آثار عبادت: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
جز (جایگزینی متن - ' آنکه ' به ' آنکه ') |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
==آثار و نشانه‌های عبادت== | == آثار و نشانه‌های عبادت == | ||
عبادت، [[کمال انسانی]] است که [[آدمی]] در پرتو آن به [[قرب الهی]] و [[کمال غایی]] می‌رسد. از این رو، دستاوردهایش بسیار گسترده و گوناگون است. [[انسان]] به وسیله عبادت مشمول [[رحمت]] بی‌کران [[خداوند]] می‌شود و این رحمت، [[برکات]] وسیعی را نصیب او می‌کند. [[امیرمؤمنان]]{{ع}}، با اشاره به این [[حقیقت]]، می‌فرماید: «اگر [[نمازگزار]] می‌دانست چه رحمتی او را فرا می‌گیرد، سر از [[سجده]] بر نمی‌داشت»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.</ref>. گفتنی است که دستاوردهای عبادت باید با کیفیت و [[ارزش]] عبادت ارزیابی گردد. این چنین نیست که هر عبادتی از هر کس، همه ارزش‌های [[نیک]] را به دنبال آورد، بلکه عبادت صحیح به میزانی که از ژرفا و [[معرفت]] و [[استواری]] برخوردار است، دارای ارزش و اثر است. در [[روایت]] است: «[[ثواب]] او ارزش عبادت به اندازه [[عقل]] و معرفت [[عابد]] است»<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۴۱۸.</ref>. اینک به بخشی از [[آثار عبادت]] اشاره می‌شود: | عبادت، [[کمال انسانی]] است که [[آدمی]] در پرتو آن به [[قرب الهی]] و [[کمال غایی]] می‌رسد. از این رو، دستاوردهایش بسیار گسترده و گوناگون است. [[انسان]] به وسیله عبادت مشمول [[رحمت]] بی‌کران [[خداوند]] می‌شود و این رحمت، [[برکات]] وسیعی را نصیب او می‌کند. [[امیرمؤمنان]] {{ع}}، با اشاره به این [[حقیقت]]، می‌فرماید: «اگر [[نمازگزار]] می‌دانست چه رحمتی او را فرا می‌گیرد، سر از [[سجده]] بر نمی‌داشت»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.</ref>. گفتنی است که دستاوردهای عبادت باید با کیفیت و [[ارزش]] عبادت ارزیابی گردد. این چنین نیست که هر عبادتی از هر کس، همه ارزش‌های [[نیک]] را به دنبال آورد، بلکه عبادت صحیح به میزانی که از ژرفا و [[معرفت]] و [[استواری]] برخوردار است، دارای ارزش و اثر است. در [[روایت]] است: «[[ثواب]] او ارزش عبادت به اندازه [[عقل]] و معرفت [[عابد]] است»<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۴۱۸.</ref>. اینک به بخشی از [[آثار عبادت]] اشاره می‌شود: | ||
===آثار [[فکری]] - [[معرفتی]]=== | === آثار [[فکری]] - [[معرفتی]] === | ||
عبادت پیش از هر چیز، پدیده‌ای عملی - معرفتی است؛ زیرا انسان در حال عبادت، توجه و [[فکر]] خود را به سوی عالم معنا و سرچشمه هستی، که فوق [[زمان]] و مکان و هر گونه محدودیت است، پرواز می‌دهد و این خروج از دایره بسته [[زندگی مادی]] و توجه به افق‌های [[برتر]] و بالاتر است. به عبارت دیگر، التفات به این حقیقت که هستی بسی وسیع‌تر و گسترده‌تر از [[عالم حس]] و ماده است و این که انسان، جز بعد [[جسمانی]] و نیازهای مادی، دارای بعد [[معنوی]] و [[جاودانی]] است، دستاورد مهم و بنیادینی است که از عبادت و [[بندگی]] خداوند پدید می‌آید. [[حدیث مشهور]] {{متن حدیث|الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ المُؤْمِنِ}} ناظر بر همین حقیقت [[ارزشمند]] است. انسان هر چند به [[مبدأ و معاد]] [[معتقد]] باشد، دل‌مشغولی‌های [[زندگی]] و جزر و مدهای [[دنیایی]] ممکن است او را در [[غفلت]] و بی‌خبری فرو برده، ایمانش را [[سست]] کنند. عبادت، پرده غفلت را می‌درد و [[ایمان]] انسان را تازه و بانشاط و پرثمر می‌سازد. مولا می‌فرماید: «میوه [[ذکر خدا]] روشنی [[دل‌ها]] است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. در [[حقیقت]]، عبادت تمرین عملی باورهای [[توحیدی]] و [[غفلت‌زدایی]] از [[قلب]] و [[روح آدمی]] است: «استمرار [[یاد خدا]] [[غفلت]] را می‌زداید»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. بنابراین، عبادت، گونه‌ای فعال‌سازی بعد [[معرفتی]] [[انسان]] است. | عبادت پیش از هر چیز، پدیده‌ای عملی - معرفتی است؛ زیرا انسان در حال عبادت، توجه و [[فکر]] خود را به سوی عالم معنا و سرچشمه هستی، که فوق [[زمان]] و مکان و هر گونه محدودیت است، پرواز می‌دهد و این خروج از دایره بسته [[زندگی مادی]] و توجه به افق‌های [[برتر]] و بالاتر است. به عبارت دیگر، التفات به