نفاق در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

اگرچه ویژگی‌های [[منافقان]] نیز برحسب گونه‌های آنان قابل تقسیم است اما چون ویژگی‌های مشترک نیز دارند، مبنای تقسیم و جداسازی ویژگی‌ها فراوانی نسبی آن در هر گروه است.

 

مهم‌ترین ویژگی این نوع از منافقان، شک و تردید درونی و [[قلبی]] آنان است. چنین [[انسانی]] چون نتوانسته است به [[علم]] و [[یقین]] نایل آید و خود را از نظر [[فکری]] و [[روحی]] قانع سازد، در وادی [[حیرت]] و تردید باقی می‌ماند<ref>{{متن قرآن|مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَلَا إِلَى هَؤُلَاءِ}} «میان آن (دو گروه) سرگردان مانده‌اند، نه با اینانند نه با آنان» سوره نساء، آیه ۱۴۳؛ نیز بنگرید به: {{متن قرآن|لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ}} «همواره بنیانی که بنا نهاده‌اند مایه تردید در دل‌های آنان است تا آنکه دل‌های آنها پاره‌پاره گردد» سوره توبه، آیه ۱۱۰.</ref>. او به [[تصور]] اینکه دیگران را فریفته، خود را [[فریب]] داده است<ref>ر. ک: {{متن قرآن|يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ}} «با خداوند و با کسانی که ایمان دارند فریب می‌ورزند در حالی که جز خود را نمی‌فریبند و در نمی‌یابند» سوره بقره، آیه ۹؛ {{متن قرآن|إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَى يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا}} «بی‌گمان منافقان، با خداوند نیرنگ می‌بازند و او نیز با آنان تدبیر می‌کند و (اینان) چون به نماز ایستند با گران‌جانی می‌ایستند، برابر مردم ریا می‌ورزند و خداوند را جز اندکی یاد نمی‌کنند» سوره نساء، آیه ۱۴۲.</ref>. بر این اساس [[حضرت علی]] {{ع}} به [[پیروی]] از [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن حدیث|المنافق مكور مضرّ مرتاب‌}}<ref>غررالحکم، ج۱، ص۳۴۰، ج۱۲۸۹.</ref>؛ «[[منافق]]، [[نیرنگ‌باز]] و زیان‌بار و مردد است». در [[کلامی]] دیگر، این ویژگی را میان همه منافقان، مشترک می‌داند: {{متن حدیث|كُلُّ مُنَافِقٍ مُرِيبٌ‌}}<ref>غررالحکم، ج۴، ص۵۲۹، ح۶۸۵۵؛ ج۱، ص۴۶، ح۱۵۴، حدیث دوم لفظ کل را ندارد.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۹۸.</ref>

اگر این سخن را با توصیف [[مؤمن]] و شیوه و ویژگی‌های او مقایسه کنیم- که «چون بنگرد عبرت گیرد و چون سکوت کند بیندیشد و چون سخن گوید ذکر گوید و چون بی‌نیاز شود [[شکر]] کند و چون به سختی افتد، بشکیبد؛ زود خشنود و دیرخشم است» - به آسانی فهمیده می‌شود که عبرت نگرفتن و نیندیشیدن و یاوه بافتن، چگونه بر دوری منافق از مسیر [[تکامل]] می‌افزاید و او را در وادی [[حیرت]] و [[سرگردانی]] باقی می‌گذارد. آری [[پرگویی]] و بیهوده‌بافی، فرصتی به ذکر و [[تفکر]] نمی‌دهد و میل به [[شرارت]] و طغیان، [[آرامش روحی]] منافق را سلب می‌کند، و اگر بر این همه، [[ناخشنودی]] و ناخرسندی او را از هستی و [[خداوندگار هستی]] بیفزاییم، چه مجالی برای عبرت و هدایتش باقی می‌ماند؟<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۹۹.</ref>

