قثم بن عباس قرشی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

«قُثَم» فرزند [[عباس بن عبدالمطلب]] ([[عموی پیامبر]]) بود و مادرش [[ام الفضل]] نام داشت. «عباس» [[پدر]] قثم، سه سال قبل از [[عام الفیل]] در [[مکه]] به [[دنیا]] آمد. پدرش [[عبدالمطلب]] یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های مکه و مادرش، تیله، دختر حباب، یکی از [[بانوان]] با [[شخصیت]] بود. [[همسر]] عباس، ام الفضل، نیز از [[زنان]] نامدار [[صدر اسلام]] بوده است. او اولین بانویی بود که [[خانه خدا]] را با پارچه ای از حریر پوشانید و بعد از [[خدیجه]] اولین زنی بود که به [[پیامبر]] {{صل}} [[ایمان]] آورد<ref>المنتظم، ابن جوزی، ج۳، ص۳۴۲.</ref>. [[عبدالله بن یزید هلالی]] درباره او می‌گوید: هیچ [[زن]] نجیبی چون ام الفضل شش فرزند بزرگ به دنیا نیاورده است. باید زنان و مردان، او را گرامی بدارند<ref>سیمای کارگزاران علی بن ابی‌طالب أمیرالمؤمنین، علی‌اکبر ذاکری، ج۱، ص۱۳۶.</ref>.

عباس یازده فرزند داشت: [[عبدالله]]، عبیدالله، [[فضل]]، قثم، تمام، [[معبد]]، کثیر، [[حارث]]، عبدالرحمن، [[آمنه]] و [[صفیه]]<ref>اسد الغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۱۶۴؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲۸، ص۴۸؛ سفینة البحار، محدث قمی، ج۲، ص۵۸؛ اعیان الشیعه، امین عاملی، ج۷، ص۴۱۸ و قاموس الرجال، شوشتری، ج۶، ص۱۵.</ref>. قثم، [[خوش‌سیما]] و [[گشاده‌رو]] و خوش‌اندام بود و رنگ چهره‌اش روشن و به سرخی آمیخته بود؛ چشمانی سیاه و گشاده و مژه‌هایی بلند و ریشی کامل داشت و در گفتارش [[صراحت]] داشت و شیرین سخن میگفت و زبانش [[فصیح]] و کامل بود<ref> تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۱، ص۵۱۴؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲۲، ص۲۵۰؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، نویری، ص۲۹.</ref>. او هنگام [[رحلت پیامبر]] {{صل}} هشت ساله بود<ref>اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۱۹۷.</ref>. "قثم" در اصل "قاثم" بوده که در [[فرهنگ]] لغات به معنای شخص سخاوتمند و پر [[بخشش]] آمده است<ref>النهایة فی غریب الحدیث، ابن اثیر، ج۴، ص۱۶.</ref>. این اسم برای [[قثم بن عباس]]، اسمی با مسما بوده است. از جمله کسانی که بسیار به [[رسول خدا]] {{صل}} شباهت داشت، قثم بن عباس بود.

افرادی که به [[رسول خدا]] {{صل}} شباهت داشتند، عبارت‌اند از: [[امام حسن]] [[علی]]، [[جعفر طیار]]، [[قثم بن عباس]]، [[هاشم بن عبدالمطلب]] و [[مسلم بن معتب بن ابی لهب]]<ref>ناسخ التواریخ، سپهر، ج۴، ص۲۰۰۲.</ref>. از قثم، [[فرزندی]] بر جای نمانده است<ref>اسد الغابه، ابن اثیر، ج۱، ص۲۵۴.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۱۹-۲۰.</ref>

== توجه [[پیامبر]] {{صل}} به قثم ==

[[عبدالله بن جعفر]] نقل کرده است: روزی من و عبیدالله و برادرش قثم، [[فرزندان]] [[عباس]]، با یکدیگر مشغول [[بازی]] بودیم که رسول خدا {{صل}} در حالی که سوار بر مرکب بود، از کنار ما عبور کرد و همین که چشمش به ما افتاد، فرمود: "این پسر (یعنی قثم) را بالا بیاورید و به من بدهید". سپس پیامبر {{صل}} او را گرفت و پشت سر خود و مرا نیز جلو خود بر مرکب سوار و در [[حق]] ما [[دعا]] کرد<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۱۴۰؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۱۹۷.</ref>. این در حالی بود که عباس، فرزندش عبیدالله را بیش از قثم [[دوست]] داشت و پیامبر {{صل}} هم این قضیه را می‌دانست<ref>موسوعة نضرة النعیم، صالح بن حمید و عبد الرحمن بن ملوح، ج۶، ص۲۱۶۶.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۰-۲۱.</ref>

