بحث:عصمت وحی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عصمت وحی''' به معنای مصونیت، [[سلامت]] و [[خطاناپذیری وحی]] است. مقتضای [[علم]] و [[قدرت]] و [[حکمت الهی]] و لازمۀ [[هدایت]] [[انسان‌ها]] آن است که [[وحی الهی]] بدون هیچگونه [[خطا]] و اشتباهی به دست [[مردم]] برسد<ref>ر. ک: [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص۱۴۱؛ [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ص ۳۵۹ - ۳۶۲</ref>.

== معناشناسی عصمت وحی ==

[[عصمت]] در لغت به معنای منع و جلوگیری است<ref>لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۴؛ مفردات، ص۵۶۹ و ... .</ref> و در اصطلاح به کسی که از [[خطا]] و [[اشتباه]] مصون باشد را [[معصوم]] می‌‌گویند<ref>ر. ک: [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ص ۳۵۹ - ۳۶۲. </ref>. عصمت وحی به معنای [[مصونیت]]، [[سلامت]] و خطاناپذیری [[وحی]] است.

مهمترین کسانی که باید صفت [[عصمت]] در آنها به طور ویژه وجود داشته باشد [[پیامبران الهی]] هستند، چراکه آنان [[مسئولیت]] [[ابلاغ وحی]] به [[مردم]] را بر عهده دارند. به عبارتی می‌‌توان گفت مهم‌ترین [[هدف پیامبران]] رساندن حقایق [[وحیانی]] برای [[سعادت دنیوی]] و [[اخروی]] [[بشر]] است. لذا [[مسلمانان]] معتقدند [[خطاپذیری]] [[پیامبران]] در [[ابلاغ]] [[وحی الهی]] موجب [[نقض]] [[رسالت]] آنها می‌‌شود.

== [[چرایی عصمت وحی]] ==

== ضرورت عصمت وحی ==

== مصادیق [[عصمت]] وحی ==

== [[دلایل]] [[عصمت]] [[وحی]] ==

آنچه مسلم است و از [[قرآن کریم]] فهمیده می‌شود، این است که [[وحی]] به سه صورت انجام می‌گرفته است:

# به وسیله القای مستقیم در [[قلب]] [[پیامبر]]؛

# با [[القا]] از پشت پرده و [[حجاب]]، به طوری که [[پیامبر]]، شخص [[متکلم]] را نمی‌دیده است؛

# از طریق [[فرشتگان]]، که به نظر و نگاه [[پیامبر]] می‌آمدند، و گاه نامرئی بودند. [[قرآن کریم]] در این مورد می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>«و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است» سوره شوری، آیه ۵۱.</ref>.

[[دانش]] و [[آگاهی]] [[بشر]]، [[قادر]] به [[درک]] واقعیت [[وحی]] نیست؛ تنها چیزی که ما می‌دانیم این است که می‌توان به کمک [[دلایل عقلی]] و شواهد [[قرآنی]] و [[روایی]] ویژگی‌ها و خصوصیاتی را برای [[وحی]] ذکر کرد که تا اندازه‌ای پرده از چهره [[غیبی]] این پدیده ماورایی کنار رود و اذهان غبارآلود ما [[آدمیان]] خاکی با این هدیّت آسمانی آشنا شود. از این رو برای آشنایی – ولو بسیار سطحی و زمینی – با این [[نعمت]] بزرگ [[الهی]]، به دو ویژگی عمده که از مقوّمات آن به شمار می‌روند، اشاره می‌کنیم:

# [[دریافت وحی]] از سوی [[پیامبران]]، از نوع دریافت‌های حضوری بوده است. می‌دانیم که [[علوم]] و [[ادراکات]] [[آدمی]] به دو دسته کلّی قابل تقسیم هستند: حصولی و حضوری. در [[علوم حصولی]] همیشه صورت ادراکی، بین عالم و معلوم، واسطه و فاصله می‌شود؛ یعنی، قوّه درّاکه [[آدمی]] مستقیماً با خود واقع سر و کار ندارد، بلکه صورتی از آن را می‌یابد. امّا در [[علم حضوری]]، شخص عالم، عین معلوم را می‌یابد؛ یعنی، خود واقعیت را دریافت می‌کند و نه صورت [[ذهنی]] آن را. [[احساس]] درد یا [[گرسنگی]] و به طور کلی، حالات [[روانی]] و [[روحی]]، از این نوعند<ref>برای توضیح بیشتر، ر. ک: آموزش فلسفه، ج۱، ص۱۵۲-۱۷۱.</ref>. با توجه به این توضیح، باید گفت که [[ادراک]] [[وحی]] و دریافت و تلقی آن هم از قبیل [[علم حضوری]] است؛ زیرا که "[[پیغمبر]] [[وحی]] را از [[راه]] [[فکر]] – که اکتسابی است- دریافت نمی‌کند"<ref>راهنما‌شناسی، ص۱۴.</ref>. بلکه "کسی که استعداد دریافت آن را داشته باشد واجد یک [[حقیقت]] [[علمی]] می‌شود که حضوراً آن را می‌یابد و [[ارتباط]] آن را با وحی‌کننده - خواه فرشته‌ای واسطه باشد یا نباشد - [[مشاهده]] می‌کند"<ref>آموزش عقاید، ج۱-۲، ص۲۶۴.</ref>.

# ویژگی دوم پدیده [[وحی]] که در واقع، نتیجه ویژگی اول می‌باشد - خطاناپذیری آن است؛ یعنی مانند [[ادراکات]] [[حسی]] و [[عقلی]] نیست که در معرض [[خطا]] و [[اشتباه]] باشد. چرا که [[تلقی وحی]] یعنی یک دریافت [[غیبی]] و [[باطنی]] که از قبیل [[علم حضوری]] است و در [[علم حضوری]]، هیچ گونه [[خطا]] و اشتباهی [[راه]] ندارد؛ زیرا که [[خطا]] و [[اشتباه]] تنها در واسطه بین عالم و معلوم امکان تحقق دارد؛ در حالی که در [[علم حضوری]]، بین عالم و معلوم چیزی واسطه نمی‌شود. اصلاً مقسم صحیح و [[خطا]] [[ادراک]] حصولی است<ref>راهنما‌شناسی، ص۱۷.</ref> [نه حضوری. بنابراین، امکان [[خطا]] و [[اشتباه]] در خود [[وحی]] نمی‌رود و همچنین] کسی که به او [[وحی]] می‌شود، هیچ‌گاه [[شک]] نمی‌کند که آیا به من [[وحی]] شده یا [[خطا]] می‌کنم<ref>راهنما‌شناسی، ص۱۵-۱۶؛ و همچنین ر. ک: التمهید، ج۱، ص۸۲.</ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۹۳-۹۵.</ref>

[[اهل]] لغت، [[وحی]] را در این چند معنا استعمال کرده‌اند: اشاره<ref>محمد بن عبدالقادر، مختار الصحاح، ص۳۶۵؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱؛ العین، ج۳، ص۳۲۰ (الوحی: الاشاره).</ref>، [[الهام]]<ref>مختار الصحاح، ص۳۶۵؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱؛ العین، ج۳، ص۳۲۰؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۴۷۸ (الوحی: الالهام).</ref>، [[کلام]] خفی<ref>مختار الصحاح، ص۳۶۵؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱ (الوحی: الکلام الخفی).</ref>، [[وسوسه]]<ref>مجمع البحرین، ج۴، ص۴۷۹ (الوحی: الوسوسه).</ref> و [[القا]] در [[قلب]]<ref>لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۴۷۸ (الوحی: القاء فی القلب).</ref>.

وحی، مصدر باب "وحی، یحی" و [[قدر]] مشترک میان این معانی، همان "تفهیم خفی" است که از [[خلق]] پنهان است؛ هم‌چنان که ابن منظور در لسان العرب از ابن انبازی [[نقل]] می‌کند: "وحی را از آن جهت وحی نامیده‌اند، که [[خداوند]] آن را مخصوص [[انبیا]] قرار داده و از خلق پنهان کرده است"<ref>لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱.</ref>.

