اشعث بن قیس کندی در نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

== [[نیرنگ‌بازی]] [[اشعث]] برای جاه و مقام ==

از اقوال [[تاریخی]] چنین [[استنباط]] می‌شود که [[اشعث]] بارها در [[طمع]] [[جاه و مقام]] نزد [[امام]] رفته و از ترفندهایی استفاده کرده است. [[امام]] {{ع}} در [[خطبه]] ۲۱۵ [[نهج البلاغه]] در این مورد می‌فرماید: "و شگفت‌تر از این، آن مردی (اشعث بن قیس کندی) است که [[شب]] هنگام با ظرفی سربسته نزد من آمد و در آن معجونی بود که همواره از آن بیزار بوده‌ام، گویی به زهر مارش عجین کرده بودند. گفتم: این هدیه است یا [[زکات]] یا [[صدقه]]. اگر [[زکات]] یا [[صدقه]] است بر ما [[خاندان پیامبر]] [[حرام]] است. گفت: نه این است و نه آن، هدیه‌ای است. گفتم: مادرت به عزایت بگرید، آیا از راه [[دین خدا]] به [[فریب]] من آمده‌ای، آیا در خردت نقصانی پدید آمده یا دیوانه شده‌ای یا سفیه گشته‌ای یا [[هذیان]] می‌گویی. به [[خدا]] [[سوگند]]، اگر همه هفت اقلیم عالم و هر چه را که زیر [[آسمان]] است به من دهند تا [[نافرمانی]] [[خدا]] کنم، آن قدر که پوست جوی را از مورچه‌ای بربایم، نپذیرم. این دنیای شما برای من از برگی که ملخی می‌خاید، حقیرتر است. [[علی]] را با نعمتی که روبه زوال دارد و لذتی که پایدار نمی‌ماند، چه کار! از اینکه خردم به [[خواب]] بی‌خبری رود یا به [[زشتی]] لغزشی [[مبتلا]] شوم، به [[خدا]] [[پناه]] می‌برم و از او [[یاری]] می‌جویم<ref>{{متن حدیث|وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا کَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَکَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ وَ لَکِنَّهَا هَدِیَّةٌ فَقُلْتُ هَبِلَتْکَ الْهَبُولُ أَ عَنْ دِینِ اللَّهِ أَتَیْتَنِی لِتَخْدَعَنِی أَ مُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُو جِنَّةٍ أَمْ تَهْجُرُ وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ وَ إِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا مَا لِعَلِیٍّ وَ لِنَعِیمٍ یَفْنَی وَ لَذَّةٍ لَا تَبْقَی نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِین‏}}؛ نهج البلاغه، خطبه ٢٢٤.</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 107.</ref>

 

از [[کلام]] [[امام]] این‌گونه بر‌می‌آید که [[اشعث]] با هدیه [[سعی]] در [[فریب]] [[امام]] داشته است و [[امام]] با سخنان [[قاطع]] خود، خروج از دایره [[حق]] و [[عدالت]] را حتی در برابر کم‌اهمیت‌ترین مخلوقات نیز جایز نمی‌داند. [[اشعث]] به‌هیچ‌روی مورد [[اعتماد]] [[امام]] نبود، تا آنجا که در [[نهج البلاغه]] آن‌گاه که بر [[کلام]] [[امام]] {{ع}} [[اعتراض]] کرد و گفت: "ای [[امیرمؤمنان]]، این سخن بر ضدّ توست نه به نفعت"، [[امام]] نگاهی تند به او کرد و فرمود: تو چه می‌فهمی که چه چیز به ضرر یا سود من است. [[نفرین]] [[خدا]] و نفرین‌کنندگان بر تو باد، [[دروغ‌باف]] پسر [[دروغ‌باف]]، [[منافق]] [[کافر]] زاده، در بی‌عقلی تو همین بس که دو بار [[اسیر]] شدی: یک بار در حال [[کفر]] و دیگر بار در [[اسلام]]. [[مال]] و تبارت هم موجب [[نجات]] تو نشد. آری، آن‌کس که برای [[دشمن]] [[جاسوسی]] کند و [[خاندان]] خویش را به کشتن دهد، سزاوار [[خشم]] و [[دشمنی]] [[نزدیکان]] و [[بی‌اعتمادی]] غریبگان خواهد بود<ref>{{متن حدیث|مَا یُدْرِیکَ مَا عَلَیَّ مِمَّا لِی عَلَیْکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ حَائِکٌ ابْنُ حَائِکٍ مُنَافِقٌ ابْنُ کَافِرٍ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَکَ الْکُفْرُ مَرَّةً وَ الْإِسْلَامُ‏ أُخْرَی فَمَا فَدَاکَ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَالُکَ وَ لَا حَسَبُکَ وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلَی قَوْمِهِ السَّیْفَ وَ سَاقَ إِلَیْهِمُ الْحَتْفَ لَحَرِیٌّ أَنْ یَمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ وَ لَا یَأْمَنَهُ الْأَبْعَد}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۹.</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۰۷-۱۰۸.</ref>