این حقیقت که هستی بسی وسیع‌تر و گسترده‌تر از [[عالم حس]] و ماده است و این که انسان، جز بعد [[جسمانی]] و نیازهای مادی، دارای بعد [[معنوی]] و [[جاودانی]] است، دستاورد مهم و بنیادینی است که از عبادت و [[بندگی]] خداوند پدید می‌آید. [[حدیث مشهور]] {{متن حدیث|الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ المُؤْمِنِ}} ناظر بر همین حقیقت [[ارزشمند]] است. انسان هر چند به [[مبدأ و معاد]] [[معتقد]] باشد، دل‌مشغولی‌های [[زندگی]] و جزر و مدهای [[دنیایی]] ممکن است او را در [[غفلت]] و بی‌خبری فرو برده، ایمانش را [[سست]] کنند. عبادت، پرده غفلت را می‌درد و [[ایمان]] انسان را تازه و بانشاط و پرثمر می‌سازد. مولا می‌فرماید: «میوه [[ذکر خدا]] روشنی [[دل‌ها]] است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. در [[حقیقت]]، عبادت تمرین عملی باورهای [[توحیدی]] و [[غفلت‌زدایی]] از [[قلب]] و [[روح آدمی]] است: «استمرار [[یاد خدا]] [[غفلت]] را می‌زداید»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. بنابراین، عبادت، گونه‌ای فعال‌سازی بعد [[معرفتی]] [[انسان]] است. | ||
افزون بر اینکه عبادت، خود، عملی معرفتی است، عامل دست‌یابی به [[بینش]] بیشتر نیز هست. از آنجا که عبادت [[روح انسان]] را به [[کمال مطلق]] ([[خداوند]]) نزدیک می‌کند، به تناسب آن از توانایی‌های گوناگونی نیز برخوردارش می‌سازد که از جمله آنها بینش ویژه است. این بینش، آموختنی و مدرسه‌ای نیست، بلکه گونه‌ای دیگر است که جنبه قدسی دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که [[خدا]] را یاد کند، [[بینا]] می‌شود»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. نیز در [[حدیث قدسی]]، که [[شیعه]] و [[اهل سنت]] [[روایت]] کرده‌اند، آمده است: | افزون بر اینکه عبادت، خود، عملی معرفتی است، عامل دست‌یابی به [[بینش]] بیشتر نیز هست. از آنجا که عبادت [[روح انسان]] را به [[کمال مطلق]] ([[خداوند]]) نزدیک می‌کند، به تناسب آن از توانایی‌های گوناگونی نیز برخوردارش می‌سازد که از جمله آنها بینش ویژه است. این بینش، آموختنی و مدرسه‌ای نیست، بلکه گونه‌ای دیگر است که جنبه قدسی دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که [[خدا]] را یاد کند، [[بینا]] می‌شود»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. نیز در [[حدیث قدسی]]، که [[شیعه]] و [[اهل سنت]] [[روایت]] کرده‌اند، آمده است: | ||
[[بنده]] من همواره به وسیله [[نوافل]] به من [[تقرب]] می‌جوید تا | [[بنده]] من همواره به وسیله [[نوافل]] به من [[تقرب]] می‌جوید تا آنکه محبوبم می‌شود. چون محبوبم گشت، من گوشش می‌شوم که می‌شنود و چشمش می‌شوم که می‌بیند و زبانش که سخن می‌گوید<ref>الکافی، ج۲، ص۳۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۴، ص۷۲؛ صحیح بخاری، ج۷، ص۱۹۰؛ السنن الکبری، ج۳، ص۳۴۶.</ref>. | ||
این [[حدیث]] را به هر معنا [[تفسیر]] کنیم، از این حقیقت حکایت دارد که انسان بر اثر عبادت، به مرحله‌ای می‌رسد که نیروی ادراکی و معرفتی‌اش مورد [[تأیید]] و [[حمایت]] ویژه خداوند قرار می‌گیرد و روشن است که در این حالت، به معرفتی ویژه دست می‌یازد که [[ارزش]] قدسی و [[ملکوتی]] دارد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[حدیثی]] می‌فرماید: «استمرار یاد خدا قلب و [[اندیشه]] را [[نورانی]] می‌کند»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. همچنین، در توضیح [[آیه]] {{متن قرآن|رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۷.</ref> می‌فرماید: | این [[حدیث]] را به هر معنا [[تفسیر]] کنیم، از این حقیقت حکایت دارد که انسان بر اثر عبادت، به مرحله‌ای می‌رسد که نیروی ادراکی و معرفتی‌اش مورد [[تأیید]] و [[حمایت]] ویژه خداوند قرار می‌گیرد و روشن است که در این حالت، به معرفتی ویژه دست می‌یازد که [[ارزش]] قدسی و [[ملکوتی]] دارد. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} در [[حدیثی]] می‌فرماید: «استمرار یاد خدا قلب و [[اندیشه]] را [[نورانی]] می‌کند»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. همچنین، در توضیح [[آیه]] {{متن قرآن|رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}<ref>«مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۷.</ref> می‌فرماید: | ||