در اصطلاح [[قرآن]] وحی به چند چیز اطلاق می‌شود؛ مثل: [[رسالت]]، قرآن، [[رؤیا]]، کتاب، وسوسه [[شیطان]] و امر<ref>مختار الصحاح، ص۳۶۵؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۴۷۸؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۳۸۱؛ العین، ج۳، ص۳۲۰.</ref>. ولی مراد ما از کلمه وحی، قرآن و [[روایات]] است<ref>[[ابراهیم صفرزاده|صفرزاده، ابراهیم]]، [[عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی (کتاب)|عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی]] ص ۲۸.</ref>.

 

«آیا [[مصونیت]] [[پیام]] [[خداوند]]، در [[مقام]] تلقی و [[ابلاغ]]، به واسطه امور ماوراء الطبیعی؛ همچون [[ملائکه]] و امثال آنها صورت می‌گیرد؟ یا اینکه مصونیّت آن به واسطه [[قدرت]] و نیرویی است در درون شخص [[پیامبر]]؟ بعضی به بهانه [[آیات]] ۲۶-۲۸ [[سوره جن]]، مصونیت [[پیامبران]] را در مقام تلقی و [[ابلاغ وحی]]، به به عامل یا عواملی بیرون از ذات [[انبیا]] باز گردانده‌اند؛ عواملی همچون: ملائکه پاسدار و [[نگهبان]]<ref>الالهیات، ج۳، ص۱۸۸-۱۸۹.</ref>.

 

این سخن در مورد ابلاغ وحی قابل [[پذیرش]] است. اما در زمینه تلقی آن با توجه به ویژگی‌هایی که برای [[وحی]] ذکر کردیم، به نظر می‌رسد بهتر آن باشد که بگوییم: انبیا انسان‌های [[شایسته]] و برگزیده‌ای هستند که [[توانایی]] برخورداری از یک نوع [[ادراک شهودی]] و [[علم حضوری]] خاصی را دارا می‌باشند. و با توجه به خاصیت خطاناپذیری علم حضوری، می‌توان گفت: [[ادراک]] وحی به گونه‌ای است که امکان [[خطا]] و [[اشتباه]] در آن نیست و احتیاجی به نگهبان و [[حافظ]] ندارد<ref>هر چند اگر هم چنین باشد و بپذیریم که انبیاء از محافظان و نگهبانان الهی برخوردارند، نقصی به عصمت آنان وارد نمی‌شود. </ref>.

 

'''اشکال''': ممکن است گفته شود، اگر ادراک وحی به گونه‌ای است که نیازی به نگهبان و حافظ ندارد، پس تعابیری که در [[قرآن]] است، مانند: "... برای او از پیش‌رو و از پشت سرش نگهبانانی بر خواهد گماشت: تا معلوم بدارد که پیام‌های [[پروردگار]] خود را رسانیده‌اند..."<ref>{{متن قرآن|إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِيَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا}} جن، آیات ۲۷-۲۸.</ref>، به چه معناست؟

 

'''جواب''': آنچه مسلم است این است که وحی به صورت یک پیام مکتوب و بسته‌بندی شده‌ای نیست که خداوند آن را به دست [[ملائکه]] داده باشد. تا آن را تحت‌الحفظ از کمینگاه‌ها و گذرگاه‌هایی عبور داده، از دسترس [[شیاطین]] و راهزنان دور نگه دارند؛ تا به دست [[پیامبر]] بدهند. بلکه به [[دلیل]] عجز [[بشر]] از [[درک]] [[حقیقت]] [[امر]]، [[خداوند]] آن را با تعبیراتی بیان فرموده است که هر کس به فراخور حال خویش، درکی از آن داشته باشد. اصولاً [[دأب]] [[قرآن کریم]] بر این است که مطالب پیچیده و [[معارف]] بلند را با تعبیراتی بیان می‌فرماید که همه [[مردم]]، عالم و عامی، از آن بهره‌مند شوند<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۱۱۰.</ref>.