== قثم و [[آگاه]] ساختن [[مسلمانان]] از [[فتح خیبر]] ==

نقل شده، [[حجاج بن علاط سلمی]] که [[اهل مکه]] و مردی [[ثروتمند]] بود و در هنگام فتح خیبر [[مسلمان]] شده بود، از پیامبر {{صل}} اجازه گرفت، برای این که بتواند طلب‌هایش را از [[مشرکان]] [[مکه]] بگیرد و بعد اسلامش را آشکار کند، خبر [[پیروزی]] مسلمانان را در [[خیبر]] به نفع [[یهودیان]] اعلام کند تا بعد از دریافت قرض‌هایش از مشرکان، آن را اعلام کند. اما این پیروزی را به گونه‌ای سری به [[عباس (عموی پیامبر)]] خبر داد در حالی که مسلمانان مکه از آن بی خبر بودند. پس از گذشت چند [[روز]] که [[حجاج]] کارهایش را انجام داد، عباس به فرزندش قثم [[دستور]] داد که سروش [[شادی]] سر دهد و آوای [[سرور]] در [[منزل]] [[عباس]] برخاست و همه [[مسلمانان]] [[مکه]] به [[خانه]] او آمدند و از [[فتح خیبر]] [[آگاه]] شدند<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۶۵-۶۸. با تشکیک در صحت خبر که نکند برای خشنودی خلفای عباسی سروده شده است.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۱.</ref>

== [[مقاومت]] [[قثم]] در میدان [[جنگ]] ==

در جریان [[جنگ حنین]]، [[هوازن]] که در دو سوی وادی، کمین گرفته بودند، ناگاه بر مسلمانان [[حمله]] کردند و مسلمانان برای لحظاتی دچار پراکندگی شدند. در این میان، تنها [[امام علی]] {{ع}} و عباس و پسرانش [[فضل]] و قثم و عده‎ای دیگر در کنار [[پیامبر]] {{صل}} ماندند و [[پایداری]] کردند. پیامبر {{صل}} بر استر سفید خود، [[دلدل]]، سوار بود و عباس عنان آن را گرفته بود<ref>تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (ترجمه: آیتی)، ج۱، ص۴۴۷-۴۴۶؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۲۸۰.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۱.</ref>

== قثم و آخرین [[نماز]] [[پیامبر]] {{صل}} ==

در هنگام [[احتضار پیامبر]] {{صل}}، [[عایشه]] به پدرش [[ابوبکر]] گفت که [[نماز صبح]] را به جای پیامبر {{صل}} به [[جماعت]] بخواند، در این هنگام پیامبر {{صل}} غضبناک و خودش برای [[خواندن نماز]] آماده شد و امام علی {{ع}} و [[قثم بن عباس]] زیر بغل هایش را گرفته بودند و پیامبر {{صل}} با تکیه بر آنها نماز را به جماعت خواند <ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۶۸۷.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۲.</ref>

== قثم و دفن پیامبر {{صل}} ==

کسانی که [[مسئولیت]] [[غسل]] پیامبر {{صل}} را به عهده داشتند عبارت بودند از: [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}}، [[عباس بن عبدالمطلب]]، فضل و قثم، [[فرزندان]] عباس، [[اسامة بن زید]] و [[شقران]]، [[غلام]] [[رسول خدا]] {{صل}}<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۶۹۹.</ref>؛ اما کسانی که به [[قبر]] رسول خدا {{صل}} وارد شدند، [[علی]] {{ع}} و فضل و قثم، فرزندان عباس بودند<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۷۰۱.</ref>. عباس و فضل و قثم در حرکت دادن و [[چپ و راست]] کردن [[بدن]] [[مبارک]] پیامبر {{صل}} به امام علی {{ع}} کمک می‌کردند و [[اسامه]] و شقران هم آب می‌ریختند. امام علی {{ع}}، رسول خدا {{صل}} را از زیر پیراهن غسل می‌داد و می‌فرمود: "[[پدر]] و مادرم به فدایت که چه اندازه در [[زندگی]] و پس از مرگت پاکیزه‌‎ای". و چون آنها از [[غسل]] فارغ شدند او را با سه پارچه "صحاری" و یک پارچه برد "حبره" [[کفن]] کردند<ref>زندگانی محمد {{صل}} پیامبر اسلام، ابن هشام (ترجمه: سید هاشم رسولی)، ج۲، ص۴۳۴ – ۴۳۳.</ref>. [[امام علی]] {{ع}} درباره [[قثم]] فرموده: "جوان‌ترین [[صحابه پیامبر]] {{صل}} [[قثم بن عباس]] بود"<ref>الاصابه، ابن حجر، ج۵، ص۳۲۰.</ref>.