بنابراین، از آنجا که منافق [[دانا]] از ایمان تھی است، به موجب همین ملازمه، دانشی نیز ندارد<ref>برای آگاهی بیش‌تر از چند و چون رابطه علم و ایمان، بنگرید به: ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنه، بخش اول و نیز مدخل کتاب.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۰.</ref>

اگر ورع، برخاسته از [[دین]] و [[تابعی]] از آن باشد، روشن است که منافق ورع ندارد؛ زیرا دین ندارد. [[امام]] به این نکته هم تصریح کرده است: {{متن حدیث|وَرَعُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ دِينِهِ‌}}<ref>غررالحکم، ج۶، ص۲۲۳، ح۱۰۰۶۷.</ref>؛ «[[ورع]] مرد به اندازه [[دین]] او است».<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۰.</ref>

[[دنیاطلبی]] با چهره‌ها و نمودهای گوناگون، همواره و همه جا آفت دین و [[دینداری]] است. این معنا آن‌چنان مسلم و [[مبرهن]] است که نیازی به [[استدلال]] ندارد و شواهد و [[آیات]] و [[روایات]] چنان فراوانند که [[انتخاب]] یکی از میان آن همه، دشوار می‌نماید<ref>ر. ک: میزان الحکمه، عنوان ۱۶۱، مدخل الدنیا، ابواب، ۱۲۲۱، ۱۲۲۲، ۱۲۲۵؛ غررالحکم، ج۲، ص۵۳۲، ح۳۵۱۸.</ref>. اما آن‌چه به بحث [[منافق]] و ویژگی او مربوط است، دنیاطلبی به بهانه [[امور اخروی]] است که زشت‌ترین و زیان‌بارترین و خطرناک‌ترین گونه دنیاطلبی است. [[مولای متقیان]] از این [[خصلت]] [[منافقان]] خبر داده و ما را از در غلتیدن به دام آن برحذر داشته است:

کار [[آخرت]] را وسیله دنیاطلبی، و دنیای زودگذر را بر آخرت ترجیح مده! که این، خصلت منافقان و [[خوی]] بی‌دینان است<ref>غررالحکم، ج۶، ص۳۳۳، ح۱۰۴۰۵.</ref>.

علی {{ع}} خود به [[شرارت]] این دسته از [[عالمان]] [[مبتلا]] بود و طعم تلخ [[فریب‌کاری]] آنان و [[فریب خوردن]] [[جاهلان]] را چشیده بود و از این درد جانکاه می‌نالید:

دو [[انسان]] [[دنیایی]] پشتم را شکستند: [[انسانی]] به زبان [[دانا]] و به عمل [[فاسق]]، و انسانی نابخرد ولی [[عابد]]. آن یک با زبان‌آوری از پی بردن به فسقش جلو می‌گیرد و این یک با [[عبادت]] خود از جهلش. پس، از فاسق عالم و [[جاهل]] عابد بپرهیزید که این دو، هر مفتونی را فتنه‌اند و من خود از [[پیامبر خدا]] شنیدم که می‌گفت: «ای علی، [[هلاکت]] [[امت]] من به دست هر [[منافق]] زبان‌آور است»<ref> صدوق، الخصال، ج۱، ص۶۹، ح۱۰۴؛ طبرسی، ابوالفضل علی، مشکاة الانوار، ص۱۳۵.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۱.</ref>

زبان [[مؤمن]] در پشت [[قلب]] او است و قلب [[منافق]] در پشت زبانش؛ زیرا مؤمن هرگاه [[اراده]] سخن کند در درون بدان می‌اندیشد، پس اگر [[نیکو]] باشد، آشکارش می‌کند و اگر بد باشد، پوشیده‌اش می‌دارد. و لی بی‌گمان منافق هرچه بر زبانش بیاید می‌گوید؛ بی‌آن‌که بداند چه به [[سود]] او است و چه به زیانش<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۲.</ref>

اینک از منافقانی سخن خواهیم گفت که [[شک و تردید]] آنان نه در [[اعتقادات]] ظاهری که در [[توحید]] [[واقعی]] است و از این رو در معاشرت‌ها و رفتارهای اخلاقی - اجتماعی خود، به [[شرک خفی]] و [[ریا]] گرفتار آمده‌اند.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۳.</ref>

