ولایت در عرفان اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

یکی از دست‌آوردها و پی‌آمدهای مهمّ بحث [[انسان کامل]]، فهم‌پذیری [[نظریه]] [[عرفانی]] "[[ولایت]]" است. مسئله‌ای که از مهم‌ترین بحث‌های [[اسلامی]] شمرده می‌‌شود و در [[حکمت]]، [[کلام]]، [[فقه]] و [[سیاست]] مطرح شده و در طول سده‌های گذشته به عنوان محوری‌ترین مسئله [[عرفان نظری]] و اساس و پایه آن و جنبه [[باطن]] [[اسلام]] مورد توجه انجمن‌های [[عرفانی]] قرار گرفته و گاه بحث‌های نظری آن جنبه عملی یافته و به مص [[عینی]] آن دامن گسترانده و حتی جریان‌های تندِ [[اجتماعی]] را به دنبال داشته است.

"[[هجویری]]" در کتاب [[کشف المحجوب]] درباره اهمیت [[ولایت]] در [[عرفان]] گفته است: "بدان که قاعده و اساس [[طریقت]] تصوف و [[معرفت]]، جمله بر [[ولایت]] و [[اثبات]] آن است که جمله [[مشایخ]] اندر [[حکم]] [[اثبات]] آن موافقند، اما هر کسی به عبارتی دگرگون بیان این ظاهر کرده‌اند"<ref>جلابی هجویری، کشف المحجوب، ص۲۶۵.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۲۶-۳۲.</ref>.

== تعریف [[ولایت]] در [[عرفان]] ==

یکی از [[اسماءالله]]، اسم [[مبارک]] ولی است که فرمود: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا...}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است»... سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>. در حوزه [[عرفان]]، [[ولایت]] کمالی است [[ازلی]] و [[ابدی]] که سرآغاز همه [[کمالات]] است. [[ولایت]] یعنی "[[تصرف]] در خَلق به وسیله [[حق]] بنابر آنچه به آن امر شده‌اند، از حیث [[باطن]] و [[الهام]] به غیر [[وحی]]". [[اولیا]] در خَلق به وسیله [[حق تصرف]] می‌‌کنند نه با نفس خودشان، چون فنا در [[حق]] شده‌اند و به وسیله [[حق]] باقی مانده‌اند؛ یعنی از حیث هوهو، [[حق]] شده‌اند و از حیثِ تعیّن و تشخّص غیر او هستند. جناب [[سید حیدر]] در تعریف [[ولایت]] می‌نویسد: [[ولایت]] عبارت است از [[قیام]] [[عبد]] برای [[خدا]] و تبدیل اخلاقش به [[اخلاق الهی]] و محقّق شدن اوصافش به اوصاف [[باری تعالی]]<ref>سید حیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص۳۸۲.</ref>.

 

وی برای توضیح بیشتر، به [[روایات]] گوناگونی استناد می‌‌کند، از جمله در روایتی است که [[رسول خدا]] {{صل}}فرمود: "بر [[خُلق و خوی]] [[الهی]] متخلّق شوید"<ref>قال {{صل}}: {{متن حدیث|تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَّهِ}}. بحار الأنوار، ج۵۸، ص۱۲۹.</ref>. طبق این [[حدیث]]، [[ولیّ]] [[الله]] به درجه‌ای می‌رسد که علمش [[علم]] [[خدا]] و قدرتش [[قدرت خدا]] و عملش عمل خدایی می‌گردد. همان‌طور که در [[حدیث قدسی]] آمده است: "هرگز [[بنده]] به وسیله [[نوافل]] به من نزدیک نمی‌‌شود مگر آن‌که دوستش دارم. پس هنگامی‌ که دوستش داشتم، گوش و چشم و زبان و دست و پایش می‌شوم. به‌طوری که به وسیله من می‌شنود، می‌بیند، [[سخن]] می‌گوید و راه می‌‌رود"<ref>الحدیث القدسی: {{متن حدیث|لَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ، ِّ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ لِسَانَهُ وَ يَدَهُ وَ رِجْلَهُ، فَبی يَسمَعُ وَ بِى يَبصرُ وَ بِى يَنطِقُ وَ بِى يَبطِشُ}}: اصول کافی، ج۲، ص۳۵۲.</ref>.

 

همچنین وارد شده است: "کسی که به سوی من یک وجب قدم بردارد، به اندازه یک ذراع به او نزدیک می‌شوم و کسی که به سوی من یک ذراع بیاید، به اندازه فاصله دو دست به او نزدیک می‌شوم و کسی که به اندازه فاصله دو دست به من نزدیک شود، من به سوی او شتاب می‌گیرم"<ref>{{متن حدیث|من تقرب الی شبرا تقربت إلیه ذرعا و من تقرب إلی ذرعا تقربت إلیه باعا و من تقرب إلی باعا مشیت إلیه هرولة}}. سید حیدر آملی، جامع الاسرار، ص۳۸۲.</ref>.