پس از [[وفات پیامبر]] {{صل}} [[مغیرة بن شعبه]] در میان [[مردم]] شایع کرد که او [[آخرین وداع]] کننده با [[رسول خدا]] {{صل}} بوده است و این را [[افتخار]] برای خود شمرد. او می‌گفت: در لحظه‌های آخر که روی [[قبر]] [[مبارک]] ایشان را می‌پوشاندند، به عمد انگشترم را درون قبر انداختم و برای گرفتن آن، بدان مکان گام نهادم. [[عبدالله بن حارث بن نوفل]] می‌گوید: [[سال]] بعد از [[رحلت پیامبر اسلام]] {{صل}} در [[مراسم]] [[عمره]] [[خدمت]] [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} بودم که گروهی از [[حجاج]] [[عراق]] به محضر وی مشرف شدند و گفتند: یا [[ابوالحسن]] [[دوست]] داریم مسأله‌ای را برای ما آشکار سازی، [[علی]] {{ع}} پیش از آنکه [[پرسش]] را مطرح کنند، فرمود: گویا مغیرة بن شعبه ادعا کرده آخرین کسی است که با رسول خدا {{صل}} [[وداع]] کرده است. همه گفتند: آری، مولای ما. [[حضرت]] {{ع}} فرمود: "[[کذب]] است"<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۳، ص۱۷۰۱-۱۷۰۲ (پاورقی).</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۲-۲۳.</ref>

== قثم در مراسم بدرقه [[ابوذر]] ==

وقتی [[عثمان]] با بی‌احترامی تمام، ابوذر را به [[ربذه]] [[تبعید]] کرد و این خبر به امام علی {{ع}} رسید، گریست و فرمود: "آیا با [[صحابه رسول خدا]] چنین [[رفتار]] می‌کنند؟ {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>. "پس از آن، [[امام]] {{ع}} برخاست و با [[حسن]] و [[حسین]] {{ع}} و [[عبدالله]] و [قثم و [[فضل]] و [[عبید]] [[الله]]، [[پسران]] [[عباس]]، به بدرقه او رفتند. وقتی نگاه ابوذر بر آنان افتاد، گریست و گفت: "پدرم فدای شما باد، هرگاه که این چهره‌های مبارک را میبینم به یاد [[رسول خدا]] میافتم"<ref>حیات القلوب، علامه مجلسی، ج۴، ص۱۷۰۹؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۴، ص۳۷۴.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۳.</ref>

== [[قثم]] جزء اولین یاوران [[امام علی]] {{ع}} ==

پس از کشته شدن [[عثمان]]، بعد از اینکه [[مردم]] [[هجوم]] آورده، [[خلافت]] را به [[امام علی]] {{ع}} سپردند، اولین [[اقدام]] [[امام]] {{ع}} [[تغییر]] [[والیان]] مناطق مختلف بود و افراد صالحیرا جایگزین آنان کرد. امام علی {{ع}} [[عبدالله بن عباس]] را [[والی بصره]]، [[عبیدالله بن عباس]] را [[حاکم یمن]] کرد و [[بحرین]] را به قثم بن عباس سپرد<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۴، ص۴۴۶.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۳-۲۴.</ref>

== قثم؛ افشاگر [[توطئه]] ناکثان ==

وقتی [[طلحه]] و [[زبیر]] با [[عایشه]] در [[مکه]] هم داستان شدند، [[ام سلمه]] به [[علی]] {{ع}} چنین نوشت: "اما بعد؛ به امیرالمؤمنین علی {{ع}}، طلحه و زبیر قصد دارند همراه عایشه به سوی [[بصره]] بروند. آنها مردم را به بهانه [[خونخواهی عثمان]] علیه شما تحریک می‌کنند تا [[شورش]] و [[فتنه]] پدید آورند. [[خداوند]] با شماست. [[پیروزی]] شما را آرزومندم"<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۴، ص۴۵۱؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۴، ص۵۰۰.</ref>.