[[خداوند سبحان]] یاد خود را مایه روشنی دل‌ها کرده است که [[انسان]] به سبب آن، پس از ناشنوایی می‌شنوند و پس از [[نابینایی]] می‌بینند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۳.</ref>. | [[خداوند سبحان]] یاد خود را مایه روشنی دل‌ها کرده است که [[انسان]] به سبب آن، پس از ناشنوایی می‌شنوند و پس از [[نابینایی]] می‌بینند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۳.</ref>. | ||
[[عرفان]] و عبادت، نه تنها نیروی ادراکی انسان را تحت [[حمایت]] ویژه [[پروردگار]] قرار می‌دهند، بلکه – چنان‌که در [[حدیث]] بالا آمده است - قوای عملی و رفتاری‌اش را نیز از این حمایت و [[هدایت]] برخوردار می‌سازند و او را به مرحله «[[عصمت نسبی]]» می‌رسانند، که در بخش‌های [[آینده]] از آن سخن خواهیم گفت.<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۰.</ref> | [[عرفان]] و عبادت، نه تنها نیروی ادراکی انسان را تحت [[حمایت]] ویژه [[پروردگار]] قرار می‌دهند، بلکه – چنان‌که در [[حدیث]] بالا آمده است - قوای عملی و رفتاری‌اش را نیز از این حمایت و [[هدایت]] برخوردار می‌سازند و او را به مرحله «[[عصمت نسبی]]» می‌رسانند، که در بخش‌های [[آینده]] از آن سخن خواهیم گفت.<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۰.</ref> | ||
===آثار [[روحی]] - [[روانی]]=== | === آثار [[روحی]] - [[روانی]] === | ||
#توجه به [[خداوند]] و [[عوالم]] [[معنوی]] چونان که ظرفیت [[معرفتی]] انسان را افزایش می‌دهد، بر ظرفیت روانی و روحی او نیز می‌افزاید. بسیاری از کم‌ظرفیتی‌ها و بی‌صبری‌ها ناشی از [[تنگ‌نظری]] و دید محدود افراد است. چون افق [[فکری]] انسان به وسیله [[ایمان]] و عبادت بلند شود، توان [[تحمل]] و بردباری‌اش نیز افزایش می‌یابد. علی{{ع}} می‌فرماید: «[[یاد خدا]] [[شرح صدر]] می‌آورد»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. از این رو، [[قرآن]] [[مؤمنان]] را به مددجویی از [[نماز]] و [[روزه]] فرامی‌خواند: «از [[صبر]]<ref>برخی احادیث، واژه «صبر» را در آیه به روزه تفسیر کرده است.</ref> و نماز کمک بگیرید»<ref>{{متن قرآن|وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ}} «از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵.</ref>. مولا می‌فرماید: «یاد خدا... [[آرامش]] [[دل‌ها]] است». همچنین، [[احادیث]] سفارش می‌کنند که هنگام [[خشم]] به یاد خدا [[پناه]] بریم: «هرگاه به خشم درآمدی، بگو: {{متن حدیث|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، خشمت آرام می‌گیرد»<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۱۵.</ref>. | # توجه به [[خداوند]] و [[عوالم]] [[معنوی]] چونان که ظرفیت [[معرفتی]] انسان را افزایش می‌دهد، بر ظرفیت روانی و روحی او نیز می‌افزاید. بسیاری از کم‌ظرفیتی‌ها و بی‌صبری‌ها ناشی از [[تنگ‌نظری]] و دید محدود افراد است. چون افق [[فکری]] انسان به وسیله [[ایمان]] و عبادت بلند شود، توان [[تحمل]] و بردباری‌اش نیز افزایش می‌یابد. علی {{ع}} می‌فرماید: «[[یاد خدا]] [[شرح صدر]] می‌آورد»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>. از این رو، [[قرآن]] [[مؤمنان]] را به مددجویی از [[نماز]] و [[روزه]] فرامی‌خواند: «از [[صبر]]<ref>برخی احادیث، واژه «صبر» را در آیه به روزه تفسیر کرده است.</ref> و نماز کمک بگیرید»<ref>{{متن قرآن|وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ}} «از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵.</ref>. مولا می‌فرماید: «یاد خدا... [[آرامش]] [[دل‌ها]] است». همچنین، [[احادیث]] سفارش می‌کنند که هنگام [[خشم]] به یاد خدا [[پناه]] بریم: «هرگاه به خشم درآمدی، بگو: {{متن حدیث|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، خشمت آرام می‌گیرد»<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۱۵.</ref>. | ||