حال باید دید چگونه [[امام]] {{ع}} با این [[تندی]] با اشعث سخن گفت؟ و او را [[منافق]] و [[کافر]] خواند؟

چنانکه «[[ابن ابی الحدید]]» و «[[شیخ محمد عبده]]» می‌نویسند: "اشعث در میان [[اصحاب امام]] همانند [[عبدالله بن ابی]] در بین [[اصحاب رسول خدا]] {{صل}} بود که هر کدام در [[زمان]] خود [[رئیس]] [[منافقان]] بودند"<ref>{{عربی|کان الاشعث من المنافقین فی خلافه علی و هو فی اصحاب امیرالمؤمنین کما کان عبدالله بن ابی ابن سلول فی اصحاب رسول الله کل واحد منهما راس النفاق فی زمانه}}؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۹۷؛ شرح عبده، ص۵۶.</ref>

همچنین «ابن ابی الحدید» اضافه می‌کند: "هر [[ناراحتی]] در [[خلافت علی]] {{ع}} پیش می‌آمد و هر اضطرابی که روی داد اصل آن «اشعث» بود، حتی اگر شیطنت‌های او نبود [[جنگ نهروان]] پیش نمی‌آمد و [[امام]] {{ع}} با [[اصحاب نهروان]] برای [[جنگ]] [[معاویه]] می‌رفت و [[شام]] را می‌گرفت زیرا آنان موافقت خود را با امام اعلام نموده بودند"<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۷۹.</ref><ref>[[داوود الهامی|الهامی، داوود]]، [[صحابه از دیدگاه نهج البلاغه (کتاب)|صحابه از دیدگاه نهج البلاغه]]، ص۱۶۷-۱۷۲.</ref>

== [[اشعث]] در [[نبرد صفین]] ==

[[اشعث]] به دستور امام {{ع}} در [[جنگ صفین]] شرکت کرد. [[امام]] او را به [[فرماندهی]] بخشی از [[سپاه]] [[منصوب]] کرد. وی در گرماگرم [[جنگ]] گاه از خود رشادت‌هایی نشان می‌داد، از جمله در نخستین برخورد که [[سپاه معاویه]] [[آب]] را بر [[سپاه امام]] بستند، با اجازه [[امام]] {{ع}} آنجا را از [[تسلط]] [[شامیان]] درآورد. [[معاویه]] که [[شکست]] را در [[جنگ صفین]] نزدیک می‌دید، [[برادر]] خود را برای پیشنهاد ترک [[جنگ]] نزد [[اشعث]] فرستاد، اما در آن هنگام [[اشعث]] لب به [[ستایش]] [[امام]] گشود و پاسخی به او نداد. با این همه، در [[شب]] [[لیلة الهریر]]<ref>لیلة الهریر: روز پنج‌شنبه هفدهم ماه صفر سال ۳۷ هجری، [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} پس از اقامه نماز جماعت صبح، یارانش را برای جنگی مهم نوید داد و دستور فرمود که عمامه و زره و شمشیر [[رسول خدا]] را برایش بیاورند. آن روز از صبح تا شب، جنگ و ستیز قهرمانان ادامه داشت تا جایی که سپاهیان [[امام علی]] {{ع}} نماز ظهر و عصر خود را در حال جنگ و تنها با اشاره دست و سر به‌جا آوردند. آن روز که به یوم الهریر مشهور است. با ده‌ها هزار کشته از دو سپاه به پایان رسید. با فرارسیدن شب، برخلاف انتظار همگان، [[امام علی]] {{ع}} پس از اقامه نماز مغرب و عشاء و ایراد خطبه، دستور ادامه حمله را صادر فرمود. در آن شب جنگ تا سحرگاهان ادامه داشت و لشکر معاویه در آستانه سقوط قرار گرفته بود.</ref> که [[پیروزی]] [[یاران امام]] نزدیک بود، [[اشعث]] در سخنانی که بوی [[نفاق]] و [[تفرقه]] می‌داد، در میان اهالی [[قبیله]] خود، خواستار ترک [[مخاصمه]] و [[خون‌ریزی]] شد. او با این جملات در واقع عامل اصلی [[نفاق]] و [[فتنه]] در [[جنگ صفین]] است. وقتی خبر این ماجرا به [[معاویه]] رسید، او نیز از این [[فرصت]] بهره جست و با [[حیله]] [[عمروعاص]] [[دستور]] داد تا قرآن‌ها را بر فراز نیزه گردانند. [[روایت]] دیگر به صراحت از [[ارتباط]] و مکاتبه [[اشعث]] با [[معاویه]] یاد می‌کند. پس از این ماجرا [[اشعث]] و افراد قبیله‌اش از جمله کسانی بودند که با تأکید از [[امام]] {{ع}} خواستند نسبت به ترک [[مخاصمه]] [[اقدام]] کند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۰۸.</ref>.