امام {{ع}}، بعد از مطالعه [[نامه]] او، [[محمد بن ابی بکر]] را خواست و ماجرا را برایش گفت؛ سپس [[مردم مدینه]] را به [[مسجد]] فرا خواند و [[اهداف]] [[شورشیان]] را شرح داد. روزی که علی {{ع}} از یارانش را از [[مدینه]] به سوی "ربذها داد، برای حضور در [[جنگ جمل]] حرکت داد، [[پرچم]] [[سواره‌نظام]] [[سپاه]] را به [[محمد حنیفه]] سپرد. عبدالله بن عباس را، سمت راست سپاه، [[عمر بن ابی سلمه]] را سمت چپ و [[ابو لیلی بن جراح]] را در جلو و [[قثم بن عباس]]، عموزاده‌اش را [[جانشین]] و [[نماینده]] خویش در مدینه قرار داد. [[سپاه]] [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} مدتی در "[[ربذه]]" ماند. امام {{ع}} همان جا قثم بن عباس را به استانداری مکه و برادرش [[تمام بن عباس]] را نیز به طور موقت به [[فرمانداری مدینه]] گماشت. سپس امام {{ع}} از مدینه خارج شد تا در میانه [[راه]]، مانع حرکت آنها شود، اما در ربذه معلوم شد که آنها از دسترس آن [[حضرت]] دور شده‌اند<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۴، ص۴۵۵؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۴، ص۵۱۴.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۴.</ref>

== [[قثم]]؛ [[راوی]] معتبر ==

[[عالمان]] [[علم رجال]]، قثم بن عباس را روایت‌گری مورد [[اعتماد]] می‌دانند که از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و [[امیر مؤمنان]] {{ع}} [[حدیث]] نقل کرده است. او از [[صحابه]] [[جوان]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} بود و [[ابواسحاق السبیعی]] از وی [[روایت]] نقل کرده است. دو نمونه از روایت‌های او را نقل می‌کنیم: قثم از زبان [[ابوذر]] و او از پیامبر اسلام {{صل}} چنین نقل کرده که فرمود: هفت سال قبل از آنکه فردی از [[انسان‌ها]] [[مسلمان]] شود، [[فرشتگان]] بر من و [[علی]] [[درود]] فرستادند"<ref>بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۳۸، ص۲۳۱. وی تا شهادت امیرالمؤمنین {{ع}} این سمت را داشت.</ref>.

همچنین از علی {{ع}} چنین نقل کرده که فرمود: "پیامبر اسلام {{صل}} [[روز]] [[دوشنبه]] [[مبعوث]] شد و من روز سه [[شنبه]] [[اسلام]] خود را آشکار کردم"<ref>مناقب آل ابی‌طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۷.</ref>. [[شیخ طوسی]] [[قثم بن عباس]] را از [[اصحاب امیرمؤمنان]] علی {{ع}} نیز شمرده است<ref>رجال الطوسی، شیخ طوسی، ص۵۵.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۵.</ref>

== قثم و [[دفاع]] از [[حریم]] [[امامت]] ==

== [[نامه]] [[امام علی]] {{ع}} به قثم ==

[[امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} در نامه‌ای به قثم بن عباس، [[استاندار]] و [[والی]] خود در [[مکه]] چنین نوشته و نکات مهم را [[یادآوری]] کرده است:

# [[امام]] {{ع}} به او [[دستور]] می‌دهد که مسائل [[فقهی]] را برای [[مردم]] بازگو و با [[علما]] [[گفتگو]] کند و به سؤالات مردم پاسخ دهد.