#[[صفا]] و [[لطافت]] [[روح]] از دستاوردهای [[باطنی]] عبادت است. عبادت و [[عبودیت]] خداوند، که کانون [[جمال]] و زیبایی‌ها است، بر [[قلب]] انسان تأثیر می‌گذارد و شعاعی از [[رحمت]] و [[لطف]] و [[عطوفت]] [[الهی]] را نصیبش می‌کند. در [[نهج‌البلاغه]] آمده است: «[[خداوند سبحان]] ذکر خود را مایه صفا و جلای قلب‌ها کرده است»<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.</ref>. [[عارفان]] و [[عابدان]] [[راستین]] همواره از روحی لطیف و با صفا برخوردارند و شگفت | # [[صفا]] و [[لطافت]] [[روح]] از دستاوردهای [[باطنی]] عبادت است. عبادت و [[عبودیت]] خداوند، که کانون [[جمال]] و زیبایی‌ها است، بر [[قلب]] انسان تأثیر می‌گذارد و شعاعی از [[رحمت]] و [[لطف]] و [[عطوفت]] [[الهی]] را نصیبش می‌کند. در [[نهج‌البلاغه]] آمده است: «[[خداوند سبحان]] ذکر خود را مایه صفا و جلای قلب‌ها کرده است»<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.</ref>. [[عارفان]] و [[عابدان]] [[راستین]] همواره از روحی لطیف و با صفا برخوردارند و شگفت آنکه این [[لطافت]] را با [[صلابت]] و [[استواری]] و [[سختی]] در راه [[حق همراه]] کرده‌اند. [[امیرمؤمنان]] {{ع}}، که خود نماد [[قاطعیت]] و [[سازش ناپذیری]] در راه [[حق]] است، از چنان [[روح]] لطیف و ظریفی برخوردار بود<ref>کشف الیقین، ص۱۷۶.</ref> که در برابر ناله [[یتیمی]] یا فغان مظلومی دگرگون و منقلب می‌شد و گاه [[اشک]] از دیدگان پاکش سرازیر می‌گردید.<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۱.</ref> | ||
===آثار عملی و [[رفتاری]]=== | === آثار عملی و [[رفتاری]] === | ||
#عبادت، [[آدمی]] را از [[گناه]] و [[فساد]] باز می‌دارد<ref>البته گناه ممکن است اخلاقی باشد؛ مانند حسد و سوء ظن. در این صورت عبادت نسبت به آن نیز جنبه بازدارندگی دارد.</ref>. [[قرآن]] درباره اثر [[نماز]] - که یکی از مهم‌ترین [[عبادت‌ها]] - است. می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref>. [[حضرت علی]]{{ع}} نیز می‌فرماید: «نماز [[دژ]] [[خداوند]] و دورکننده [[شیطان]] است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.</ref>. همچنین می‌فرماید: «[[یاد خدا]] وسیله طرد شیطان است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۸.</ref>. آدمی در سایه عبادت و [[عبودیت]] حق به جایی می‌رسد که از [[سلطه]] شیطان، که نماد [[شر]] و [[زشتی]] است، [[رهایی]] می‌یابد: {{متن قرآن|إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ}}<ref>«بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.</ref>. و این همان «[[عصمت نسبی]]» است و در مرحله بالاتر، به «[[عصمت]] مطلق» می‌رسد که ویژه [[انبیا]] و [[اوصیا]] است. | # عبادت، [[آدمی]] را از [[گناه]] و [[فساد]] باز می‌دارد<ref>البته گناه ممکن است اخلاقی باشد؛ مانند حسد و سوء ظن. در این صورت عبادت نسبت به آن نیز جنبه بازدارندگی دارد.</ref>. [[قرآن]] درباره اثر [[نماز]] - که یکی از مهم‌ترین [[عبادت‌ها]] - است. می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ}}<ref>«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref>. [[حضرت علی]] {{ع}} نیز می‌فرماید: «نماز [[دژ]] [[خداوند]] و دورکننده [[شیطان]] است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.</ref>. همچنین می‌فرماید: «[[یاد خدا]] وسیله طرد شیطان است»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۸.</ref>. آدمی در سایه عبادت و [[عبودیت]] حق به جایی می‌رسد که از [[سلطه]] شیطان، که نماد [[شر]] و [[زشتی]] است، [[رهایی]] می‌یابد: {{متن قرآن|إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ}}<ref>«بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.</ref>. و این همان «[[عصمت نسبی]]» است و در مرحله بالاتر، به «[[عصمت]] مطلق» می‌رسد که ویژه [[انبیا]] و [[اوصیا]] است. | ||
#عبادت و عبودیت - چنان که گذشت - [[صفا]] و [[نورانیت]] [[روحی]] می‌آورد و<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.</ref> [[قلب پاک]] و [[نورانی]] به [[نیکی‌ها]] و [[اعمال]] خیر [[گرایش]] دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که [[قلب]] خود را با استمرار یاد خدا آباد کند، کردارش، در [[نهان]] و آشکار، [[نیک]] می‌شود»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>..<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۲.</ref> | # عبادت و عبودیت - چنان که گذشت - [[صفا]] و [[نورانیت]] [[روحی]] می‌آورد و<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.</ref> [[قلب پاک]] و [[نورانی]] به [[نیکی‌ها]] و [[اعمال]] خیر [[گرایش]] دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که [[قلب]] خود را با استمرار یاد خدا آباد کند، کردارش، در [[نهان]] و آشکار، [[نیک]] می‌شود»<ref>تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.</ref>..<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۲.</ref> | ||
