اجماع: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

اجماع (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۲۶

۱۵٬۵۶۰ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۳

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

Bahmani

مدیران

۱۱۲٬۸۶۰

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[تیر]]|روز=[[۱۹]]|سال=[[۱۴۰۲]]|کاربر=Bahmani}}
+{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[اجماع در قرآن]] - [[اجماع در فقه اسلامی]] - [[اجماع در فقه سیاسی]] - [[اجماع در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[اجماع در نگاه اهل سنت]] | پرسش مرتبط  = }}
+'''اجماع''' به معنای اتفاق جماعت و [[عزم]] آنان بر کاری در اصطلاح عبارت است از [[اتفاق نظر]] [[فقها]] بر امری. اجماع نزد [[اهل سنت]] به ماجرای [[خلافت]] پس از [[رحلت پیامبر اکرم]]{{صل}} بر می‌گردد. علمای شیعه تصریح می‌کند اجماع نزد [[امامیه]]، دلیل مستقلی در برابر کتاب و سنت نیست و به [[سنت]] و قول معصوم{{ع}} باز می‌گردد. برای اجماع تقسیم‌هایی ذکر شده که برخی از آنها عبارت‌اند از: اجماع تعبّدی؛ اجماع تقدیری؛ اجماع عملی؛ اجماع قولی؛ اجماع مُحَصَّل؛ اجماع مَدرکی؛ اجماع مَنقول و غیره.
+== معناشناسی ==
+اجماع به معنای اتفاق جماعت و [[عزم]] آنان بر کاری است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۸/۵۷؛ فیومی، المصباح المنیر، ۱۰۹؛ النهایه، ج‌۱، ص‌۲۹۶.</ref> و در اصطلاح اجمالاً‌ به معنای [[اتفاق نظر]] [[فقها]] بر امری است<ref>حکیم، الاصول العامة، ۲۴۳.</ref>؛ هرچند بر پایه مبانی مختلف در [[حجیت اجماع]] و محدوده آن، تعریف‌های مختلفی دارد که نقطه مشترک آن اتفاق نظری است که به نوعی [[کشف]] از قول [[معصوم]]{{ع}} کند<ref>[[ابوالقاسم مقیمی حاجی|مقیمی حاجی، ابوالقاسم]]، [[اجماع - مقیمی حاجی (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۴۷۸ – ۴۸۵؛ [[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجماع (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]].</ref>.
+== پیشینه ==
+اجماع نزد [[اهل سنت]] به ماجرای [[خلافت]] پس از [[رحلت پیامبر اکرم]]{{صل}} بر می‌گردد؛ اما در قرن دوم، حجیت اجماع و تعیین اجماع مقبول، به مسئله اختلافی میان مذاهب اهل سنت، تبدیل شد. بدون تردید تحقق اجماع مسلمانان، سخت است و به ‌ندرت رخ می‌دهد. طی قرون بعدی، [[عالمان]] [[مذاهب]] مختلف اهل سنت، با پذیرش [[حجیت اجماع]]، در تعریف جامع و تحکیم مبانی آن، تلاش کردند. گروهی از اهل سنت با توجه به پراکندگی [[علما]] در مناطق مختلف [[جهان]]، در امکان تحصیل اجماعِ این گروه از [[امت اسلامی]] و اطلاع بر تحقق آن تشکیک کرده‌اند<ref> ابن‌حزم، الاحکام فی اصول الاحکام، ۴/۵۰۹-۵۱۵.</ref> و تنها اجماع ممکن را، اجماع صحابه دانسته‌اند<ref>فخر رازی، المحصول، ۴/۱۷۷؛  شوکانی، ارشاد الفحول، ۸۱-۸۲.</ref>.
