|
|
| خط ۹: |
خط ۹: |
|
| |
|
| ==علی رضا فخاری== | | ==علی رضا فخاری== |
| ==آرای مفسّران درباره‌ی «اُم‌الکتاب»==
| |
| مفسران ذیل هر یک از آیات سه‌گانه و گاه ذیل یک آیه نظرات متنوعی را بیان داشته‌اند که به مواردی از آن اشاره می‌گردد. ذیل آیه ۴ سوره زخرف که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}} <ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> بسیاری از مفسران أمّ‌الکتاب را به [[لوح محفوظ]] تفسیر کرده‌اند. <ref>مقاتل بن سلیمان، ج ۳: ۷۸۹؛ نحاس، ج ۴: ۶۵؛ طوسی، ج ۹: ۱۸۱-۱۸۰؛ نیشابوری، ج ۲: ۷۳۶؛ زمخشری، ج ۴: ۲۳۶؛ طبرسی، ج ۹: ۶۰؛ ابن‌عطیّه‌ی اندلسی، ج ۵: ۴۵؛ طباطبایی، ج ۱۸: ۸۴. اندکی از متأخّران نیز از آن به علم الهی یاد نموده‌اند ابن‌عاشور، ج ۲۵: ۲۱۳؛ مغنیه، ج ۶: ۵۳۸؛ مراغی، ج ۲۵: ۶۸.</ref>. از فحوای کلام برخی از مفسران چنین به نظر می‌رسد که منشأ تفسیر آن دسته از کسانی که أمّ‌الکتاب را در این آیه به لوح محفوظ تطبیق داده‌اند، استناد آنها به آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}} <ref> این سخن، جادو و دروغ نیست بلکه قرآنی ارجمند است، در لوحی نگهداشته؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> باشد<ref>میبدی، ج ۹: ۵۲؛ زمخشری، ج ۴: ۲۳۶؛ طبرسی، ج ۹: ۶۰؛ بغوی، ج ۴: ۱۵۴؛ فخر رازی، ج ۲۷: ۶۱۷؛ آلوسی، ج ۱۳: ۶۴؛ شوکانی، ج ۴: ۶۲۷؛ طباطبایی، ج ۱۸: ۸۴.</ref>. زیرا اینان با کنار هم‌گذاشتن دو آیه به این نتیجه رسیده‌اند که «قرآن مجید» همان «الکتاب المبین» است و چون قرآن مجید در لوح محفوظ است، پس لابد کتاب مبین هم در لوح محفوظ است، لکن لوح محفوظ در این آیه با تعبیر أم‌الکتاب آمده است. بنابراین، [[لوح محفوظ]] و اُمّ‌الکتاب یک چیزند. از آرای مفسّران ذیل این آیه مدل زیر را می‌توان ارائه کرد:
| |
| *{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}} <ref> این سخن، جادو و دروغ نیست بلکه قرآنی ارجمند است، در لوحی نگهداشته؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> قرآن مجید [[لوح محفوظ]].
| |
| *{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref>: الکتاب المبین اُمّ‌الکتاب.
| |
|
| |
| قرآن مجید = الکتاب المبین و [[لوح محفوظ]] = اُمّ‌الکتاب.
| |
|
| |
| ذیل آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ }}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> برخی از مفسران تصریح و تأکید دارند که مراد از أمّ‌الکتاب همان [[لوح محفوظ]] است <ref>مقاتل بن سلیمان، ج ۲: ۳۸۳؛ میبدی، ج ۵: ۲۱۱؛ زمخشری، ج ۲: ۵۳۴؛ طبرسی، ج ۲: ۲۳۵.</ref> و عده‌ای دیگر از آن فقط به «اصل کتاب» تعبیر نموده‌اند<ref>ابن قتیبه، ص: ۱۹۶؛ طوسی، ج ۶: ۲۶۳؛ طبرسی، ج ۶: ۴۵۸؛ فخر رازی، ج ۱۹: ۵۲.</ref> بعضی نیز به علم الهی تفسیر کرده‌اند <ref> فخر رازی، ج ۱۹: ۵۲؛ ابن‌عاشور، ج ۱۲: ۲۰۴.</ref>
| |
|
| |
| درباره آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> [[مُقاتل بن سلیمان]] و برخی دیگر، اُمّ‌الکتاب را در این آیه به [[لوح محفوظ]] حمل نموده است <ref>مقاتل بن سلیمان، ج ۱: ۲۶۴-۲۶۳؛ ابن‌هائم، ص: ۱۱۹</ref>. از فحوای کلام [[سورآبادی]] نیز چنین برمی‌آید <ref>ج ۱: ۲۵</ref>. گاه نیز مراد از أمّ‌الکتاب، آیات تورات و انجیل و قرآن تلقّی شده است </ref>ثعلبی نیشابوری، ج ۳: ۹.</ref>. همچنین مراد از أمّ‌الکتاب در این آیه چنین تفسیر شده که قرآن اصل همه کتاب‌های مُنزَل است که باید به آن عمل شود </ref>حسنی، ص: ۳؛ میبدی، ج ۲: ۱۷.</ref>. البته باید گفت این آراء ذیل این آیه، صحیح نمی‌نماید.
| |
|
| |
| ولی غالب مفسّران، آن را به اصل کتاب و مرجع آیات متشابه تفسیر کرده‌اند. [[علامه طباطبایی]] نوع ترکیب اضافی در أمّ‌الکتاب را از نوع بیانیّه دانسته است مانند نساء القوم یا قدماء الفقها نه از نوع لامیه همچون ترکیب أمّ الاطفال<ref>[[علامه طباطبایی]]، ج ۳: ۲۰.</ref>.
| |
|
| |
| نتیجه آرای عموم مفسّران بر این است که در سوره‌ی رعد، اُمّ‌الکتاب را به [[لوح محفوظ]]، علم الهی و اصل کتاب تفسیر کرده‌اند و ذیل آیه مورد نظر در سوره زخرف، از آن به [[لوح محفوظ]] و علم الهی یاد کرده‌اند. نیز در سوره آل‌عمران به [[لوح محفوظ]] و اصل کتاب = «مرجع متشابهات» تعبیر نموده‌اند.
| |
| ==تحلیل کاربرد «اُمّ‌الکتاب» در آیات== | | ==تحلیل کاربرد «اُمّ‌الکتاب» در آیات== |
| همانگونه که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به نظر می‌رسد در هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها وجود دارد. در سوره رعد می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> در این آیه تصریح شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان طرح کرد، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح است که أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} می‌باشد، یا اینکه مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه کتاب ناظر به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره واژه کتاب در جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} بررسی شود. | | همانگونه که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به نظر می‌رسد در هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها وجود دارد. در سوره رعد می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> در این آیه تصریح شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان طرح کرد، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح است که أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} می‌باشد، یا اینکه مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه کتاب ناظر به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره واژه کتاب در جمله {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} بررسی شود. |
