|
|
| (۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = عزاداری | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[مرثیه در معارف و سیره حسینی]] - [[مرثیه در تاریخ اسلامی]] | پرسش مرتبط = }} |
| {{سوگواری امام حسین}} | | {{سوگواری امام حسین}} |
|
| |
|
| ==مقدمه==
| | '''مرثیه''' یعنی [[سوگواری]] و [[نوحه خوانی]]؛ مرثیه بیشتر به خواندن [[روضه]] و [[شعر]] در رثای [[امام حسین]] {{ع}} و [[امامان معصوم]] گفته می‌شود. به شاعرانی که درباره عزای [[اهل بیت]] [[شعر]] می‌سرایند "مرثیه سرا" می‌گویند. نخستین کسانی که از شیوه مرثیه برای رساندن پیام خون شهدا بهره گرفتند، [[اهل بیت]] [[امام حسین]] {{ع}} و کاروان اسیران بودند. |
| *'''مرثیه:''' [[سوگواری]]، [[نوحه خوانی]]، [[عزاداری]]، چیزی که در سوگ شخصی خوانده می‌شود، از ریشه "رثاء" است. از آنجا که توصیه شده در سوگ [[اهل‌بیت]] [[پیامبر]]، به خصوص [[امام حسین]]{{ع}} مرثیه خوانی و [[نوحه]] خوانی شود و بر مصیبت‌های آن [[امام]] [[شهید]] [[گریه]] کنند، مرثیه بیشتر به [[خواندن]] [[روضه]] و [[شعر]] در رثای آن [[حضرت]] و [[امامان معصوم]] گفته می‌شود. جمع آن "مَراثی" است.
| |
| *به شاعرانی که درباره عزای [[اهل بیت]] [[شعر]] می‌سرایند "مرثیه سرا" گویند. مرثیه خوانی به یاد [[حادثه عاشورا]] و [[مظلومیت]] [[شهید]] [[کربلا]]، سبب زنده ماندن آن حادثه در خاطره‌ها می‌شود و [[عواطف]] و [[محبت]] [[شیعیان]] را نسبت به [[خاندان پیامبر]] می‌افزاید و مرثیه خوانی و گوش دادن به مرثیه و [[گریستن]] بر عزای [[ابا عبدالله]]{{ع}} [[ثواب]] بسیار دارد<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[ فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]].</ref>.
| |
|
| |
|
| ==سخن سوگوارانه غالبا منظوم== | | == مقدمه == |
| «مرثیه» یا «رثا» در لغت به معنای [[گریستن]] بر مرده و اظهار [[تأسف]] از [[مرگ]] وی همراه با ذکر [[محاسن]] او است و در اصطلاح به [[سختی]] سوگوارانه غالباً منظوم درباره [[درگذشتگان]] گفته می‌شود. مرثیه گونه‌های مختلف درباری یا رسمی، داستانی، میهنی، شخصی و مذهبی را شامل می‌شود. انگیزه‌های مختلفی چون [[تعزیت]] [[خویشاوندان]]، اظهار تأسف بر مرگ بزرگان، [[تجلیل]] از [[مقام]] و [[منزلت]] شخص متوفا، بزرگ نشان دادن واقعه، [[دعوت]] ماتم‌زدگان به [[صبر]]، بیان [[سرنوشت]] غم‌بار [[مردم]] و [[جامعه]]، ذکر [[مصائب]] [[پیشوایان دین]] و [[مخالفت]] [[سیاسی]] در سرودن مرثیه‌ها دخالت دارند.
| | [[سوگواری]] و گریستن بر [[اباعبدالله الحسین]] {{ع}} [[نشانه]] پیوند قلبی با [[اهل بیت]] {{عم}} و [[حماسه]] عاشوراست. برپایی مجالس عزا نیز برای [[سیدالشهدا]] بیعت با امام و راه [[امام]] و تغذیه [[فکری]] و [[روحی]] از [[مکتب]] عاشوراست. مرثیه سرایی و عزاداری احیای خط [[خون]] و شهادت و رساندن [[پیام]] مظلومان به [[گوش]] [[تاریخ]] است<ref>[[محمد صادق مزینانی|مزینانی، محمد صادق]]، [[نقش زنان در حماسه عاشورا (کتاب)|نقش زنان در حماسه عاشورا]]، ص۲۸۹-۲۹۰.</ref>. |
|
| |
|
| در [[ادبیات]] کهن [[عرب]]، مضامینی چون [[مدح]] و منقبت‌گویی کشتگان میدان [[جنگ]] و دعوت و [[ترغیب]] [[قبیله]] به گرفتن [[انتقام]] [[خون]] کشتگان از جمله مضامین مهم در مرثیه بوده است. این مرثیه‌ها در بین [[اعراب جاهلی]]، مایه [[شرف]] فرد متوفا و [[مباهات]] بازماندگان او قلمداد می‌شدند. پس از [[اسلام]] علاوه بر مضامین [[عاطفی]]، مضامین سیاسی نیز در [[مرثیه‌سرایی]] [[شاعران]] عرب مورد توجه قرار گرفت؛ از جمله می‌توان به سرودن مرثیه‌هایی با مضمون مخالفت با حکومت‌های [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] اشاره کرد.