+در میان [[امامیه]]، علاوه بر اینکه در برخی از [[روایات]]<ref>ابن‌ شعبه، تحف العقول، ۴۰۷.</ref> به اجماع اشاره شده، تمسک به آن در کلمات برخی از [[اصحاب ائمه]]{{ع}} نیز دیده می‌شود<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۲/۱۴۷.</ref>. [[شیخ مفید]] در قرن پنجم از نخستین فقیهانی است که به نظریه‌پردازی در باب حجیت اجماع پرداخته و با خدشه در حجیت ذاتی آن، منشا حجیت اجماع نزد [[شیعه]] را وجود قول معصوم{{ع}} در میان آرای اجماع‌کنندگان دانسته است<ref>مفید، اوائل المقالات، ۱۲۱.</ref>. پس از وی [[سید مرتضی]] از اجماع و حجیت آن بحث کرده است<ref>سید مرتضی، الذریعه، ۲/۶۲۶.</ref>. دیگر علمای امامیه نیز از اجماع بحث کرده‌اند اما ملاکِ اجماع، نزد امامیه با اجماع نزد اهل سنت، فرق اساسی دارد<ref>حلی، محقق، معارج الاصول، ۱۸۰-۱۸۱؛ کاظمی، کشف القناع، ۱۶-۱۸.</ref>.
+در کنار اقبال علمای اصولی به اجماع و تحکیم مبانی آن، در قرن یازدهم با ظهور [[اخباری‌گری]]، در حجیت اجماع مناقشه شد<ref>وحید بهبهانی، الفوائد، ۴۲۷.</ref>. پس از این دوران بحث از [[حجیت اجماع]] در بیشتر کتاب‌های اصولی [[شیعه]] دیده می‌شود و آرا و مبانی مختلفی پدیدار گشته است<ref>کاظمی، کشف القناع، ۲۲۷-۲۳۱.</ref>. در کتاب‌های [[فقهی]] نخستین<ref>مفید، المقنعه، ۶۸۷؛ طوسی، الخلاف، ۱/۳۲۱ و ۴۴۳.</ref> تا دوره‌های متاخر<ref> نجفی، جواهر الکلام، ۳/۲ و ۲۵.</ref> نیز تمسک به اجماع دیده می‌شود<ref>[[ابوالقاسم مقیمی حاجی|مقیمی حاجی، ابوالقاسم]]، [[اجماع - مقیمی حاجی (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۴۷۸ - ۴۸۵.</ref>.
+== اجماع از منابع استنباط ==
+اجماع از منابع چهارگانه [[استنباط احکام]] [[شرعی]] به شمار می‌رود. و راه‌های [[کشف]] آن عبارت است از: [[لطف]]، [[حس]] و حدس. اجماع اقسامی دارد که عبارت‌اند از: اجماع بسیط، اجماع مرکب، اجماع تعبدی، اجماع تقدیری، اجماع مدرکی، اجماع سکوتی، اجماع محصل، اجماع فعلی، اجماع مطلق و اجماع منقول.
-{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[اجماع در قرآن]] - [[اجماع در فقه اسلامی]] - [[اجماع در فقه سیاسی]] - [[اجماع در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[اجماع در نگاه اهل سنت]] | پرسش مرتبط  = }}
+مضمون واژه اجماع چه به معنای اتفاق نظر همه [[امت]] و یا اهل نظر (بنا به تعریف بیشتر [[اهل سنت]]) و یا به معنای اتفاق نظر تعدادی از فقهاء که نشان دهنده نظر [[معصوم]] باشد (بنا بر تعریف [[شیعه]]) آن است که اجماع مانند خبر متواتر و خبر واحد، وسیله‌ای برای به دست آوردن [[سنت]] است؛ زیرا اعتبار (حجیت) اجماع یا به دلیل آن است که [[پیامبر]] {{صل}} فرموده است امت من بر [[خطا]] اتفاق نمی‌کنند<ref>سنن ابن ماجه، کتاب الفتن، باب ۲۰۸.</ref> (بنابر [[اعتقاد]] اهل سنت)، و یا به آن جهت است که اجماع، کشف و حکایت از نظر معصوم {{ع}} می‌کند (بنابر نظریه شیعه). در هر دو حال اجماع نوعی راه برای به دست آوردن سنت و عمل به آن است<ref>فقه سیاسی، ج۷، ص۷۴ و ۵۶؛ فقه سیاسی، ج۳، ص۹۵.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۹۷.</ref>
-== معناشناسی ==
+== ملاک حجیت اجماع ==
-'''اجماع''' در لغت، به معناى [[عزم]] و [[تصمیم]] یک‌پارچۀ گروهى بر سخنى یا عملى است<ref>حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۲۰۱؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۲، ص۱۰۸؛ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۰.</ref> و در اصطلاح فقهى، اتّفاق [[فقها]] و مجتهدین در مسأله‌ای است که کاشف از قول و نظر [[معصوم]] باشد و یکى از ادّلۀ چهارگانه براى [[اثبات]] [[احکام]] شرعى است، در کنار [[قرآن]] و [[سنت]]<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۲؛ [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۶۱.</ref>.