# او را از داشتن [[حاجب]] و دربان، منع می‌کند.

# [[راه]] [[مصرف اموال]] [[بیت المال]] را برای او بیان کرده است.

# از او خواسته است که [[مردم]] [[مکه]] را به خوش [[رفتاری]] با [[حجاج]] [[ترغیب]] کند، تا از آنها کرایه نگیرند. اما بعد؛ [[حج]] را برای مردم به پا دار و به ایشان روزهای [[خدا]] (ایام [[تاریخی]]) را یاد آوری کن و در بامداد و سر شب با آنها بنشین و [[فتوا]] بده برای کسی که حکمی (از [[احکام دین]]) بپرسد و به [[نادان]] بیاموز و با [[دانا]] گفت وگو کن. و باید پیش مردم، نماینده‌ای جز زبانت و دربانی جز [[رؤیت]] نباشد (و خودت مستقیما با آنها در [[ارتباط]] باش) و درخواست کننده‌ای را از [[ملاقات]] و [[دیدار]] خود [[محروم]] مکن، زیرا آن درخواست اگر در ابتدای کار از طریق راه‌های مقرر روا و برآورده نشود، برای روا کردن آن در آخر کار، مورد [[ستایش]] واقع نمی‌شوی و بنگر به آنچه از [[مال]] خدا، بیت المال [[مسلمانان]] نزد تو گرد می‌آید، پس آن را به افراد عیال‌مند و گرسنه در منطقه خود بده. در حالی که آن را به آنان که محتاج و فقیرند، رسانده باشی و آنچه از [[مصرف]] آنان زیاد می‌آید، نزد ما بفرست تا آن را در میان افرادی که نزد ما هستند، تقسیم کنیم. و به [[اهل مکه]] [[فرمان]] بده که از ساکن (آنان که از مکان‌های دیگر برای [[حج]] به مکه آمده‌اند) مزد و کرایه نستانند، زیرا [[خداوند سبحان]] می‌فرماید: "در آن، [[اهل]] آن و [[غریب]]، یکسان هستند" پس مراد از عاکف، مقیم مکه و مراد از بادی، کسی است که به حج می‌رود و از اهل آن سامان نیست. [[خداوند]] ما و شما را برای آنچه [[دوست]] دارد، موفق بدارد؛ والسلام<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَأَقِمْ لِلنَّاسِ اَلْحَجَّ- وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيّٰامِ اَللّٰهِ وَ اِجْلِسْ لَهُمُ اَلْعَصْرَيْنِ فَأَفْتِ اَلْمُسْتَفْتِيَ وَ عَلِّمِ اَلْجَاهِلَ وَ ذَاكِرِ اَلْعَالِمَ وَ لاَ يَكُنْ لَكَ إِلَى اَلنَّاسِ سَفِيرٌ إِلاَّ لِسَانُكَ وَ لاَ حَاجِبٌ إِلاَّ وَجْهُكَ وَ لاَ تَحْجُبَنَّ ذَا حَاجَةٍ عَنْ لِقَائِكَ بِهَا فَإِنَّهَا إِنْ ذِيدَتْ عَنْ أَبْوَابِكَ فِي أَوَّلِ وِرْدِهَا لَمْ تُحْمَدْ فِيمَا بَعْدُ عَلَى قَضَائِهَا. وَ اُنْظُرْ إِلَى مَا اِجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ مَالِ اَللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَى مَنْ قِبَلَكَ مِنْ ذَوِي اَلْعِيَالِ وَ اَلْمَجَاعَةِ مُصِيباً بِهِ مَوَاضِعَ اَلْفَاقَةِ وَ اَلْخَلاَّتِ وَ مَا فَضَلَ عَنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ إِلَيْنَا لِنَقْسِمَهُ فِيمَنْ قِبَلَنَا. وَ مُرْ أَهْلَ مَكَّةَ أَلاَّ يَأْخُذُوا مِنْ سَاكِنٍ أَجْراً فَإِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ- سَوٰاءً اَلْعٰاكِفُ فِيهِ وَ اَلْبٰادِ فَالْعَاكِفُ اَلْمُقِيمُ بِهِ وَ اَلْبَادِي اَلَّذِي يَحُجُّ إِلَيْهِ مِنْ غَيْرِ أَهْلِهِ وَفَّقَنَا اَللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ لِمَحَابِّهِ وَ اَلسَّلاَمُ}}. (مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج۹، ص۳۵۸؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۱۱۳).</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref>

== [[قثم]]، [[سرپرست]] [[حجاج]] ==

زمانی که قثم [[کارگزار مکه]] بود، [[امام علی]] {{ع}} با فرستادن نامه‌هایی او را از دسیسه‌های [[معاویه]] [[آگاه]] ساخت و در نامه‌ای دیگر [[مسئولیت]] برگزاری [[حج]] را به عهده او گذارد. در سال سی و هشتم [[هجری]] [[علی]] {{ع}} قثم را [[امیرالحاج]] قرار داده بود<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۴، ص۱۰۲.</ref>، چون از [[زمان پیامبر]] {{صل}} [[خلیفه]] [[مسلمانان]]، هر سال فردی را به عنوان امیرالحاج [[انتخاب]] می‌کرد تا بر [[مراسم حج]] [[نظارت]] داشته، [[مشکلات]] حجاج را برطرف کند و در عین حال پاسخگوی سؤالات مذهبی آنها در این زمینه باشد. [[مسعودی]] افرادی را که در سال‌های مختلف [[امیر الحاج]] بوده‌اند، نام برده است. امیرالحاج علی {{ع}} در سال سی و هشتم، قثم بن [[عباس]] بوده و در سال سی و نهم، معاویه فردی را به عنوان امیر الحاج به [[مکه]] فرستاده بود. ولی علی {{ع}}، [[قثم بن عباس]] را امیر الحاج قرار داده بود<ref>مروج الذهب، مسعودی، ج۴، ص۳۰۱.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۷.</ref>