 

از نظر [[قیصری]]، شارح فصوص الحکم نیز، "[[ولایت]]" از "[[ولیّ]]" گرفته شده و به معنای [[قرب]] و نزدیکی است. * [[قرب]] دو قسم دارد:

# نزدیکی و [[قرب]] [[هویت]] الهیه به اشیا... ؛

[[قرب]] در قسم اوّل، عام بوده و اختصاص به شیء ویژه‌ای ندارد، اما در معنای دوم مختصِّ [[بندگان]] [[مؤمن]] [[خداوند]] است؛ بندگانی که قلوبشان با [[انوار]] و تجلیات رحمانی و شعاع‌های [[الهی]] منوّر گشته است و این همان معنای "[[ولایت]]" است<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۹- ۱۰.</ref>.

با توجه به تعاریف ارائه شده، معلوم می‌‌شود [[ولایت]] در [[عرفان]]، نوعی دخل و [[تصرف]] [[عارف]] در امور [[جهان]] است که به [[مقام]] فنای در [[حق]] رسیده و به وسیله [[حق]] در [[خلق]] [[تصرف]] می‌‌کند. البته این [[تصرف]] نوعی [[تصرف]] و [[هدایت باطنی]] است. همان‌طور که [[خداوند]] بر مخلوقاتش [[ولایت تکوینی]] دارد و همه فطرتاً شامل [[هدایت الهی]] می‌شوند، "[[ولیّ]]" نیز با [[ولایتی]] که یافته است می‌تواند به [[اذن الهی]] و به وسیله یَدِ باسطه [[الهی]] به رتق و فتق مولّی علیه بپردازد و وی را از بعضی امور باز دارد و به پاره‌ای امور وادارد، تا به [[کمال نهایی]] و [[سعادت]] مطلوب خود برسد<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۳۲-۳۴.</ref>.

== اقسام [[ولایت]] در [[عرفان]] ==

[[ولایت]] در [[ساحت]] [[عرفان]]، بر اساس تقسیم‌بندی‌های مختلف، اقسامی‌ دارد که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

=== [[ولایت]] از حیث اقسام [[اولیا]] ===

از حیث اقسام [[اولیا]] می‌توان [[ولایت]] را بر سه قسم تقسیم کرد: [[ولایت]] الهیه ([[ولایت]] [[خداوند]])، [[ولایت بشریه]]([[ولایت انسان]]) و [[ولایت]] ملکیه ([[ولایت]] [[فرشتگان]]). اگرچه در مورد اخیر از نظر [[ابن عربی]] دو قسم [[ولایت]] الهیه‌اند و جز [[ولایت]] [[حق تعالی]] [[ولایتی]] نیست<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۱۴، ص۵۱۴.</ref>.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

== [[مقام ختم ولایت]] ==

 

 

 

 

 

 

 

 

 

آرای عرفا درباره [[خاتم ولایت]] به نظرِ کمَّل از [[اهل معرفت]]، خاتم [[ولایت مطلقه]]، [[امیرمؤمنان]] {{ع}} و [[خاتم ولایت]] مقیده، [[حضرت مهدی]] {{ع}} است<ref>برای اطلاع بیشتر ر. ک: صدرالدین قونوی، فکوک، فصّ هارونی، مطبوع در حواشی منازل السائرین، ص۲۸۸؛ فَرغانی، مشارق الدّراری، ص۸۷؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، مقدمه قیصری، ص۱۲۷.</ref>. کسی که در برخی تعابیر خود با [[رأی]] اکثر عرفا [[مخالفت]] ورزیده است، شیخ اکبر<ref>محیی‌الدّین عربی، معروف به شیخ اکبر و شاگردش صدرالدّین قونوی، معروف به شیخ کبیر است؛ (به نقل از: استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی، مقدمه بر شرح فصوص الحکم قیصری).</ref> و برخی شارحان آثار وی مانند [[قیصری]] است. سخنان [[ابن‌عربی]] در این زمینه [[انسجام]] لازم را ندارد، اگرچه می‌توان گفت که به نظر وی، "[[خاتم ولایت]] مطلق، [[حضرت عیسی]] {{ع}} و [[خاتم ولایت]] [[مقید]]، خود [[ابن‌عربی]] است"<ref>سیدحیدر آملی، المقدمات من نش النصوص، ص۴۱۱.</ref>.