انسان منافق، تنها در [[اندیشه]] [[حفظ]] خویش و نشان دادن چهره‌ای مقبول از خود است. او باید چنین باشد؛ زیرا در صورت [[کشف]] [[باطن]] و [[حقیقت]] او، نه کسی با او [[دوستی]] می‌کند و نه [[محبت]] کسی را جلب می‌کند. او باید چنان ظاهر را بیاراید و خود را آراسته به [[سجایای اخلاقی]] نشان دهد که دیده‌ها، از ظاهر او به باطنش نپردازند. از این رو او به [[دروغ]] و [[نیرنگ]] [[متوسل]] می‌شود تا زیورهای بدلی بر [[روح]] خود بیاویزد و به جای پیراستن [[جان]]، عیان را بیاراید. [[سخن امام علی]] {{ع}} در همین باب است: {{متن حدیث|بِالْكَذِبِ يَتَزَيَّنُ أَهْلُ النِّفَاقِ‌}}<ref>غررالحکم، ج۳، ص۲۰۷، ح۴۲۲۲.</ref>؛ «منافقان به دروغ، خود را می‌آرایند». {{متن حدیث|و المنافق قوله جمیل و فعله الداء الخیل}}<ref>غررالحکم، ج۲، ص۶، ح۱۵۷۸.</ref>؛ «منافق، گفتارش [[زیبا]] و کردارش [[بیماری]] درون است». [[منافق]] [[زیبا]] می‌نماید و زیبا می‌گوید تا [[بیماری]] درونی خویش را بپوشاند و [[هدف]] خود را پنهان نگاه دارد، و تا آنجا که بتواند در [[دل‌ها]] [[نفوذ]] کند و [[انسان‌ها]] را بفریبد و به کام خود برسد. زیبا و شیوا [[سخن گفتن]] در همه جامعه‌ها و برای همه انسان‌ها جذاب بوده و شگرد همیشگی [[رهبران]] و افراد سودجو است. [[خصلت]] دیگر [[منافقان]]، یعنی [[چاپلوسی]] و [[تملق]] نیز به همین کار می‌آید.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۳.</ref>

شاید [[حدیث]] دیگر [[امام]] نیز ناظر به همین ویژگی باشد؛ آنجا که می‌فرماید: {{متن حدیث|الْمُنَافِقُ لِسَانُهُ يَسُرُّ وَ قَلْبُهُ يَضُرُّ}}<ref>غررالحکم، ج۲، ص۶، ح۱۵۷۶.</ref>؛ «زبان منافق شادمان می‌کند و دلش زیان می‌رساند». در حدیث دیگری که [[نفس اماره]] را به منافق [[تشبیه]] کرده است، وجه شبه را تملق می‌داند<ref>{{متن حدیث|النَّفْسُ الْأَمَّارَةُ الْمُسَوِّلَةُ تَتَمَلَّقُ تَمَلُّقَ الْمُنَافِقِ وَ تَتَصَنَّعُ بِشِيمَةِ الصَّدِيقِ الْمُوَافِقِ}}؛ (غررالحکم، ج۲، ص۱۳۸، ح۲۱۰۶).</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۴.</ref>