===آثار جسمی=== | === آثار جسمی === | ||
بی‌گمان، [[آرامش روانی]] و [[سلامت روحی]] - که دستاورد عبادت است- در [[سلامتی جسم]] و [[بدن انسان]] بسی مؤثر است. امروزه بیش از هر [[زمان]] دیگر ثابت شده است که بسیاری از [[بیماری‌ها]]، جنبه روان - تنی دارند. تأثیر متقابل روان و [[بدن]] بر یکدیگر بسیار گسترده و ژرف است که بررسی‌اش از حوصله این نوشتار بیرون است. وانگهی، بخشی از [[عبادات]] - مانند [[غسل]]، [[وضو]] و [[مسواک]] - جنبه بهداشتی نیز دارند و در [[سلامتی]] جسمی [[آدمی]] اثری مهم برجای می‌نهند.<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۳.</ref> | بی‌گمان، [[آرامش روانی]] و [[سلامت روحی]] - که دستاورد عبادت است- در [[سلامتی جسم]] و [[بدن انسان]] بسی مؤثر است. امروزه بیش از هر [[زمان]] دیگر ثابت شده است که بسیاری از [[بیماری‌ها]]، جنبه روان - تنی دارند. تأثیر متقابل روان و [[بدن]] بر یکدیگر بسیار گسترده و ژرف است که بررسی‌اش از حوصله این نوشتار بیرون است. وانگهی، بخشی از [[عبادات]] - مانند [[غسل]]، [[وضو]] و [[مسواک]] - جنبه بهداشتی نیز دارند و در [[سلامتی]] جسمی [[آدمی]] اثری مهم برجای می‌نهند.<ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۳.</ref> | ||
===آثار [[اجتماعی]]=== | === آثار [[اجتماعی]] === | ||
عبادت [[خداوند]]، عاملی بسیار مهم در بهبود [[رفتار اجتماعی]] و ارتقای [[اخلاق اجتماعی]] است؛ زیرا پذیرش و [[مقبولیت]] عبادت نزد خداوند، با انجام [[وظایف اجتماعی]] و [[ادای حقوق]] دیگران پیوند خورده است:{{متن قرآن|إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد» سوره مائده، آیه ۲۷.</ref>. بنابراین، کسی که به [[راستی]] [[اهل عبادت]] است، می‌کوشد برای قبولی عباداتش [[حقوق]] دیگران را [[ارج]] نهد و از ستم‌کاری و حریم‌شکنی خودداری کند. [[حضرت علی]]{{ع}} می‌فرماید: | عبادت [[خداوند]]، عاملی بسیار مهم در بهبود [[رفتار اجتماعی]] و ارتقای [[اخلاق اجتماعی]] است؛ زیرا پذیرش و [[مقبولیت]] عبادت نزد خداوند، با انجام [[وظایف اجتماعی]] و [[ادای حقوق]] دیگران پیوند خورده است:{{متن قرآن|إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد» سوره مائده، آیه ۲۷.</ref>. بنابراین، کسی که به [[راستی]] [[اهل عبادت]] است، می‌کوشد برای قبولی عباداتش [[حقوق]] دیگران را [[ارج]] نهد و از ستم‌کاری و حریم‌شکنی خودداری کند. [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرماید: | ||
خداوند حقوق [[بندگان]] را مقدمه حقوق خود قرار داده است. پس کسی که [[حق]] بندگان را ادا کند، [[حق خداوند]] را نیز ادا می‌کند<ref>تصنیف غررالحکم، ص۴۸۰.</ref>. | خداوند حقوق [[بندگان]] را مقدمه حقوق خود قرار داده است. پس کسی که [[حق]] بندگان را ادا کند، [[حق خداوند]] را نیز ادا می‌کند<ref>تصنیف غررالحکم، ص۴۸۰.</ref>. | ||
عبادت‌های اجتماعی مانند [[انفاق]]، [[خوش‌رویی]]، [[خدمت]] به دیگران و [[صله رحم]] نیز خود بخشی مهم از [[عبادت‌ها]] را تشکیل می‌دهد. | عبادت‌های اجتماعی مانند [[انفاق]]، [[خوش‌رویی]]، [[خدمت]] به دیگران و [[صله رحم]] نیز خود بخشی مهم از [[عبادت‌ها]] را تشکیل می‌دهد. | ||
عبادت و [[عبودیت]] خداوند، دستاوردها و آثار متعدد دیگری نیز دارد که یکی از آنها [[افزایش نعمت]] است. حضرت علی{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|اسْتَتِمُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ}}<ref>تصنیف غررالحکم، ص۲۸۳.</ref>؛ «[[نعمت‌های الهی]] را با [[استقامت]] در [[اطاعت]] و [[فرمانبرداری]] [[خدا]] به کمال و [[بالندگی]] رسانید». این بدان دلیل است که عبادت، جنبه [[شکرگزاری]] به درگاه [[پروردگار]] نیز دارد و [[شکر]] موجب افزایش نعمت است: {{متن قرآن|لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ}}<ref>«اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم» سوره ابراهیم، آیه ۷.