 

به نظر شیخ، خاتمِ [[ولایت مطلقه]] در [[امت پیامبر]] {{صل}} کسی است که [[برترین]] [[فرد]] در این [[امت]] باشد و او کسی جز [[حضرت عیسی]] {{ع}} نیست؛ بدین [[دلیل]] که وی [[قطع]] نظر از "[[ولایت]]"، [[نبی]] و [[رسول]] نیز بوده و [[فضیلت]] "[[ولایت]]" او بر [[فضیلت]] [[نبوت]] و رسالتش افزوده شده است؛ ولی دیگر [[اولیا]] اگرچه از [[فضیلت]] "[[ولایت]]" برخوردارند، از [[فضیلت]] [[نبوت]] و [[رسالت]] بی‌بهره‌اند. بنابراین، [[حضرت عیسی]] {{ع}} بر دیگر اولیای [[محمدیه]] تقدم و [[فضیلت]] دارد، از این رو او خاتمِ [[ولایت مطلقه]] [[محمدیه]] است <ref> ابن‌عربی، فصوص الحکم، ص۲۹۰.</ref>.

 

خاتمِ [[ولایت]] باید تابع [[شریعت خاتم]] باشد و [[شریعت خاتم]] را از راه کتب و [[اخبار]] و [[احادیث]] به دست نیاورد؛ بلکه یا از [[طریق وحی]] و یا بی‌واسطه از [[روح]] [[مبارک]] [[حضرت]] خاتم {{صل}} به دست آورد و [[حضرت]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} چنین است، زیرا در زمان [[حضرت مهدی]] {{ع}} نازل می‌شود و بر اساس [[شریعت]] [[حضرت]] [[خاتم انبیا]]، [[حکم]] خواهد کرد و نیز به خاطر [[نبوت]] خود، [[شریعت]] را از [[وحی]] و به خاطر [[قرب]] او به [[خاتم انبیا]] {{صل}} از [[روح]] آن [[حضرت]] نیز دریافت می‌کند<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ص۲۹۰.</ref>. [[حکیم]] [[ترمذی]] نیز به [[برتری]] [[عیسی]] {{ع}} در [[امت]] [[حضرت ختمی مرتبت]] نظر داده است <ref>ترمذی، ختم‌الاولیا، ص۴۲۰- ۴۲۱.</ref>.

 

 

او با توجه به رؤیایی که دیده است [[جایگاه]] خود را در میان [[اولیا]] همانند [[جایگاه پیامبر خاتم]] {{صل}} در میان دیگر [[پیامبران]] می‌داند. به گفته وی در سال ۵۹۹ در [[خواب]] دیده است که [[کعبه]] را که از خشت‌های طلا و نقره بنا شده، تماشا می‌کند، در یک ردیف از دیوار بینِ رکنِ [[یمانی]] و رکنِ شامی، جای خشتی از نقره و در ردیف دیگر، جای خشتی از طلا را خالی می‌بیند. آن‌گاه خود را می‌بیند که مانند دو خشت طلا و نقره، در جای خالی آن دو خشت قرار می‌گیرد. از [[خواب]] بیدار می‌شود و [[خدا]] را [[سپاس]] می‌کند و در [[تأویل]] آن می‌گوید: "من در نوع خود همچون [[رسول خدا]] {{صل}} در میان [[پیامبران]] {{عم}} هستم و بسا که [[ولایت]] به من ختم می‌گردد و این کار بر [[خدا]] سخت نباشد". [[خواب]] خود را برای یکی از [[عالمان]] می‌گوید، او نیز همان‌گونه تعبیر می‌کند<ref>ابن‌عربی، فتوحات المکیه، ج۱، ص۳۱۹.</ref>. تمام [[دلایل]] شیخ بر [[خاتم ولایت]] بودن خود، رؤیای یادشده و [[دلیل]] وی بر [[نفی]] [[خاتم ولایت]] بودن [[حضرت مهدی]] {{ع}} انتساب حسّی و صوری وی به [[خاندان پیامبر]] {{صل}} است؛ چنان‌که وی هیچ دلیلی بر ختم [[ولایت مطلقه]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} ارائه نکرده است. از این رو می‌توان پرسید: مگر انتساب حسّی به [[خاندان پیامبر]] {{صل}} [[مانع]] ختم [[ولایت]] است؟ از آنجا که [[عقل]] و [[نقل]] و [[کشف]] هیچ‌گونه دلالتی بر این امر ندارد، پس این سخن، ادعایی بدون [[دلیل]] است. از این گذشته همان‌گونه که [[حضرت مهدی]] {{ع}} از [[فرزندان]] حسّی و صوری [[پیامبر]] است، از [[فرزندان]] [[معنوی]] او نیز هست؛ به همین سبب بزرگانِ [[اهل]] [[معرفت]]، وی را از اولیای [[محمدیه]] می‌دانند. [[صاحب ولایت]] [[محمدیه]] بودن، حتی اگر [[خاتم ولایت]] هم نباشد، این نشان را دارد که از [[فرزندان]] [[معنوی]] [[حضرت ختمی مرتبت]] {{صل}} است<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۴۶۴.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۵۱-۵۹.</ref>.

 

{{مدخل وابسته}}

* [[ولایت معنوی]]  

{{پایان مدخل وابسته}}  

== منابع ==

# [[پرونده: 1100453.jpg|22px]] [[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)|''' ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی ''']]

== پانویس ==