== [[نامه]] دوم امام علی به قثم ==

در سال ۳۹ ه [[عمرو عاص]]، معاویه را به فرستادن [[نماینده]] و [[تعیین]] سرپرست حجاج در مراسم حج [[ترغیب]] کرد. معاویه [[یزید بن شجره رهاوی]]" را همراه سه هزار جنگجوی کار آزموده برای [[تبلیغ]] دیدگاه [[سیاسی]] خویش و شوراندن [[مردم]] علیه [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} به [[مکه]] فرستاد. این [[تصمیم]] [[معاویه]] و [[عمرو عاص]] کاملاً مخفیانه بود. [[امام علی]] {{ع}} از [[توطئه]] معاویه [[آگاه]] شد و خطاب به [[قثم بن عباس]]، [[استاندار]] مکه، چنین نوشت: به [[نام خداوند]] [[بخشنده]] [[مهربان]]، از [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرمؤمنان]] به قثم بن عباس؛ [[سلام]] بر تو؛ اما بعد؛ بعد از [[حمد]] [[الهی]]، [[مأمور]] اطلاعاتی من از [[مغرب]] "[[شام]]" گزارش داده است که مردمی از شام به [[دستور]] معاویه به سوی [[حج]] [[مأموریت]] یافته‌اند. مردمانی کوردل، کر و [[نابینا]]؛ کسانی که [[حق]] را با [[باطل]] می‌آمیزند و در [[نافرمانی خدا]]، از مخلوق [[پیروی]] می‌کنند. به بهانه [[دین]]، شیر [[دنیا]] را میدوشند و دنیای حاضر را به جای [[آخرت]] [[نیکوکاران]] [[پرهیزگار]] می‌خرند؛ و هرگز به خیر و [[نیکی]] نرسد مگر [[نیکوکار]] و هرگز [[کیفر]] [[بدی]] نبیند مگر [[بدکردار]]. عده‌ای از [[مؤمنان]] و صاحبان [[فضل]] و [[استقامت]] را، به [[فرماندهی]] [[مرد]]پرهیزگار "[[معقل]]" فرزند [[قیس]] ریاحی به سوی شما فرستادم و به ایشان امر کردم که "[[لشکر]] [[معاویه]]" را از [[سرزمین]] [[حجاز]] [[اخراج]] کنند. پس در [[حفظ حکومت]] [[مکه]] و [[نظام]] و [[آرامش]] آن چون شخصی دوراندیش، [[پایدار]]، [[دلسوز]] و [[خردمند]] که پیرو [[سلطان]] و [[فرمانبردار]] "[[امام]] و پیشوایش" است، [[استوار]] باش؛ و نباید کاری کنی که بعدا به عذرخواهی بینجامد. هنگام خوشی‌ها، زیاد شادمان نشوی و در [[سختی‌ها]] هراسان نباشی؛ و نرسد به من خبری از [[تنبلی]] و [[سستی]] تو که بعد از آن عذرخواهی کنی؛ و خود و اطرافیان و [[فرمانبرداران]] خویش را برای [[صبر]] در مقابل سختی‌ها و [[مشکلات]] و پیشامدها آماده کن<ref>{{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَيْنِي بِالْمَغْرِبِ كَتَبَ إِلَيَّ يُعْلِمُنِي أَنَّهُ وُجِّهَ إِلَى اَلْمَوْسِمِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ اَلشَّامِ اَلْعُمْيِ اَلْقُلُوبِ اَلصُّمِّ اَلْأَسْمَاعِ اَلْكُمْهِ اَلْأَبْصَارِ اَلَّذِينَ يَلْتَمِسُونَ اَلْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ يُطِيعُونَ اَلْمَخْلُوقَ فِي مَعْصِيَةِ اَلْخَالِقِ وَ يَحْتَلِبُونَ اَلدُّنْيَا دَرَّهَا بِالدِّينِ وَ يَشْتَرُونَ عَاجِلَهَا بِآجِلِ اَلْأَبْرَارِ اَلْمُتَّقِينَ وَ لَنْ يَفُوزَ بِالْخَيْرِ إِلاَّ عَامِلُهُ وَ لاَ يُجْزَى جَزَاءَ اَلشَّرِّ إِلاَّ فَاعِلُهُ فَأَقِمْ عَلَى مَا فِي يَدَيْكَ قِيَامَ اَلْحَازِمِ اَلصَّلِيبِ وَ اَلنَّاصِحِ اَللَّبِيبِ وَ اَلنَّافِعِ لِسُلْطَانِهِ اَلْمُطِيعِ لِإِمَامِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مَا يُعْتَذَرُ مِنْهُ وَ لاَ تَكُنْ عِنْدَ اَلنَّعْمَاءِ بَطِراً وَ لاَ عِنْدَ اَلْبَأْسَاءِ فَشِلاً}}؛ نهج البلاغه، نامه ۳۳؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۶۹.</ref>.