</ref> همچنین، عبادت - به ویژه [[دعا]] - عامل رفع [[مشکلات]] و [[بلاها]] است: | عبادت و [[عبودیت]] خداوند، دستاوردها و آثار متعدد دیگری نیز دارد که یکی از آنها [[افزایش نعمت]] است. حضرت علی {{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|اسْتَتِمُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ}}<ref>تصنیف غررالحکم، ص۲۸۳.</ref>؛ «[[نعمت‌های الهی]] را با [[استقامت]] در [[اطاعت]] و [[فرمانبرداری]] [[خدا]] به کمال و [[بالندگی]] رسانید». این بدان دلیل است که عبادت، جنبه [[شکرگزاری]] به درگاه [[پروردگار]] نیز دارد و [[شکر]] موجب افزایش نعمت است: {{متن قرآن|لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ}}<ref>«اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم» سوره ابراهیم، آیه ۷.</ref> همچنین، عبادت - به ویژه [[دعا]] - عامل رفع [[مشکلات]] و [[بلاها]] است: | ||
اگر [[مردم]] به هنگام [[بلا]] و [[سختی]] و [[زوال نعمت]]، با [[نیت]] درست و [[دل]] شیفته، به [[پروردگار]] [[پناه]] آورند، هر آنچه از دست رفته است به ایشان باز می‌گرداند و هر [[تباهی]] را پایان می‌دهد<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۵۷.</ref> | اگر [[مردم]] به هنگام [[بلا]] و [[سختی]] و [[زوال نعمت]]، با [[نیت]] درست و [[دل]] شیفته، به [[پروردگار]] [[پناه]] آورند، هر آنچه از دست رفته است به ایشان باز می‌گرداند و هر [[تباهی]] را پایان می‌دهد<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۵۷.</ref><ref>[[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)| مقاله «کرامت انسان»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۳۰۳.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:1368102.jpg|22px]] [[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)|کرامت انسان]] | # [[پرونده:1368102.jpg|22px]] [[محمد حسین ساکت|ساکت، محمد حسین]]، [[کرامت انسان - ساکت (مقاله)|کرامت انسان]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۴''']] | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | [[رده:فضایل اخلاقی]] | ||
[[رده:عبادت]] | [[رده:عبادت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۵:۴۵
آثار و نشانه‌های عبادت
عبادت، کمال انسانی است که آدمی در پرتو آن به قرب الهی و کمال غایی می‌رسد. از این رو، دستاوردهایش بسیار گسترده و گوناگون است. انسان به وسیله عبادت مشمول رحمت بی‌کران خداوند می‌شود و این رحمت، برکات وسیعی را نصیب او می‌کند. امیرمؤمنان (ع)، با اشاره به این حقیقت، می‌فرماید: «اگر نمازگزار می‌دانست چه رحمتی او را فرا می‌گیرد، سر از سجده بر نمی‌داشت»[۱]. گفتنی است که دستاوردهای عبادت باید با کیفیت و ارزش عبادت ارزیابی گردد. این چنین نیست که هر عبادتی از هر کس، همه ارزش‌های نیک را به دنبال آورد، بلکه عبادت صحیح به میزانی که از ژرفا و معرفت و استواری برخوردار است، دارای ارزش و اثر است. در روایت است: «ثواب او ارزش عبادت به اندازه عقل و معرفت عابد است»[۲]. اینک به بخشی از آثار عبادت اشاره می‌شود:
آثار فکری - معرفتی
عبادت پیش از هر چیز، پدیده‌ای عملی - معرفتی است؛ زیرا انسان در حال عبادت، توجه و فکر خود را به سوی عالم معنا و سرچشمه هستی، که فوق زمان و مکان و هر گونه محدودیت است، پرواز می‌دهد و این خروج از دایره بسته زندگی مادی و توجه به افق‌های برتر و بالاتر است. به عبارت دیگر، التفات به این حقیقت که هستی بسی وسیع‌تر و گسترده‌تر از عالم حس و ماده است و این که انسان، جز بعد جسمانی و نیازهای مادی، دارای بعد معنوی و جاودانی است، دستاورد مهم و بنیادینی است که از عبادت و بندگی خداوند پدید می‌آید. حدیث مشهور «الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ المُؤْمِنِ» ناظر بر همین حقیقت ارزشمند است. انسان هر چند به مبدأ و معاد معتقد باشد، دل‌مشغولی‌های زندگی و جزر و مدهای دنیایی ممکن است او را در غفلت و بی‌خبری فرو برده، ایمانش را سست کنند. عبادت، پرده غفلت را می‌درد و ایمان انسان را تازه و بانشاط و پرثمر می‌سازد. مولا می‌فرماید: «میوه ذکر خدا روشنی دل‌ها است»[۳]. در حقیقت، عبادت تمرین عملی باورهای توحیدی و غفلت‌زدایی از قلب و روح آدمی است: «استمرار یاد خدا غفلت را می‌زداید»[۴]. بنابراین، عبادت، گونه‌ای فعال‌سازی بعد معرفتی انسان است.