+اهل سنت اجماع را دلیلی مستقل برای رسیدن به [[حکم شرعی]] می‌دانند، تا آنجا که برخی در مقام تعارض اجماع با [[کتاب و سنت]]، اجماع را مقدّم شمرده‌اند<ref>غزالی، المستصفی، ۳۷۴-۳۷۵.</ref>. علمای شیعه<ref>مفید، مفید، اوائل المقالات، ۱۲۱؛ حلی، محقق، معارج الاصول، ۱۸۰-۱۸۱؛ انصاری، فرائد الاصول، ۱/۸۰.</ref> تصریح می‌کند اجماع نزد [[امامیه]]، دلیل مستقلی در برابر کتاب و سنت نیست و به [[سنت]] و قول معصوم{{ع}} باز می‌گردد<ref>امام‌ خمینی، انوار الهدایه، ۱/۲۵۴-۲۵۵؛ امام‌ خمینی، تهذیب الاصول، ۲/۴۲۱-۴۲۲.</ref>.<ref>[[ابوالقاسم مقیمی حاجی|مقیمی حاجی، ابوالقاسم]]، [[اجماع - مقیمی حاجی (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۴۷۸ - ۴۸۵.</ref>
-== انواع اجماع ==
+== راه‌های کشف ==
-=== اجماع تمام امت ===
+از مباحث مهم در اجماع، چگونگی کشف آن از قول معصوم {{ع}} است. صاحب‌نظران اصولی راه‌هایی برای کشف اجماع ذکر کرده‌‏اند که به مهم‏ترین آنها اشاره می‏‌شود.
-=== اجماع اهل مکه و مدینه ===
+# '''[[قاعده لطف]]:''' مقتضای [[لطف]] الهی به بندگانش [[هدایت]] آنان و جلوگیری از فروافتادن آنان در وادی [[گمراهی]] است. بنابر این چنانچه [[امّت]] یا فقیهان بر امر نادرستی [[اجتماع]] نمایند، بر [[پیشوای معصوم]] {{ع}} لازم است آنان را هر چند با القای [[اختلاف]] نظر در میانشان به [[حق]] رهنمون کند. از این جهت، اتّفاق نظر همه فقها در یک [[حکم]] و عدم وجود مخالف، نشانه [[درستی]] و صحّت آن نزد شارع مقدّس است. از این اجماع در فقه به "اجماع لطفی" یاد شده است.
-=== اجماع مهاجر و انصار ===
+# '''حسّ:''' مراد از حسّ، حصول [[علم]] به قول [[معصوم]] {{عم}} در میان اجماع‌کنندگان از راه حسّ است که به سه گونه [[تصوّر]] می‏‌شود:
-=== اجماع اصحاب پیامبر ===
+## از راه تشرّف فرد یا افرادی از اجماع کنندگان به حضور امام زمان {{ع}} و نقل [[حکم شرعی]] از آن حضرت به عنوان اجماع. این اجماع، "اجماع تشرّفی" نامیده می‏‌شود.
-=== اجماع حاضران در سقیفه ===
+## [[فقها]] یا گروهی از آنان در حضور امام بر حکم شرعی اتّفاق کنند و حضرت، اتّفاق آنان را [[تأیید]] و تقریر نماید که از آن به "اجماع تقریری" یاد شده است.
-=== اجماع مکلّفان در یک زمان ===
+## اتّفاق فقها بر حکم شرعی، به گونه‏‌ای که علم به دخول [[امام]] در میان آنان پیدا شود؛ هرچند شخص او [[شناسایی]] نشود. این نوع اجماع را "اجماع دخولی" گویند.