== نمونه‌ای از کارهای منافقانه اشعث ==

در «لیله الهریر» که کار بر [[یاران]] معاویه در [[صفین]] تنگ شده بود، سخنی از «اشعث» شنیده شد که [[جاسوسان]] آن را به معاویه رساندند و او [[تدبیر]] [[قرآن بر نیزه کردن]] را عنوان نمود. اشعث برای یارانش همان شب خطبه‌ای خواند و گفت: «اگر فردا نیز همانند امروز جنگ درگیرد، [[عرب]] نابود خواهد شد، من این سخن را نه از باب جنگ می‌گویم بلکه من برای [[زنان]] و [[فرزندان]] [[وحشت]] دارم اگر ما نابود شویم. سپس برای اینکه کسی به [[نیت]] بد او پی [[نبرد]]، گفت؟ این نظر شخصی من است<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۱۴.</ref>.

این خبر به [[گوش]] معاویه رسید با صدای بلند گفت: به خدای [[کعبه]] [[سوگند]] اشعث راست گفته است. این بود که به شامی‌ها دستور داد قرآن‌ها را بر سر نیزه کنند شامی‌ها همان سخن اشعث را با صدای بلند می‌‌گفتند: «ای عراقی‌ها اگر ما کشته شویم [[تکلیف]] زنان و بچه‌های ما چه می‌شود؟!

صبح قرآن‌ها را بلند کردند و گفتند: «[[کتاب خدا]] بین ما و شما [[حکم]] باشد».

در چنین شرایطی [[اصحاب امام]] {{ع}} همچون «[[مالک اشتر]]»، «[[عمرو بن حمق]]» و «[[عدی بن حاتم]]» آمدند و [[اطاعت]] خود را از امام اعلام داشتند که [[نیرنگ]] معاویه را نپذیرد ولی اشعث، خشمناک برخاست و گفت: کسی از من علاقمندتر به عراقی‌ها و دشمن‌تر نسبت به [[شامیان]] نیست اما [[حکم]] کتاب خدا را قبول کن که تو از آنها سزاوارتری که [[دوست]] دارند زنده باشند و از جنگ ناراحتند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۱۶.</ref>.

اشعث گفت: من می‌بینم [[مردم]] خوشحال و [[راضی]] هستند که پیشنهاد شامی‌ها را بپذیری اگر [[صلاح]] باشد من نزد [[معاویه]] بروم و از او بپرسم که مقصودش چیست؟

[[امام]] {{ع}} به او اجازه داد او نزد معاویه رفت و بازگشت، سپس مسئله [[انتخاب]] حکمین پیش آمد. شامی‌ها [[عمروعاص]] را انتخاب کردند و [[اشعث]] و کسانی که بعداً از [[خوارج]] شدند [[ابوموسی اشعری]] را انتخاب نمودند، امام، [[ابوموسی]] را قبول نکرد، اشعث گفت ما جز به ابوموسی [[رضایت]] نمی‌دهیم<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۲۷.</ref>.

 

 

[[طه حسین]] می‌گوید: «من بعید نمی‌دانم که [[نابغه]] [[خدعه]] و [[نیرنگ]] [[شام]] [[عمرو عاص]] با نابغه [[مکر]] و [[فریب]] [[عراق]] یعنی [[اشعث بن قیس]] تبانی و توافق نموده و نقشه‌هائی طرح کرده باشند و آنچه باعث [[نجات]] معاویه و یارانش از شکست [[قطعی]] و موجب وقوع [[اختلاف]] در [[سپاه علی]] {{ع}} شد، همین تبانی این دو مکار بوده باشد»<ref>الفتنة الکبری، ج۲، علی و نبوه، ص۸۱.</ref>.