افزون بر اینکه عبادت، خود، عملی معرفتی است، عامل دست‌یابی به بینش بیشتر نیز هست. از آنجا که عبادت روح انسان را به کمال مطلق (خداوند) نزدیک می‌کند، به تناسب آن از توانایی‌های گوناگونی نیز برخوردارش می‌سازد که از جمله آنها بینش ویژه است. این بینش، آموختنی و مدرسه‌ای نیست، بلکه گونه‌ای دیگر است که جنبه قدسی دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که خدا را یاد کند، بینا می‌شود»[۵]. نیز در حدیث قدسی، که شیعه و اهل سنت روایت کرده‌اند، آمده است: بنده من همواره به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا آنکه محبوبم می‌شود. چون محبوبم گشت، من گوشش می‌شوم که می‌شنود و چشمش می‌شوم که می‌بیند و زبانش که سخن می‌گوید[۶].
این حدیث را به هر معنا تفسیر کنیم، از این حقیقت حکایت دارد که انسان بر اثر عبادت، به مرحله‌ای می‌رسد که نیروی ادراکی و معرفتی‌اش مورد تأیید و حمایت ویژه خداوند قرار می‌گیرد و روشن است که در این حالت، به معرفتی ویژه دست می‌یازد که ارزش قدسی و ملکوتی دارد. امیرمؤمنان (ع) در حدیثی می‌فرماید: «استمرار یاد خدا قلب و اندیشه را نورانی می‌کند»[۷]. همچنین، در توضیح آیه ﴿رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾[۸] می‌فرماید: خداوند سبحان یاد خود را مایه روشنی دل‌ها کرده است که انسان به سبب آن، پس از ناشنوایی می‌شنوند و پس از نابینایی می‌بینند[۹].
عرفان و عبادت، نه تنها نیروی ادراکی انسان را تحت حمایت ویژه پروردگار قرار می‌دهند، بلکه – چنان‌که در حدیث بالا آمده است - قوای عملی و رفتاری‌اش را نیز از این حمایت و هدایت برخوردار می‌سازند و او را به مرحله «عصمت نسبی» می‌رسانند، که در بخش‌های آینده از آن سخن خواهیم گفت.[۱۰]
آثار روحی - روانی
- توجه به خداوند و عوالم معنوی چونان که ظرفیت معرفتی انسان را افزایش می‌دهد، بر ظرفیت روانی و روحی او نیز می‌افزاید. بسیاری از کم‌ظرفیتی‌ها و بی‌صبری‌ها ناشی از تنگ‌نظری و دید محدود افراد است. چون افق فکری انسان به وسیله ایمان و عبادت بلند شود، توان تحمل و بردباری‌اش نیز افزایش می‌یابد. علی (ع) می‌فرماید: «یاد خدا شرح صدر می‌آورد»[۱۱]. از این رو، قرآن مؤمنان را به مددجویی از نماز و روزه فرامی‌خواند: «از صبر[۱۲] و نماز کمک بگیرید»[۱۳]. مولا می‌فرماید: «یاد خدا... آرامش دل‌ها است». همچنین، احادیث سفارش می‌کنند که هنگام خشم به یاد خدا پناه بریم: «هرگاه به خشم درآمدی، بگو: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ»، خشمت آرام می‌گیرد»[۱۴].
- صفا و لطافت روح از دستاوردهای باطنی عبادت است. عبادت و عبودیت خداوند، که کانون جمال و زیبایی‌ها است، بر قلب انسان تأثیر می‌گذارد و شعاعی از رحمت و لطف و عطوفت الهی را نصیبش می‌کند. در نهج‌البلاغه آمده است: «خداوند سبحان ذکر خود را مایه صفا و جلای قلب‌ها کرده است»[۱۵]. عارفان و عابدان راستین همواره از روحی لطیف و با صفا برخوردارند و شگفت آنکه این لطافت را با صلابت و استواری و سختی در راه حق همراه کرده‌اند. امیرمؤمنان (ع)، که خود نماد قاطعیت و سازش ناپذیری در راه حق است، از چنان روح لطیف و ظریفی برخوردار بود[۱۶] که در برابر ناله یتیمی یا فغان مظلومی دگرگون و منقلب می‌شد و گاه اشک از دیدگان پاکش سرازیر می‌گردید.[۱۷]
آثار عملی و رفتاری
- عبادت، آدمی را از گناه و فساد باز می‌دارد[۱۸]. قرآن درباره اثر نماز - که یکی از مهم‌ترین عبادت‌ها - است. می‌فرماید: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[۱۹]. حضرت علی (ع) نیز می‌فرماید: «نماز دژ خداوند و دورکننده شیطان است»[۲۰]. همچنین می‌فرماید: «یاد خدا وسیله طرد شیطان است»[۲۱]. آدمی در سایه عبادت و عبودیت حق به جایی می‌رسد که از سلطه شیطان، که نماد شر و زشتی است، رهایی می‌یابد: ﴿إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ﴾[۲۲]. و این همان «عصمت نسبی» است و در مرحله بالاتر، به «عصمت مطلق» می‌رسد که ویژه انبیا و اوصیا است.