-=== [[اجماع اهل حل و‌ عقد]] ===
+# '''حدس:''' به اجماع حاصل از راه حدس، "اجماع حدسی" گفته می‏‌شود و مراد از آن حصول قطع به قول معصوم {{ع}} از اتّفاق نظر فقها بر حکمی است؛ زیرا از اتفاق بر حکمی با وجود [[اختلاف]] در اکثر [[احکام]]، دانسته می‏‌شود که اتّفاقشان مستند به قول امام {{ع}} است. اجماع‌هایی که متأخّران ادّعا می‏‌کنند، بیشتر مبتنی بر حدس است؛ بر خلاف اجماع‌های قدما که مبتنی بر حسّ است<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۱، ص ۲۷۴-۲۷۵.</ref>.
-=== اجماع مجتهدان پس از رحلت پیامبر ===
+== تقسیمات ==
+برای اجماع تقسیم‌هایی ذکر شده که عبارت‌اند از:
+# '''اجماع بسیط:''' منظور از اجماع بسیط در برابر اجماع مرکّب، آن است که همه فقها در یک [[حکم]]، یک [[فتوا]] داشته باشند، بیشتر اجماع‌های مطرح در [[فقه]] از این نوع است.
+# اجماع تعبّدی: اجماع بدون مستندِ معلوم، مقابل اجماع مدرکی.
+# '''اجماع تقدیری:''' اجماع تقدیری، مقابل اجماع فعلی (یا تحقیقی) در کلمات اصولیان متأخر به کار رفته است. از موارد کاربرد آن جایی است که مسئله‏‌ای در کلمات قدما یا فقهای عصری مطرح نشده باشد، لکن [[حکم]] آن به حدّی واضح و روشن باشد که اگر همه [[فقها]] متعرّض مسئله می‌‏شدند تنها همان حکم را برمی‌‏گزیدند.
+# '''اجماع سکوتی:''' به دست آوردن اتّفاق [[فقیهان]] در مسئله‌‏ای از [[سکوت]] آنان، در برابر فتوای گروهی از [[فقها]] در آن مسئله<ref>تقریرات آیة اللّه‏ المجدد الشیرازی، ج۳، ص۳۴۴؛ فوائد الاصول، ج۳، ص۲۳۰ ـ ۲۳۱ و ۲۴۶</ref>. معروف میان اصولیان عدم حجیّت اجماع سکوتی است.
+# '''اجماع عملی:''' اجماع عملی، عبارت است از اتّفاق عملی [[مجتهدان]] در مسئله‏‌ای اصولی؛ به گونه‏‌ای که در مقام [[استنباط]]، به آن مسئله اصولی یا قاعده فقهی استناد و اعتماد کنند.
+# '''اجماع قولی:''' اتّفاق فتاوای [[فقها]] بر حکمی، مقابل اجماع عملی.
+# '''اجماع مُحَصَّل:''' در اجماع محصّل، فقیهی که ادّعای اجماع می‏‌کند با جست و جو در گفته‌‏ها و نوشته‏‌های فقها از گذشته تا کنون، اتّفاق و اجماع آنان را در یک مسئله تحصیل می‌نماید.
+# '''اجماع مَدرکی:''' اجماع با مستند معلوم، مقابل اجماع تعبّدی. اجماع مدرکی حجّت نیست؛ زیرا حجیّت اجماع به لحاظ [[کشف]] قول [[معصوم]] {{ع}} است و از آنجا که مستند اجماع مدرکی (دلیل لفظی یا غیر لفظی) معلوم است، اجماع نمی‌‏تواند کاشف از قول معصوم {{ع}} باشد<ref>الموجز فی اصول الفقه، ج۲، ص۵۶؛ منتهی الدرایة، ج۴، ص۳۸۶.</ref>.
+# '''اجماع مرکّب:''' هرگاه [[مجتهدان]] یک عصر درباره امری، دو یا چند نظر ابراز کنند، به طور ضمنی بر [[نفی]] قول‌های جدید دیگر نیز اتّفاق نموده‏‌اند. به این نوع اجماع سلبی که از ترکیب نظرها به دست می‏‌آید، اجماع مرکّب گفته می‏‌شود. در مقابل اجماع بسیط.
+# '''اجماع مطلق:''' مراد، اطلاق مورد اجماع و شمول آن است، به این معنا که موضوع یا [[حکم]] [[اجماعی]] مقیّد به قیدی نیست<ref>بحوث فی علم الاصول، ج۴، ص۳۱۷.</ref> و گاه مراد از اطلاق عدم وجود مخالف و یا عدم نقل قول مخالف در مسئله‏‌ای است که بر آن ادعای اجماع شده است<ref>رسائل و مسائل، ج۳، ص۲۷۲؛ بحوث فی شرح العروة الوثقی، ج۳، ص۳۲۱.</ref>.
+# '''اجماع مَنقول:''' اجماع منقول، مقابل اجماع محصّل، اجماعی است که [[فقیه]]، خود، بدان دست نیافته، بلکه فقیهی دیگر بدون واسطه یا با واسطه برای وی نقل کرده است<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۱، ص ۲۷۶-۲۸۱؛ [[ابوالقاسم مقیمی حاجی|مقیمی حاجی، ابوالقاسم]]، [[اجماع - مقیمی حاجی (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۴۷۸ ـ ۴۸۵.</ref>.
-== آیا در سقیفه اجماع شد؟ ==
+== اجماع در نگاه اهل سنت ==
-{{اصلی|سقیفه}}
+{{اصلی|اجماع در نگاه اهل سنت}}
-در داستان [[خلافت ابوبکر]]، چون معیارى [[قرآن|قرآنى]] و حدیثى براى آن نیافتند به اجماع متوسّل شدند و با ادّعاى اینکه [[پیامبر خاتم|پیامبر]] فرموده است: [[امت]] من بر [[خطا]] [[اجتماع]] نمى‌کند توجیهى براى [[خلافت]] او دست‌ و پا کردند، در حالى که آنچه در [[سقیفه]] پیش‌آمد، نه [[اجماع اهل مکه]] و [[اجماع اهل مدینه|مدینه]] بود، نه [[اجماع مهاجر و انصار]]، نه [[اجماع اصحاب پیامبر]] و نه حتّى [[اجماع حاضران در سقیفه]]، چون برخى از آنان [[مخالف]] بودند و هرگز [[بیعت]] نکردند. از جمله کسانى که [[بیعت]] نکردند عبارت بودند از: [[عباس بن عبدالمطلب]]، [[فضل بن عباس]]، [[زبیر]]، [[خالد بن سعید]]، [[مقداد]]، [[سلمان فارسی]]، [[ابوذر]]، [[عمار]]، [[براء بن عازب]]، [[ابىّ بن کعب]]، [[سعد بن عباده]] و گروهى از [[مهاجرین]] و [[انصار]]<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۲.</ref>.
+اجماع از اصولی است که [[اهل سنت]] در [[انتخاب]] [[جانشین رسول الله]] {{صل}} و [[خلیفه مسلمین]] بر آن پای می‌فشارند؛ امّا در مورد ترکیب مُجمعین [[اختلاف]] نظر فراوانی وجود دارد. [[اهل حق]]، [[اهل حل و عقد]]، [[صحابی رسول خدا]] {{صل}} از [[مهاجران]] و [[انصار]] و همه [[مسلمانان]] در اقوال مختلف اهل اجماع خوانده شده‌اند<ref>فرهنگ‌نامه اصول فقه، ص۸۵.</ref>. علت این [[اختلاف]] نیز در طُرق مختلف [[انتخاب خلیفه]] [[مسلمین]] پس از [[رسول الله]] {{صل}} در صدر اسلام بوده است. اجماع در [[فقه]] [[شیعه]] نیز در طول [[کتاب و سنت]] و [[عقل]] از منابع [[شرع]] محسوب می‌شود<ref>حامد ناجی، "اجماع"، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۵۰.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص ۴۸-۴۹.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
-# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
+# [[پرونده:1368945.jpg|22px]] [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|'''فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت''']]
-# [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']]
 # [[پرونده:IM009731.jpg|22px]] [[ابوالقاسم مقیمی حاجی|مقیمی حاجی، ابوالقاسم]]، [[اجماع - مقیمی حاجی (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱''']]
+# [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']]
+# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
+# [[پرونده:000053.jpg|22px]] [[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجماع (مقاله)|مقاله «اجماع»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۲''']]
 {{پایان منابع}}