 

وقتی [[وحی]] به [[تجربه دینی]] [[پیامبر]] [[تفسیر]] شود و [[ابلاغ وحی]]، "تعبیرِ" تجربه‌های شخصی و مشاهدات درونی شخص پیامبر قلمداد گردد، گریزی از [[اعتقاد]] به [[خطاپذیری]] وحی نخواهد بود.

 

وقتی تجربه در تعبیر می‌آید، از [[فرهنگ]] متأثر است و چهار [[محدودیت انسان]]، یعنی [[محدودیت]] [[تاریخی]]، محدودیت زبانی، محدودیت [[اجتماعی]] و محدودیت جسمانی در تجربه او اثر می‌گذارد<ref>کیان، ش۲۸، ص۴.</ref>. [و این] چهار محدودیت، آن [[حقیقت]] نهایی را دائماً پنهان می‌کند<ref>کیان، ش۲۸، ص۱۲.</ref>.

 

یکی از محققان [[مسیحی]] در این زمینه می‌گوید:... اعتنای [[خداوند]] این نبوده است که یک کتاب [[معصوم]] [[املا]] کند، یا [[تعالیم]] تخطی‌ناپذیر و خطاناپذیری [[القا]] کند... وحی الوهی و واکنش [[انسانی]] همواره در هم تنیده بوده است. یک مواجهه که به [[مشیت]] و مبادرت [[الهی]] بوده، توسط [[بشر]] جایزالخطا، تجربه، تعبیر و توصیف شده است<ref>ایان باربور، علم و دین، ص۲۶۹.</ref>.

 

همچنین کارل بارث می‌گوید: وحی خداوند عبارت است: از: "سخن به کلی دیگر"... [اما] از طریق مجموعه سخنان [[خطا]] آمیز انسانی که چه در [[کتاب مقدس]] و چه در هر [[بشارت]] دیگر هست و نه از "مجموعه‌ای سخن بی‌خطا" است که آن سخن به کلی دیگر [[خدا]] به گوش می‌رسد<ref>هرمنوتیک، کتاب و سنت، ص۲۰۰.</ref>.

 

رهاورد تلاش‌های فراوان علمای [[مغرب زمین]] درباره پدیده وحی را می‌توان به این صورت بیان کرد: وحی همان [[الهام]] و [[مکاشفه]] انبیاست که از آن به تجربه دینی [[پیامبران]] یاد می‌کنند. آن هم تجربه‌ای که آن‌گاه که به تعبیر در می‌آید، پیش‌فرض‌هایی [[ذهنی]] و محدودیت‌های بشری، خواه ناخواه، تأثیر خود را می‌گذارند. زیرا: الهام، املا نیست، بلکه انتقال معنا به [[قلب]] است... و الهام هرگز [[شخصیت]]... را از بین نمی‌برد؛ زیرا شخص الهام یافته، در میان [[مردم]] [[زمان]] خویش [[زندگی]] می‌کند و مانند سایر افراد [[جامعه]]، دارای یک [[سلسله]] معلومات و [[احساسات]] و اسلوب ویژه خود اوست... و از [[فرهنگ]] و [[تمدن]] عصر خویش و [[شرایط حاکم]] بر جامعه‌اش تأثیرپذیر است<ref>تحلیل وحی، ص۱۷۵؛ به نقل از: علی عتبة الکتاب المقدس.</ref>.

 

ناگفته نماند که در دهه‌های اخیر، برخی از [[معتقدان]] [[مسیحی]]، برای [[پرهیز]] از پیامدهای چنین [[تفسیری]] از [[وحی]] - که به [[بی‌ثباتی]] [[دین]] می‌انجامد - به همان [[رأی]] نخستین [[مسیحیت]] در باب وحی بازگشته و [[معتقد]] شده‌اند که الفاظ [[کتاب مقدس]] نیز، عیناً وحی [[خداوند]] است<ref>مدخل الی العقیدة المسیحیة، ص۱۸.</ref><ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۱۳۹.</ref>.(...)

 

تلاش‌های فوق که شاید بعضاً خیرخواهانه و مشفقانه نیز بوده‌اند، به جای آن‌که گرهی از کار دین بگشایند، گره‌هایی چند بر آن زده‌اند؛ زیرا بر فرض که بتوان بر اساس این مبنا، [[عصمت]] در [[مقام]] تلقی را به نحوی توجیه کرد، اما دیگر راهی برای [[اعتقاد به عصمت]] [[انبیا]] در مقام [[ابلاغ وحی]] باقی نمی‌ماند. طبق این نظریه، [[پیامبر]] هرگز نمی‌تواند خود را از تنگنای محدودیت‌های چهارگانه یاد شده برهاند؛ چه اینکه او [[انسان]] است و مانند هر انسان دیگری از محدود شدن در زندان‌های چهارگانه ناگزیر است. اگر هم بخواهد خود را از این بندها برهاند، [[جامعه بشریت]] را از وجود خود دور کرده است.

 

نقد و بررسی: بررسی کامل این پنداره، در این مختصر نمی‌گنجد و خود محتاج نوشتاری مستقل دراین زمینه است. بنابراین به ذکر چند نکته بسنده می‌کنیم.

* اگر واقعیت و [[حقیقت وحی]] - آنگاه که توسط پیامبر به تعبیر در می‌آید - دستخوش [[تحول]] و [[تغییر]] شده، از محدودیت‌های [[انسانی]] متأثر شود؛ در این صورت اشکالی که بر این نظریه وارد است، [[لزوم]] لغویت و [[عبث]] بودن [[ارسال رسل]] و [[انزال کتب]] است و با [[ادله]] محکم [[عقلی]] "عصمت در مقام [[ابلاغ]]" منافات دارد؛ زیرا اگر تنها [[راه]] [[سعادت]] و [[هدایت]] انسان، خود، دستخوش تغییر، تحول و [[خطا]] گردد و بازتابی از محیط [[اجتماعی]] و [[فرهنگی]] موجود باشد، چه فایده‌ای بر آن مترتب خواهد بود؟ و با توجه به ناکافی بودن [[حس]] و [[عقل]] برای [[هدایت]] [[انسان]]، غرض [[خداوند حکیم]] از [[آفرینش]] [[انسان‌ها]]، چگونه تأمین خواهد شد؟ آری، این سخن که از جانب [[خداوند]] تنها معانی [[القا]] شود و تعبیر آن از طریق [[پیامبر]] صورت گیرد، به نحوی با مسأله [[عصمت]] قابل جمع است. به این صورت که همان واقعیت و [[حقیقت]] [[پیام الهی]] که مورد تجربه قرار گرفته بی هیچ افزایش و کاهشی به دست [[مردم]] برسد؛ و هر چند در تعبیر و [[تفسیر]] سایر تجربه‌ها. محدودیت‌های بشری تغییراتی را موجب می‌گردند، در خصوص تجربه [[وحیانی]]، خود خداوند ضامن [[حفظ]] آن باشد، و چنانکه اصل [[وحی]]، امری مافوق [[طبیعت]] است. کیفیت حفظ آن نیز بدین گونه باشد. امّا این تفسیر - همچنان که روشن است - [[رضایت]] صاحبان این نظریه را فراهم نیاورده، با تصریحات آنان بر [[خطاپذیر]] بودن "تعبیر وحی" تناسب ندارد. در عین حال، باید توجه داشت، در خصوص [[قرآن کریم]]، به [[دلایل]] متعددی عین الفاظ آن، وحی خداوند است که از سوی او به پیامبر القا شده است؛ نه آنکه تنها معانی و مفاهیم آن به پیامبر وحی شده و تعبیر آن از خود ایشان باشد. یکی از آن دلایل، مسأله [[اعجاز]] در [[فصاحت]] و [[بلاغت قرآن]] است. چه آنکه مقتضای اعجاز لفظی، این است که تعبیرات [[قرآنی]]، عین وحی باشند؛ نه بازتابی از [[سخنان پیامبر]]، همراه با تأثیرات و محدودیت‌های [[تاریخی]]، اجتماعی و امثال آن.