همزمان با رسیدن [[نامه]] [[امام علی]] {{ع}}به دست [[قثم]]، وی [[مردم]] را به [[مسجد]] فرا خواند و بر [[منبر]] رفت و بعد از [[حمد]] و [[ثنای الهی]] و [[درود]] بر [[پیامبر اسلام]] {{صل}}، ایشان را از آمدن [[سپاه شام]] و اهداف آنان با خبر ساخت و نظرشان را جویا شد. او از حاضران خواست که بگویند برای [[جهاد]] و [[دفاع]] [[آمادگی]] دارند یا نه؟ حاضران [[سکوت]] [[اختیار]] کردند، قثم خطاب به آنان گفت: "دریافتم که شما در چه اندیشه‌اید؛ شما برای دفاع آمادگی، ندارید". وقتی قثم خواست از منبر پایین بیاید، "[[شیبه بن عثمان عبدی]]" به او گفت: "ای [[امیر]]! ما در [[بیعت]] و تعهدمان [[ثابت قدم]] و وفاداریم و آنچه [[دستور]] فرمایید، انجام می‌دهیم". بقیه سکوت را ترجیح دادند<ref>الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص۷۰۹؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۷۹.</ref>.

[[قثم]] گفت: "آری، [[نامه]] ای از [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}}برایم رسیده و او خبر داده که [[معقل]] را همراه عده‌ای از [[مؤمنان]] برای دفع [[فساد]] [[شامیان]] به مکه روانه می‌کند. تا رسیدن این [[سپاه]]، ما به کوه‌های اطراف مکه [[پناه]] می‌بریم".

قثم پیشنهاد او را پذیرفت و در شهر ماند. [[یزید بن شجره]] با [[لشکر]] [[شام]] دو [[روز]] قبل از روز "ترویه" به [[عرفات]] رسید و اعلام کرد که برای جنگ به مکه نیامده است و خواستار [[دیدار]] با یکی از [[صحابه]] بزرگ [[پیامبر]] {{صل}} شد. [[ابوسعید خدری]] را به او معرفی کردند. یزید به او گفت: "امسال به اتفاق هم شخصی را به [[امامت]] [[حج]] [[انتخاب]] کنیم، نه من باشم و نه قثم". ابوسعید پاسخ داد: "باید نزد قثم بروم و نظر وی را جویا شوم". قثم با [[گزینش]] فرد سوم موافقت کرد. [[مردم]] و بزرگان مکه "[[شیبة بن عثمان العبدی]]" را انتخاب کردند و او در سال ۳۹ ه همراه مردم [[مراسم حج]] را به پایان رسانید<ref>الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص۷۱۱-۷۱۲؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۶۹-۳۷۹.</ref>.

[[نماینده]] امیر مؤمنان علی {{ع}} در [[انتظار]] رسیدن سپاه امامش لحظه شماری می‌کرد که شامیان، مکه را به قصد شام ترک کردند. سپس [[معقل بن قیس]]" همراه [[سپاه اسلام]] به نزدیکی مکه رسید و حجاجی که برگشته بودند، رفتن شامیان را به ایشان خبر دادند. معقل آنها را دنبال کرد. و وقتی به [[وادی القری]] رسید که شامیان حرکت کرده بودند. [[سپاه اسلام]] ده تن از [[سپاه]] [[یزید]] بن شجره را دستگیر کرد و به [[کوفه]] برد<ref>الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص۷۱۳؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۶۹-۳۷۹.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۲۷-۳۰.</ref>

== [[قثم]] و [[حمله]] بسر به [[مکه]] ==

[[معاویه]]، [[بسر بن ارطاة]] را [[مأمور]] کرد که [[شیعیان امام علی]] {{ع}} را هر جا یافت، بکشد. هنگامی که او به نزدیک مکه رسید، [[قثم بن عباس]]، [[والی]] مکه، مکه را ترک کرد و بسر به مکه وارد شد. او نسبت به [[مردم]] مکه بی‌حرمتی‌های فراوانی کرد و پس از آنکه [[شیبة بن عثمان حجبی]] را به عنوان [[حاکم مکه]] قرار داد، آنجا را ترک کرد<ref>الغارات، ثقفی کوفی، ج۲، ص۶۰۸.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۳۱.</ref>