از آنجا که [[منافق]] در [[زندگی]] و [[اعتقادات]] خود، مردد و مذبذب است و [[وابستگی]] [[عقیدتی]] به هیچ مکتبی ندارد، در زندگی روزمره و [[معاشرت]] [[اجتماعی]] خود نیز ثابت و [[استوار]] نیست و همواره به رنگ‌های محیط، گروه، [[دوستان]] و آشنایان در می‌آید. اگر روزگاری، [[توانگری]] و [[گشاده‌دستی]] و [[خرج]] و [[انفاق]] در راه و کار مخصوصی، رواج یابد، او را از [[توانگران]] و سخاوتمندان می‌بینم و اگر روزگاری، درویشی و صوفی‌گری سکه رایج بازار فخرفروشان گردد، او را با کشکول گدایی و کلاه درویشی [[مشاهده]] می‌کنیم. این تلون و رنگانگی به منافق امکان زیستن و [[ایمنی]] می‌دهد؛ زیرا شناخته نمی‌شود و همرنگی با محیط، او را یکی از اجزای [[حقیقی]] و [[درست‌کار]] پیرامونش نشان می‌دهد. او به واقع بی‌رنگ و بی‌چهره است و هر لحظه و هرجا به مقتضای حال رنگ عوض می‌کند. نه [[عقد]] [[قلبی]] دارد که بر آن بایستد و نه جوهره‌ای که با رنگ خود نمایان شود. منافق با این کار از دنیای خود محافظت می‌کند؛ چهره ساختگی‌اش را پوششی برای درون نازیبایش می‌سازد، اظهار خیر می‌کند، اما در [[باطن]] جز [[شر]] و [[زشتی]] ندارد. برخلاف شخص [[تقیه]] کننده که [[باطنی]] [[نیکو]] و سیرتی [[زیبا]] دارد، اما در تنگنای زمانه و فشار [[روزگار]]، خود را بدسرشت و [[زشت]] نشان می‌دهد تا در نهانْ [[دین]] خود را [[حفظ]] کند. منافق با [[جماعت]]، همرنگ است و اگر بمیرد، بر خاکستر کردنش و یا به [[خاک]] سپردنش میان [[هندو]] و [[مسلمان]] [[نزاع]] در می‌گیرد. هیچ کس او را [[دشمن]] خود نمی‌پندارد و او نیز دشمنی‌اش را بروز نمی‌دهد. او مبنایی برای رعایت امور [[اخلاقی]] ندارد و به فرموده [[امام علی]] {{ع}} {{متن حدیث|عَادَةُ الْمُنَافِقِينَ تَهْزِيعُ الْأَخْلَاقِ}}<ref>غررالحکم، ج۴، ص۳۳۲، ح۶۲۴۴؛ جاحظ، مائة کلمه، ص۵۱، ح۶۸.</ref>؛ «به [[تغییر]] همواره [[خلق و خوی]] خود، [[عادت]] کرده است».<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۵.</ref>

=== [[آسان‌گیری]] بر خود و [[سخت‌گیری]] بر [[مردم]] ===

اگرچه [[منافق]] با [[چاپلوسی]] و زبان‌بازی، خود را نزدیک و صمیمی نشان می‌دهد و ادعای [[محبت]] و علاقه می‌کند، در درون نه [[دوستدار]] است، نه عیب‌پوش؛ بلکه کوچک‌ترین [[عیب‌ها]] را دیده و برای وقتی مناسب، [[ذخیره]] کرده است. او تنها با زبان به مردم [[احترام]] می‌گذارد و به [[تحسین]] و [[تکریم]] ظاهری آنها می‌پردازد؛ اما در پس این [[ظاهرسازی]]، مردم را [[نادان]] و حتی [[سفیه]] می‌داند<ref>ر. ک: {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ}} «و چون به آنان گویند که مانند (دیگر) مردمان ایمان بیاورید می‌گویند آیا ما چون کم خردان ایمان بیاوریم؟ آگاه باشید! آنان خود کم خردند امّا نمی‌دانند» سوره بقره، آیه ۱۳.</ref>، و در عوض خود را [[صالح]] و [[مصلح]] و [[بی‌عیب]] و [[نقص]] می‌بیند. [[امام علی]] {{ع}} در همین باره می‌فرماید: {{متن حدیث|الْمُنَافِقُ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ وَ عَلَى النَّاسِ طَاعِنٌ (}}<ref>غررالحکم، ج۲، ص۱۰۹، ح۲۰۰۸.</ref>؛ «منافق نسبت به خود [[مسامحه]] روا می‌دارد و بر مردم خرده می‌گیرد».<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۵.</ref>