| | == معناشناسی == |
| | مرثیه عبارت است از [[سوگواری]]، [[نوحه خوانی]]، [[عزاداری]]، چیزی که در سوگ شخصی خوانده می‌شود، از ریشه "رثاء" است. از آنجا که توصیه شده در سوگ [[اهل‌بیت]] [[پیامبر]]، به خصوص [[امام حسین]] {{ع}} مرثیه خوانی و [[نوحه]] خوانی شود و بر مصیبت‌های آن [[امام]] [[شهید]] [[گریه]] کنند، مرثیه بیشتر به خواندن [[روضه]] و [[شعر]] در رثای آن حضرت و [[امامان معصوم]] گفته می‌شود. جمع آن "مَراثی" است. |
|
| |
|
| [[امامان شیعه]] به مرثیه‌سرایی درباره [[شهادت امام حسین]]{{ع}} و [[واقعه کربلا]] توجه ویژه‌ای نشان می‌دادند و به [[تشویق]] و [[تحریض]] شاعران برای سرودن مرثیه با اعطای [[پاداش دنیوی]] و [[وعده]] [[ثواب]] [[اخروی]] می‌پرداختند. برخی از شاعران معاصر ایشان نظیر [[کمیت اسدی]]، [[سید حمیری]]، [[دعبل خزاعی]]، [[عبدالله بن کثیر]] و [[عوف بن عبدالله]] مرثیه‌هایی در [[رثای امام حسین]]{{ع}} سروده‌اند. مفید در امالی سرودن اولین مرثیه در رثای امام حسین{{ع}} را به [[عقبة بن عمرو سهمی]]، و [[سید محسن امین]] در اعیان الشیعه به [[سلیمان بن قتة العروی التیمی]] نسبت می‌دهد. محوری‌ترین مضمون در مرثیه‌سرایی شعرای [[مسلمان]]، واقعه کربلا بوده است و پس از آن، مرثیه‌های در سوگ [[حضرت زهرا]]{{س}}، [[امام علی]]{{ع}} و [[امام رضا]]{{ع}} در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
| | به شاعرانی که درباره عزای [[اهل بیت]] [[شعر]] می‌سرایند "مرثیه سرا" گویند. مرثیه خوانی به یاد [[حادثه عاشورا]] و مظلومیت [[شهید]] [[کربلا]]، سبب زنده ماندن آن حادثه در خاطره‌ها می‌شود و [[عواطف]] و [[محبت]] [[شیعیان]] را نسبت به [[خاندان پیامبر]] می‌افزاید و مرثیه خوانی و گوش دادن به مرثیه و [[گریستن]] بر عزای [[ابا عبدالله]] {{ع}} [[ثواب]] بسیار دارد<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]].</ref>. |
|
| |
|
| علاوه بر شاعران عرب، مرثیه‌سرایی در بین شاعران [[هندی]]، ترک و [[ایرانی]] نیز رواج داشته است. با تشکیل [[دولت‌های شیعی]] در [[شبه قاره]] [[هند]]، [[مرثیه‌سرایی]] به ویژه در سوگ [[شهدای کربلا]]، با تفاوت‌هایی در قالب و مضمون، بین [[شاعران]] [[شیعه]] آن دیار رواج یافت و تا به امروز ادامه یافته است که ماحصل این جریان، مجموعه گسترده‌ای از مرثیه‌های مذهبی به زبان‌های [[هندی]] و اردو است. از بین [[مرثیه‌سرایان]] قدیم هند [[محمد]] رفیع سودا، میرمحمدتقی، میرخلیق، میرزا [[فصیح]] و [[میر]] [[ضمیر]] و از معاصران، [[عزیر]] لکنوی، [[جوش]] ملیح آبادی، [[جمیل]] مظهری، [[نسیم]] امر و هوی و سیماب اکبرآبادی را می‌توان نام برد.