== قثم در هنگام [[شهادت امام علی]] {{ع}} ==

در واقعه شهادت امام علی {{ع}}، وقتی که [[ابن ملجم]] [[ملعون]]، ضربه‌ای بر فرق [[مبارک]] [[امام علی]] {{ع}} زد، [[امام]] {{ع}} از پای افتاد و صدا زد که او را بگیرید. مردم به سوی ابن ملجم [[هجوم]] بردند، اما هر کس به او نزدیک میشد، او با [[شمشیر]] بر او حمله میکرد و کسی نتوانست بر او [[غلبه]] کند. در این هنگام قثم بن عباس بر ابن ملجم حمله برد و او را گرفت و بر [[زمین]] کوبید. ابن ملجم [[زور]] فریاد برآورد که [[یا علی]]! سگت را از من دور کن! سپس او را نزد امام علی {{ع}} آوردند و امام علی {{ع}} فرمود: "ابن ملجم تویی؟" ابن ملجم گفت: "آری!" امام فرمود: "فرزندم [[حسن]]! شکمش را [[سیر]] و بند او را محکم کن"<ref>تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۱۲.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۳۱.</ref>

== قثم؛ [[یار وفادار امام علی]] {{ع}} ==

قثم تا هنگام [[شهادت امیرمؤمنان علی]] {{ع}} [[نماینده]] و [[فرماندار]] ایشان در [[حجاز]] و توابع آن بود. بعد از شهادت امام علی {{ع}} قثم در گسترش [[فرهنگ]] [[دین مقدس اسلام]] بسیار کوشید و برای جلوگیری از ایجاد [[بدعت]] در [[سیره]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به مناطق مختلف [[سفر]] کرد. او در [[زمان]] [[حکومت معاویه]] بدون [[حکم]] رسمی مدتی در یکی از شهرهای [[خراسان]] بزرگ، فرماندار بود<ref>الأعلاق النفسیه، ابن رسته، ص۲۰۱؛ فضائل بلخ، واعظ بلخی، ص۳۰.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۳۱-۳۲.</ref>

== سهم از [[غنائم]] ==

در آن [[زمان]] که [[سعید بن عثمان]]، [[والی خراسان]] بود، [[قثم بن عباس]] نیز او را [[همراهی]] می‌کرد. و به سبب جنگ‌هایی که در آن سامان اتفاق افتاد، غنائم زیادی به دست [[سپاهیان اسلام]] افتاد. پس سعید به قثم گفت: "برای خودت هزار سهم از غنائم را بردار". قثم نپذیرفت و به او گفت: "نخست [[خمس]] غنائم را جدا کن و سپس [[حقوق]] و سهم جنگجویان را بپرداز، پس از آن هر چه میخواهی به من بده". قثم مردی [[پارسا]] و [[فاضل]] بود<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۷، ص۲۶۰.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۳۲.</ref>

== خدمات [[قثم]] در [[ماوراء النهر]] ==

== سرانجام قثم ==

در نقل دیگری این‌گونه آمده است که قثم پیشاپیش [[مردم]] آن سامان در چند کیلومتری [[شهر]] سمر قند با [[سپاه]] خاقان درگیر شد. در این [[نبرد]]، تیری به پیشانی او اصابت کرد و او در کنار چشمه آبی که در چند کیلومتری [[شرق]] سمرقند قرار دارد، در تابستان ۵۶ه‍.ق به [[دیدار]] [[حق]] شتافت<ref>سیمای سمرقند، حسن احمدنژاد، ص۸۹ و ۹۰.</ref>. [[مرقد]] قثم بن عباس بیرون شهر سمرقند در کنار [[قبرستان]] "بنو [[ناجیه]]" در قلعه معروف و [[تاریخی]] افراسیاب واقع شده است<ref>سمریه، سمرقندی، ص۵۹.</ref>.

در [[کتاب]] [[صحیح مسلم]] آمده است که از شریف‌زادگان، جز [[فرزندان]] [[عباس]] کسی را نمی‌شناسیم که از یک [[مادر]] و در یک [[خانه]] به دنیا آمده باشند و مقبره‌های‌شان این چنین دور از هم باشد؛ عبدالله بن عباس در [[طائف]]، [[عبید]] [[الله]] در [[مدینه]] (یا [[آفریقا]])، [[فضل]] در [[اجنادین]] [[شام]]، [[معبد]] و [[عبدالرحمان]] در افریقا، قثم در سمرقند و کثیر در [[ینبع]]<ref>مناقب آل ابی طالب، ابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۳۱۶.</ref>.<ref>[[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۷، ص۳۲-۳۳.</ref>

== [[حرم]] قثم در سمرقند ==

==[[قُثَم بن عباس]]، استاندار [[مکه]] و [[طائف]]==

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

== منابع ==

#[[پرونده:1100358.jpg|22px]] [[محمد ایوب کاظمی|کاظمی، محمد ایوب]]، [[قثم بن عباس (مقاله)|مقاله «قثم بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|'''دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷''']]

== پانویس ==