 

 

 

 

 

هنگامی که [[امام]] در [[مسجد کوفه]] بر [[منبر]] بود، سخنی فرمود که «اشعث بن قیس» به امام [[اعتراض]] کرد که: ای امیرمؤمنان! این مطلب به زیان تو است نه به سود! امام {{ع}} نگاه [[تندی]] به او کرد و فرمود: «تو چه میدانی چه چیز به سود من است یا به زیان من؟ [[لعنت خدا]] و [[لعنت]] کنندگان بر تو باد‌ ای بافنده پسر بافنده و‌ ای [[منافق]] پسر [[کافر]]! به [[خدا]] [[سوگند]] تو یک بار در [[کفر]] و بار دیگر در [[اسلام]] [[اسیر]] گشتی، [[مال]] و حسبت نتوانست تو را از یکی از این دو [[اسارت]] [[آزاد]] سازد، تو آن کسی هستی که شمشیرها را به سوی قبیله‌ات [[راهنمائی]] کردی و [[مرگ]] را به جانب آنان سوق دادی (چنین کسی) سزاوار است بستگانش به او [[خشم]] ورزند و [[بیگانگان]] به او [[اطمینان]] نکنند»<ref>{{متن حدیث|مَا يُدْرِيكَ مَا عَلَيَّ مِمَّا لِي عَلَيْكَ لَعْنَةُ اَللَّهِ وَ لَعْنَةُ اَللاَّعِنِينَ حَائِكُ اِبْنُ حَائِكٍ مُنَافِقُ اِبْنُ كَافِرٍ وَ اَللَّهِ لَقَدْ أَسَرَكَ اَلْكُفْرُ مَرَّةً وَ اَلْإِسْلاَمُ أُخْرَى فَمَا فَدَاكَ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَالُكَ وَ لاَ حَسَبُكَ وَ إِنَّ اِمْرَأً دَلَّ عَلَى قَوْمِهِ اَلسَّيْفَ وَ سَاقَ إِلَيْهِمُ اَلْحَتْفَ لَحَرِيٌّ أَنْ يَمْقُتَهُ اَلْأَقْرَبُ وَ لاَ يَأْمَنَهُ اَلْأَبْعَدُ}}نهج البلاغه، کلام ۱۹.</ref>

 

مرحوم [[سید رضی]] در ذیل این [[کلام]] می‌گوید: مقصود امام از جمله: «کفر، یک بار تو را [[اسیر]] کرده و اسلام بار دیگر» این است اشعث یک بار در حالت کفر و بار دیگر در حالتی که [[مسلمان]] بود اسیر شده است. و نیز جمله: «[[شمشیر]] را به سوی قومت [[راهنما]] شدی» اشاره به جریانی است که اشعث با [[خالد بن ولید]] در «یمامه» داشتند. [[اشعث]] [[قبیله]] خویش را [[فریب]] داد و به آنان [[خدعه]] نمود تا خالد آنان را غافلگیر ساخت؛ لذا قبیله او وی را «عرف النار» نامیدند، این [[لقب]] را به کسی می‌‌گفتند که [[غدر]] و [[مکر]] به کار می‌برد <ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۹۱؛ طبری، ج۳، ص۲۷۵.</ref>.

 

و شاید کلمه {{متن حدیث|حَائِكٍ}} کنایه از کم [[عقلی]] و کوتاه [[فکری]] او و پدرش باشد و این احتمال نیز هست که منظور از آن کسی باشد که راست و [[دروغ]] به هم می‌بافد که اشعث نمونه کامل آن بود<ref>[[داوود الهامی|الهامی، داوود]]، [[صحابه از دیدگاه نهج البلاغه (کتاب)|صحابه از دیدگاه نهج البلاغه]]، ص۱۶۷-۱۷۲.</ref>.

 

 

== منابع ==

# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']]

# [[پرونده:1379394.jpeg|22px]] [[داوود الهامی|الهامی، داوود]]، [[صحابه از دیدگاه نهج البلاغه (کتاب)|'''صحابه از دیدگاه نهج البلاغه''']]

== پانویس ==