| | == [[اهل بیت]] و مرثیه‌سرایی == |
| | نخستین کسانی که از شیوه مرثیه برای رساندن پیام خون شهدا بهره گرفتند، [[اهل بیت]] [[امام حسین]] {{ع}} و کاروان اسیران بودند. بهره‌گیری از این شیوه از عصر عاشورا به گونه‌ای محدود، آغاز شد و در [[کوفه]] و [[شام]] و پس از آن در [[مدینه]] ادامه یافت. برای نمونه، در ساعت‌های پایانی [[عاشورا]] و هنگامی که اهل بیت را از کنار بدن‌های [[مطهر]] [[شهیدان]] عبور دادند، [[حضرت زینب]] در کنار بدن آغشته به خون امام حسین به گونه‌ای عزاداری کرد که [[دوست]] و [[دشمن]] را به شدت متأثر کرد<ref>[[محمد صادق مزینانی|مزینانی، محمد صادق]]، [[نقش زنان در حماسه عاشورا (کتاب)|نقش زنان در حماسه عاشورا]]، ص۲۹۰-۲۹۱.</ref>. |
|
| |
|
| در بین ترک‌های [[آناتولی]] هم متون ادبی مذهبی بسیاری با نام مرثیه و [[مقتل]] سروده شده و در [[مجالس عزاداری]] خوانده می‌شود. ریاض الاصفیا، مقاله [[عاشق]]، ناله عشاق و ماتم‌نامه از جمله مشهورترین مرثیه‌های ترکی‌اند. از بین مرثیه‌سرایان ترک‌زبان نیز بغدادلی [[روحی]]، سیدمشتاق [[مصطفی]]، [[عثمان]] نورس، لبیب [[محنت]] و ینی سحرلی آولی را می‌توان نام برد.
| |
|
| |
| از پیشینه مرثیه‌سرایی در [[ایران]] پیش از [[اسلام]]، اطلاع چندانی در دست نیست و تنها «رثای مرزکو»- سروده‌ای به زبان پهلوی - موجود است. در [[تاریخ]] بخارا و آثار الباقیه به مرثیه‌سرایی در سوگ سیاوش اشاره شده است. قدیمی‌ترین مرثیه‌های [[فارسی]] در دوران پس از اسلام، به ابوالینبغی (؟ -۲۷۰ق) - با موضوع ویرانی [[سمرقند]] - و [[محمد بن وصیف سیستانی]] (ق ۳) - شاعر دربار صفاریان - [[نسب]] داده شده است. مشهورترین مرثیه درباری نیز سروده فرخی سیستانی است. تا [[قرن ششم]]، محتوای کلی مرثیه‌ها به سوگ [[پادشاهان]] و امرا اختصاص داشت؛ اما پس از آن، مرثیه‌سرایان به سرودن مرثیه در موضوعات [[اجتماعی]] متمایل شدند و در فاصله قرن‌های ششم تا هشتم، تجربه‌های تازه‌ای در مرثیه‌سرایی فارسی حاصل شد.
| |
|
| |
| با [[رشد]] [[تشیع]] در قرن‌های نهم و دهم، خصوصاً پس از به [[قدرت]] رسیدن صفویان و گسترش مجالس و آیین‌های [[سوگواری]]، مرثیه‌سرایی با مضامین مذهبی و مهم‌تر از همه مرثیه‌های [[عاشورایی]] رونق یافت و شاعران بسیاری نظیر محتشم کاشانی، [[اهلی شیرازی]]، [[فضولی]] [[بغدادی]]، [[واعظ]] قزوینی و [[فیاض لاهیجی]] به سرودن مرثیه‌هایی در سبک‌های وقوع و [[هندی]] پرداختند. از جمله محتشم کاشانی مرثیه‌ای در قالب ترکیب‌بند سرود که به مشهورترین مرثیه عاشورایی و الگویی برای [[مرثیه‌سرایی]] عاشورایی بدل شد و مورد استقبال و [[تقلید]] [[شاعران]] بسیاری قرار گرفت. در مرثیه‌های عصر صفوی، [[تفسیر]] تقدیرگرایانه از [[واقعه عاشورا]] رواج یافت.
