لازم بود از دستورات دولت مدینه [[پیروی]] کند و [[ارتباط]] خویش را با آن دولت محفوظ دارد.<ref>[[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص:۶۸.</ref>

[[رده:عام الوفود]]