- عبادت و عبودیت - چنان که گذشت - صفا و نورانیت روحی می‌آورد و[۲۳] قلب پاک و نورانی به نیکی‌ها و اعمال خیر گرایش دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که قلب خود را با استمرار یاد خدا آباد کند، کردارش، در نهان و آشکار، نیک می‌شود»[۲۴]..[۲۵]
آثار جسمی
بی‌گمان، آرامش روانی و سلامت روحی - که دستاورد عبادت است- در سلامتی جسم و بدن انسان بسی مؤثر است. امروزه بیش از هر زمان دیگر ثابت شده است که بسیاری از بیماری‌ها، جنبه روان - تنی دارند. تأثیر متقابل روان و بدن بر یکدیگر بسیار گسترده و ژرف است که بررسی‌اش از حوصله این نوشتار بیرون است. وانگهی، بخشی از عبادات - مانند غسل، وضو و مسواک - جنبه بهداشتی نیز دارند و در سلامتی جسمی آدمی اثری مهم برجای می‌نهند.[۲۶]
آثار اجتماعی
عبادت خداوند، عاملی بسیار مهم در بهبود رفتار اجتماعی و ارتقای اخلاق اجتماعی است؛ زیرا پذیرش و مقبولیت عبادت نزد خداوند، با انجام وظایف اجتماعی و ادای حقوق دیگران پیوند خورده است:﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾[۲۷]. بنابراین، کسی که به راستی اهل عبادت است، می‌کوشد برای قبولی عباداتش حقوق دیگران را ارج نهد و از ستم‌کاری و حریم‌شکنی خودداری کند. حضرت علی (ع) می‌فرماید: خداوند حقوق بندگان را مقدمه حقوق خود قرار داده است. پس کسی که حق بندگان را ادا کند، حق خداوند را نیز ادا می‌کند[۲۸].
عبادت‌های اجتماعی مانند انفاق، خوش‌رویی، خدمت به دیگران و صله رحم نیز خود بخشی مهم از عبادت‌ها را تشکیل می‌دهد. عبادت و عبودیت خداوند، دستاوردها و آثار متعدد دیگری نیز دارد که یکی از آنها افزایش نعمت است. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «اسْتَتِمُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ»[۲۹]؛ «نعمت‌های الهی را با استقامت در اطاعت و فرمانبرداری خدا به کمال و بالندگی رسانید». این بدان دلیل است که عبادت، جنبه شکرگزاری به درگاه پروردگار نیز دارد و شکر موجب افزایش نعمت است: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾[۳۰] همچنین، عبادت - به ویژه دعا - عامل رفع مشکلات و بلاها است: اگر مردم به هنگام بلا و سختی و زوال نعمت، با نیت درست و دل شیفته، به پروردگار پناه آورند، هر آنچه از دست رفته است به ایشان باز می‌گرداند و هر تباهی را پایان می‌دهد[۳۱][۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ص۴۱۸.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۳۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۴، ص۷۲؛ صحیح بخاری، ج۷، ص۱۹۰؛ السنن الکبری، ج۳، ص۳۴۶.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ «مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۷.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۴۳.
- ↑ ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی، ج۴، ص ۳۰۰.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ برخی احادیث، واژه «صبر» را در آیه به روزه تفسیر کرده است.
- ↑ ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ﴾ «از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۱۵.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.
- ↑ کشف الیقین، ص۱۷۶.
- ↑ ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی، ج۴، ص ۳۰۱.
- ↑ البته گناه ممکن است اخلاقی باشد؛ مانند حسد و سوء ظن. در این صورت عبادت نسبت به آن نیز جنبه بازدارندگی دارد.
- ↑ «آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۷۵.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۸.
- ↑ «بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۴۲.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۱۸۹.
- ↑ ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی، ج۴، ص ۳۰۲.
- ↑ ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی، ج۴، ص ۳۰۳.
- ↑ «خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد» سوره مائده، آیه ۲۷.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۴۸۰.
- ↑ تصنیف غررالحکم، ص۲۸۳.
- ↑ «اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم» سوره ابراهیم، آیه ۷.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۲۵۷.
- ↑ ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی، ج۴، ص ۳۰۳.