| |
|
| |
| در دوره قاجار نیز مرثیه‌سرایی رونق فراوان داشت. از بین شاهان قاجار، فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه بیش از دیگران به برگزاری سوگواری‌های مذهبی و [[ترویج]] مرثیه‌سرایی اهتمام داشتند. آن دو خود نیز مرثیه‌هایی مذهبی می‌سرودند. همچنین در آن دوره برخی از [[علما]] و [[روحانیان]] به سرودن مرثیه پرداختند. از [[مرثیه‌سرایان]] دوره قاجار می‌توان وصال شیرازی، یغمای جندقی و نیر تبریزی را نام برد. در مرثیه‌های عصر قاجار نگاه [[عرفانی]] به [[واقعه کربلا]] از جمله مضامین محوری است.
| |
|
| |
| در دوره پهلوی، به موازات گسترش [[مبارزات]] [[ضد]] [[حکومتی]] نیروهای مذهبی، مضامین [[سیاسی]] و [[مبارزاتی]] به مرثیه‌ها راه یافت و برخی شاعران به سرودن مرثیه‌هایی با مضمون تطبیق واقعه عاشورا و مبارزات علیه [[حکومت]] پهلوی پرداختند. همچنین از آن دوره به بعد برخی شاعران از زبان و قالب‌های شعری نو در سرودن مرثیه استفاده کردند که خط [[خون]] سروده [[علی]] موسوی گرمارودی نمونه شاخص این مرثیه‌های نو است. پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و به خصوص در دوره [[جنگ]] [[ایران]] و [[عراق]]، متأثر از فضای سیاسی [[کشور]]، مضامین جدیدی نظیر مناسبت‌های انقلابی و سیاسی نیز به مرثیه‌ها راه یافتند. از مرثیه‌سرایان معاصر، علی‌اکبر خوشدل تهرانی، [[ذبیح‌الله]] صاحبکار (سهی)، [[حبیب‌الله]] چایچیان ([[حسان]])، غلامرضا سازگار و علی [[انسانی]] را می‌توان نام برد.
| |
|
| |
| گرچه مرثیه را غالباً معادل سوگ سروده می‌دانند اما گاهی به [[نثر]] هم قطعات رثایی دیده می‌شود؛ مانند مرثیه [[منثور بهاء الدین محمد بن مؤید بغدادی]] در [[مرگ]] [[سلطان جلال‌الدین خوارزم شاه]]. مرثیه‌های منثور در دوره معاصر رونق یافته‌اند و گاه در قالب‌های داستانی نیز [[خلق]] شده‌اند. برزیگران دشت [[خون]] و مرثیه‌ای که ناسروده ماند هر دو از [[پرویز]] [[خرسند]] و کشتی پهلوگرفته از [[سید مهدی شجاعی]] را نمونه‌هایی از مرثیه مذهبی به [[نثر]] در دوره معاصر می‌توان ذکر کرد.<ref>[[امیر عیسی ملکی|ملکی، امیر عیسی]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «مرثیه»، فرهنگ سوگ شیعی]] ص ۴۴۱.</ref>.
| |
|
| |
| ==[[ضرورت]] [[اصلاح]] وضع [[مرثیه‌خوانی]]==
| |
| از جنبه اول باید کسانی که مرثیه خوانی می‌کنند توجه داشته باشند به [[فلسفه قیام سیدالشهداء]] و به فلسفه دستوراتی که [[ائمه اطهار]]{{عم}} درباره عزارداری داده‌اند. بی‌جهت دستور نداده‌اند باید فلسفه قیام سیدالشهداء و هم [[فلسفه عزاداری]] آن [[حضرت]] را به [[مردم]] بگویند و مردم را [[آگاه]] کنند. باید مکرر این مطلب را بگویند، نه یکبار و دو بار و ده بار و صدبار، همیشه باید به گوش مردم خوانده شود.
| |
| باید گویندگان بصیری باشند تا بتوانند [[حقایق]] [[نهضت حسینی]] را بگویند نه این که معلوماتشان به اصطلاح خود [[اهل منبر]] منحصر به لسان الذاکرین و صدرالواعظین باشد! حرف‌هایی باشد که از یکدیگر شنیده‌اند. می‌گویند فلانی این مطلب را از کجا نقل می‌کرد؟ جواب می‌دهند از لسان الذاکرین یا از صدرالواعظین، مقصودشان این است که در [[کتابی]] ندیده‌اند بلکه از زبان این و آن شنیده‌اند!