[[امام همام]]، [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} در [[خطبه]] مشهور خود که بسیاری از ویژگی‌های منافقان را آشکار می‌کند، بیش‌تر به نوع عملکرد و شیوه‌های کاری آنان نظر دارد. [[امام]] در این خطبه، روان‌کاوی ژرف منافقان را با نحوه عملکرد آنان در [[اجتماع]]، به هم می‌آمیزد و چنان [[شخصیت]] آنان را ترسیم می‌کند که می‌توان از آن، الگوی [[روان‌شناسی]] منافقان را رسم کرد:

[[منافق]] گاه قدمی پیش می‌گذارد و نه تنها خود را [[مؤمن]] که دانشمند [[متعهد]] و [[دوستدار]] نشر و پخش [[دانش]] و [[دین]] می‌نماید و با [[جعل حدیث]] و نقل آن، در [[متدینان]] و حتی در دین رخنه می‌کند. این گروه در دوره [[گرایش]] [[مسلمانان]] به [[حدیث]]، بیش‌ترین [[سوء]] استفاده‌ها را کردند؛ تا جایی که [[محدثان]] درست‌اندیش، به [[نقد]] و [[تصفیه]] [[روایات]] [[همت]] گماردند. [[سلیم بن قیس]] از نخستین کسانی است که به وجود این شگرد منافقانه و [[احادیث]] مخالف و ساختگی پی برد و برای حل آن، به [[خدمت]] [[امام علی]] {{ع}} رسید. [[امام]] در [[کلامی]] مفصل او را از [[دسیسه]] [[منافقان]] [[آگاه]] کرد و با تقسیم محدثان به چهار گروه، منافقان را گروه نخست آنان شمرد:

حدیث از چهار دسته - که پنجمی ندارد- به تو می‌رسد: مرد منافقی که [[اظهار ایمان]] می‌کند و خود را [[مسلمان]] نشان می‌دهد و هیچ ابایی از [[دروغ بستن]] بر [[پیامبر خدا]] {{صل}} ندارد و آن را [[گناه]] نمی‌داند و اگر [[مردم]] می‌دانستند که او منافق و [[دروغ‌گو]] است، از او نمی‌پذیرفتند و تصدیقش نمی‌کردند. ولی او را از [[صحابه]] [[حضرت رسول]] می‌پندارند و می‌گویند او [[پیامبر]] را دیده و از او شنیده است. مردم از او حدیث می‌گیرند و به حال او آگاه نیستند. در حالی که [[خداوند]] از منافقان خبر داده و آنان را توصیف کرده و فرموده است: «هنگامی که آنان را می‌بینی، از شمایلشان [[خشنود]] می‌شوی و چون سخن گویند، به گفتارشان، گوش می‌دهی»<ref>{{متن قرآن|وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ}} «و هنگامی که آنان را ببینی، پیکرهاشان تو را به شگفتی می‌آورد و چون چیزی گویند به گفتارشان گوش می‌سپاری» سوره منافقون، آیه ۴.</ref>.

این [[منافقان]] پس از [[پیامبر]] باقی ماندند و با [[دروغ]] و [[تزویر]] و [[تهمت]]، به [[زمامداران]] [[گمراه]] و [[دعوت]] کنندگان به [[آتش]]، نزدیک شدند و آنان نیز [[ولایت]] [[کارها]] را به آنان سپردند و برگرده [[مردمان]] سوارشان کردند، و با کمک آنان [[دنیا]] را خوردند. [[مردم]] با [[پادشاهان]] و دنیا هستند؛ مگر کسی که [[خداوند]] او را [[حفظ]] کند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۶۳، ح۱.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۰۶.</ref>

=== [[حقارت]] درونی ===

نفاق به تصریح [[قرآن]]، [[بیماری]] [[روحی]] است<ref>{{متن قرآن|فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ}} «به دل بیماری‌یی دارند» سوره بقره، آیه ۱۰؛ نیز ر. ک: {{متن قرآن|وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ}} «و اما در بیماردلان بر پلیدیشان پلیدی می‌افزاید و آنان کافر خواهند مرد» سوره توبه، آیه ۱۲۵.</ref> و از دیدگاه [[احادیث]]، مهم‌ترین علت آن [[ذلت]] و حقارت درونی [[منافق]] است. احادیث که همگی از [[امام علی]] {{ع}} هستند، یک‌صدا این نکته را تأکید می‌کنند که نفاق [[انسان]] ناشی از ذلتی است که او در خود می‌یابد<ref>میزان الحکمه، ج۴، عنوان «نفاق» باب «علة النفاق»، ص۳۳۳۸؛ جاحظ، مائة کلمه، ج۴، ص۳۳؛ {{عربی|نفاق المرء ذلة}}.</ref>. تحلیل‌های روان‌کاوانه نیز این [[حقیقت]] را [[تأیید]] می‌کنند. منافق، از [[بیم]] افشای رازش، هماره [[خوار]] و مضطرب است. از یک سو [[ترس]] از [[گردن نهادن]] به [[تکالیف]] و از سوی دیگر ترس ناشی از [[مخالفت]] آشکار و [[پذیرفتن]] تبعات آن، گریبان او را می‌گیرد و ترس جز ناشی از [[ضعف]] و حقارت نیست. [[ظهور]] [[رفتاری]] همچون [[تملق]] و [[چاپلوسی]] در ظاهر، و [[غیبت]] و [[بدگویی]] در [[خلوت]] که جهد عاجز و [[ناتوان]] است<ref>الغیبة جهد العاجز. (نهج البلاغه، حکمت ۴۶۱).</ref>، از همین ذلت درونی سرچشمه می‌گیرد. اگر به معنای [[حقیقی]] نفاق که از گونه‌های [[دروغ]] است، توجه کنیم، فرموده علی {{ع}} را بهتر خواهیم فهمید: «نفاق بر [[کذب]] بنا نهاده شده است»<ref> {{متن حدیث|النِّفَاقُ مَبْنِيٌ عَلَى الْمَيْنِ‌}}؛ (غررالحکم، ج۱، ص۳۰۲، ح۱۱۵۶).</ref> و «دروغ سر از نفاق در می‌آورد»<ref>{{متن حدیث|الْكَذِبُ يُؤَدِّي إِلَى النِّفَاقِ‌}}؛ (غررالحکم، ج۱، ص۳۱۰، ح۱۱۸۱).</ref> و «چون دروغ، خود، از [[خواری]] و [[ذلت نفس]] زاییده می‌شود»<ref>{{متن حدیث|لَا يَكْذِبُ الْكَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِهِ‌}}؛ (میزان الحکمه، ج۳، عنوان الکذب، باب علة الکذب، ص۲۶۷۶، ح۱۷۴۲۷).</ref>، پس به آسانی می‌توان نفاق را معلول حقارت انسان دانست.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۱۷.</ref>

اگر عامل پیشین، درون شخصیتی و نهفته در [[روح]] منافق باشد، ستیزه‌جویی و [[خصومت]] را می‌توان زمینه و عامل بیرونی پیدایش نفاق دانست. کشمکش‌ها و درگیری‌های لفظی، خطی و [[فکری]] و مجادله‌های شدید [[سیاسی]] و جناحی هرگاه به درازا کشد، هر دو سوی [[نزاع]] را خسته و آشفته می‌کند و زمینه مساعدی برای در لاک خود خزیدن، از سطح به عمق رفتن و دو چهرگی فراهم می‌آورد. برخوردهای جان‌فرسا و [[بیم]] از مخالفت‌های لج‌بازانه، هر دو طرف و یا حداقل یکی از آنان را به [[سکوت]] و اعلام [[رضایت]] ظاهری و یا حتی موافقت نمایشی وا می‌دارد تا با پنهان شدن در پشت پرده [[نفاق]] و [[دورویی]]، خود را [[حفظ]] کند و نیروی خود را برای موقعیتی مناسب نگه دارد. بدین‌سان [[دل]] و [[جان]]، [[بیمار]] و آفت زده می‌شود. [[حضرت علی]] {{ع}} این معنا را چه [[زیبا]] ترسیم کرده است! آنجا که «[[مراء]]» و [[خصومت]] را سبب مریضی [[قلب]] و زمینه رویش نفاق می‌داند<ref>{{متن حدیث|إِيَّاكُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الْإِخْوَانِ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا النِّفَاقُ}}؛ (الکافی، ج۲، ص۳۰۰، ح۱).</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۱۸.</ref>

[[امام علی]] {{ع}} علت‌های دیگر نفاق را نیز برشمرده‌اند. [[امام]] چهار ستون نفاق را عبارت می‌دانند از: [[هوا و هوس]]، [[سستی]] و [[سهل‌انگاری]]، [[کینه]] و [[طمع]]. سپس هر یک از این چهار رکن اصلی را به چهار شاخه تقسیم کرده و فرموده‌اند:

نفاق بر چهار پایه [[استوار]] است: [[هوس]] و سهل‌انگاری و [[خشم]] و طمع. هوس، خود، چهار شعبه دارد: [[ستم]] و [[تجاوز]] و [[شهوت]] و [[سرکشی]]. هر که ستم کند گرفتاری‌هایش زیاد شود و تنها ماند و از کمک به او خودداری شود. هر که تجاوز کند، کسی از [[شرارت‌ها]] و بدی‌هایش در [[امان]] نباشد و دلش سالم نماند و در برابر [[خواهش‌های نفسانی]] خوددار نباشد. هر که [[شهوات]] خود را تعدیل نکند، در [[پلیدی‌ها]] فرو رود، و هر که از روی عمد و بدون دلیل، سرکشی کند، [[گمراه]] شود.

[[طمع]] را نیز چهار شعبه است: [[شادمانی]] و سرمستی و خیره‌سری و [[فزون‌خواهی]]. شادمانی کردن نزد [[خداوند]] خوشایند نیست و سرمستی تبختر و [[خودپسندی]] است و خیره‌سری بلایی است که [[آدمی]] را به کشیدن بار گناهان وامی‌دارد و فزون‌خواهی [[سرگرمی]] و [[بازی]] و [[گرفتاری]] و جایگزین کردن چیز [[پست‌تر]] =[[دنیا]] به جای چیز بهتر = [[آخرت]] است. این است [[نفاق]] و پایه‌ها و شاخه‌های آن<ref>الکافی، ج۲، باب صفة النفاق و المنافق، ص۳۹۳.</ref>.

بپرهیز از کسی که چون با او سخن بگویی ملولت کند و چون با تو سخن گوید، غمگینت کند و چه شادمانش‌سازی یا به وی زیان برسانی، با تو خواهد آمد و اگر روزی از تو جدا شود، در غیاب تو، آن‌چه را [[دوست]] نداری می‌گوید و اگر مانعش شوی، به تو [[افترا]] می‌بندد و اگر با وی موافقت کنی، به تو [[حسد]] می‌ورزد و اگر مخالفتش کنی، با تو [[دشمنی]] و [[ستیزه‌جویی]] می‌کند. از جبران خوبی‌هایی که به وی شده، [[ناتوان]] است؛ اما در برابر کسی که به وی [[ستم]] کرده [[زیاده‌روی]] می‌کند. همراهش [[اجر]] می‌برد و او بار سنگین [[گناه]] را. زبانش علیه او است، نه برای او، و دلش سخنش را نگه نمی‌دارد. برای ستیزیدن می‌آموزد و برای [[ریا]] [[تفقه]] می‌کند. به سوی [[دنیا]] می‌شتابد و [[تقوا]] را وا می‌گذارد. پس چنین کسی از [[ایمان]] دور، به [[نفاق]] نزدیک، از [[هدایت]] دورافتاده و با [[گمراهی]] همراه است<ref>بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۰، ح۶۷.</ref>.<ref>[[هادی مسعودی|مسعودی، هادی]]، [[نفاق (مقاله)| مقاله «نفاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۴۱۹.</ref>