| |
|
| |
| داستان‌ها در این زمینه هست و اگر طول نمی‌کشید بعضی از آنها را امشب برای شما نقل می‌کردم که چگونه یک [[دروغ]] که یک نفر در یک‌جا [[جعل]] کرده به سرعت رواج گرفته و از این به آن رسیده و کم‌کم از شهری به شهری و از منطقه‌ای به منطقه‌ای رفته است، قضایای [[تاریخی]] را باید از کتب معتبر [[تاریخ]] و از قول مورخین معتبر نقل کرد.
| |
|
| |
| همین آیتی یک مورخی است نسبت به [[تاریخ صدر اسلام]]، من به جرأت می‌توانم بگویم در همه [[تهران]] و شاید همه [[کشور]] کسی نداریم که به تاریخ صد ساله اول [[اسلام]] مثل آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می‌داند. اگر مثلاً از [[جنگ بدر]] بپرسید یک یک آدم‌هایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند.
| |
|
| |
| حرفی که این مرد بگوید [[سند]] است. شما [[مردم]] [[عادت]] نکرده‌اید که حرف تحقیقی بشنوید، چه باید کرد؟! ایشان آخرین اثری که تألیف کرده‌اند و [[دانشگاه]] چاپ کرده است [[کتابی]] است در تاریخ [[اندلس]]، به نام تاریخ اندلس. کتاب بسیار خوبی است و درباره حادثه [[اسلامی]] بزرگی است که ما [[مسلمانان]] در موضوع این حادثه خیلی تقصیر کرده‌ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.
| |
|
| |
| به هر حال باید [[فلسفه قیام حسینی]] مکرر در [[منابر]] گفته شود، [[فلسفه عزاداری‌ها]] گفته شود. همان اثر و منظور حاصل شود که [[امام زین العابدین]] و [[امام باقر]] و [[امام صادق]] و [[امام کاظم]]{{عم}} توصیه می‌کردند و کمیت‌ها و [[دعبل]] خزاعی‌ها به وجود می‌آید و آثاری بر مرثیه‌گویی‌های آنها مترتب بود. نباید کاری کرد که [[احساسات مردم]] در این زمینه خاموش شود، باید تندتر و تیزتر کار کرد. باید کاری کرد که احساسات مردم و [[عشق]] و علاقه مردم نسبت به [[حق]] تیزتر شود و نسبت به [[باطل]] مطلقاً [[احساسات]] نفرت‌آمیز داشته باشند.
| |
|
| |
| [[مبارزه حق و باطل]] همیشه در [[دنیا]] بوده و هست، [[موسی]] و [[فرعون]] همیشه در دنیا هست، [[ابراهیم]] و [[نمرود]] همیشه در دنیا هست! [[محمد]]{{صل}} و [[ابوجهل]] همیشه در دنیا هست، [[علی]]{{ع}} و [[معاویه]] همیشه در دنیا هست، [[حسین]]{{ع}} و [[یزید]] همیشه در [[دنیا]] هست بلکه منظور این نیست که همیشه در دنیا اشخاصی به [[مقام]] و درجه ابراهیم و موسی و عیسی و محمد و علی و حسین{{عم}} هستند، بلکه مقصود این است که همیشه [[حق و باطل]] در برابر یکدیگر هستند، [[جامعه]] همیشه بر سر دو راهی حق و باطل است. این جنبه اول و قسمت اول یعنی [[مرثیه‌خوانی]] و [[روضه‌خوانی]].<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری، مرتضی]]، [[خطابه و منبر (مقاله)|مقاله «خطابه و منبر»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۶ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۶]] ص۲۸.</ref>
| |
| == جستارهای وابسته == | | == جستارهای وابسته == |
| | {{مدخل وابسته}} |
| | * [[روضه‌خوانی]] |
| | * [[عزاداری]] |
| | * [[دسته عزاداری]] |
| | * [[هیئت]] |
| | {{پایان مدخل وابسته}} |
|
| |
|
| ==منابع== | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | | # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] |
| # [[پرونده:1100827.jpg|22px]] [[امیر عیسی ملکی|ملکی، امیر عیسی]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|'''مقاله «مرثیه»، فرهنگ سوگ شیعی''']] | | # [[پرونده:1100854.jpg|22px]] [[محمد صادق مزینانی|مزینانی، محمد صادق]]، [[نقش زنان در حماسه عاشورا (کتاب)|'''نقش زنان در حماسه عاشورا''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
| ==پانویس== | | == پانویس == |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| [[رده:مدخل]]
| | {{عزاداری محرم}} |
| [[رده:مرثیه]] | | |
| | [[رده:عزاداری]] |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عزاداری است. مرثیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مرثیه در معارف و سیره حسینی - مرثیه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد
