←تشریع خمس در اسلام
خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
برخی بر این باورند که با توجه به معنای لغوی [[غنیمت]]، میتوان ادعا کرد که این واژه، دیگر موارد خمس را شامل میشود و [[شأن نزول آیه]] دربارۀ غنائم، باعث اختصاص خمس به [[غنیمت جنگی]] نمیگردد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)| سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۵۰۵ - ۵۰۶.</ref>. | برخی بر این باورند که با توجه به معنای لغوی [[غنیمت]]، میتوان ادعا کرد که این واژه، دیگر موارد خمس را شامل میشود و [[شأن نزول آیه]] دربارۀ غنائم، باعث اختصاص خمس به [[غنیمت جنگی]] نمیگردد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)| سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۵۰۵ - ۵۰۶.</ref>. | ||
== معنای غنیمت == | |||
برای روشن شدن این نکته، لازم است به معناهایی که برای «غنیمت» گفتهاند توجه کنیم. | |||
# در معجم مقائیس اللغه دربارۀ واژه «غنم» مینویسد: «غنم یک اصلی صحیح است که دلالت میکند بر استفاده چیزی که از پیش به [[مالکیت]] کسی در نیامده باشد. آن گاه ویژه شده به آنچه از [[اموال]] [[مشرکان]] با قهر و [[پیروزی]] به دست آمده باشد»<ref>{{عربی|غنم: أصل صحيح واحد يدل على إفادة شيء لم يملك من قبل ثم اختص به ما أخذ من مال المشركين بقهر وغلبة}}؛ معجم مقائیس اللغه، ج۴، ص۳۹۷، واژۀ غنم؛ التحقیق فی کلمات القرآن، ج۷، ص۲۷۱.</ref>؛ برابر معنای لغوی، کاربرد [[غنیمت]] در [[معدن]] و آنچه از دریا به دست میآید روشن است؛ زیرا سابقۀ ملکیت ندارند. و چنانچه {{عربی|"لم يملك"}} را به معنای قطع مالکیت گذشته بدانیم، اطلاق غنیمت درباره گنجها و دفینههای گذشتگان مشکلی ندارد یا حتی نسبت به [[مالی]] که [[مالک]] آن ناشناخته است؛ مانند [[مال]] [[حلال]] مخلوط به [[حرام]]. و در این صورت علت کاربرد آن دربارۀ [[غنائم جنگی]]، این خواهد بود که به واسطه [[جنگ]] مالکیت گذشته افراد به رسمیت شناخته نمیشود، چه اموال [[کفار]] باشد و چه اموال مسلمانانی که جزو «[[بغات]]» هستند. همین گونه نسبت به زمینی که [[ذمی]] از [[مسلمان]] میخرد، برای وی عنوان غنیمتی دارد که نمیتوانسته آن را به ملکیت خود درآورد مگر با شرایطی. اما آیا این معنا شامل سود کسبها هم میشود، باید نوعی مجاز در نظر گرفت که مراد از «لم یملک» مواردی است که با [[وجه]] صحیح [[شرعی]]، ملکیت آن زائل و به دیگری منتقل شود. البته اشکال ندارد که مواردی از [[خمس]] را بر اساس [[سنت]] بدانیم. | |||
# در بحث غنیمت گذشت که غنیمت، مغنم و غنم به یک معنا است. در معنای غنم گفتهاند: {{عربی|الفوز بالشیء من غیر مشقة}}<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۱۳۳؛ ترتیب العین، ص۶۱۳.</ref>؛ [[دست]] یابی به چیزی بدون [[مشقت]]. برابر این معنا، نامگذاری غنیمت دربارۀ معدن البته معدنهای ظاهری که از آن برداشت میشود و یافتن گنج و حتی آنچه از دریا به دست میآید، خیلی روشن است. بر این پایه، میتوان گفت غنیمت به [[نعمت]] غیر قابل [[انتظار]] گفته میشود؛ یعنی آنچه [[انسان]] مستقیماً در نظر نداشته و [[هدف]] اصلی وی نبوده است و کاربرد آن در [[جنگ]]، بدان جهت است که [[هدف]] اصلی از جنگ، [[پیروزی بر دشمن]] است و در نتیجه [[غنائم]]، [[نعمت]] غیر مترقبه میباشد و هدف اصلی در کسب، تبدیل کالا است و سود زیاد، [[غنیمت]] شمرده میشود. در نتیجه [[آیه خمس]] همه سودها و فایدهها و حتی جوایز را دربرمیگیرد. [[نزول]] آن در [[جنگ بدر]] باعث اختصاص آن نمیشود؛ زیرا [[مسلمانان]] همان گونه که آن را [[حکم کلی]] نسبت به غنائم[[جنگ]] میدانستند، میتوان آن را حکمی کلی درباره همه غنیمتها دانست<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج۳، ص۴۶.</ref>. البته کاربرد آن نسبت به [[مکاسب]] و [[تجارت]]، اندکی مشکل مینماید؛ چون پایه تجارت بر سود است و [[زیان]]، خلاف اصل است. جز آنکه بگوییم اساس مبادله در [[جوامع]] اولیه تبدیل کالا بوده و برآوردن نیازها؛ یعنی کسی که تخم مرغ داشته آن را میداده و شیر میگرفته؛ اما به مرور، دیدند این مبادله در مواردی سود و غنیمت دارد؛ یعنی بیشتر از آنچه [[انتظار]] داشتند کالای آنها را میخریدند و این جا عنوان غنیمت در سود فایده [[معامله]] به [[کار]] رفت. | |||
# برخی [[مفسران]] برای غنیمت دو معنا [[ذکر]] کردهاند. شوکانی مدعی است که اصل غنیمت به معنای گرفتن گوسفند از [[دشمن]] است. آن گاه به هر چیزی که از دشمن گرفته شود اطلاق میگردد؛ اما معنای دوم آن این است که به آنچه [[انسان]] با [[تلاش]] و [[کوشش]] به دست آورد غنیمت میگویند و [[شاعر]] گوید: | |||
{{شعر}} | |||
{{ب|''و قد طوفت فی الآفاق حتی''|۲=''رضیت من الغینمة بالایاب''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
اما در [[شرع]] برابر آنچه [[قرطبی]] آن را اتفاقی و [[اجماعی]] میداند، منظور از غنیمت در [[آیه قرآن]] {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ}} [[اموال]] [[کفار]] است که مسلمانان، با قهر و غلبه به آنها دست بیابند<ref>تفسیر شوکانی، ذیل آیه ۴۱ انفال.</ref>. | |||
[[ثعالبی]] در ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و اگر به خداوند و به آنچه بر بنده خویش، روز بازشناخت درستی از نادرستی (در جنگ بدر)، روز رویارویی آن دو گروه (مسلمان و مشرک) فرو فرستادیم ایمان دارید بدانید که آنچه غنیمت گرفتهاید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ وَلَكِنْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که شما بر کناره نزدیکتر (مدینه) بودید و آنان بر کناره دورتر و آن کاروان (تجاری قریش) پایینتر از شما بودند و اگر با هم وعده (ی کارزار) میگذاشتید در آن خلاف میکردید امّا خداوند بر آن بود تا کار انجام یافتنی را به پایان رساند تا هر کس که نابود میشود از روی برهانی باشد و هر کس زنده میماند (نیز) با برهانی؛ و بیگمان خداوند شنوایی داناست» سوره انفال، آیه ۴۲.</ref> در معنای غنیمت گوید: {{عربی|"ما يناله الرجل بسعى"}}؛ آنچه را انسان با تلاش و کوشش به دست آورده باشد. و حدیث نبوی نیز به همین معناست که میفرماید: [[روزه]] در زمستان [[غنیمت]] خنکی است<ref>{{متن حدیث|الصِّيَامُ فِي الشِّتَاءِ هِيَ الْغَنِيمَةُ الْبَارِدَةُ}}إ تفسیر تعالبی (الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن)، ج۲، ص۹۰ و چاپ دیگر ج۳، ص۱۳۶؛ مکاتیب الرسول، ج۳، ص۵۲۸، «حاشیه»، اصل حدیث بدون ذکر واژه «هی» در منابع شیعه آمده است؛ مانند: من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۶؛ معانی الأخبار، ص۲۷۲؛ وسائل الشیعه، ج۷، ص۳۰۲.</ref>؛ | |||
[[قرطبی]] نیز در معنای لغوی غنیمت به این معنا اشاره میکند که غنیمت چیزی است که مرد یا جماعت به تلاش به دست آورند<ref>قرطبی، التفسیر، ج۸، ص١.</ref>. | |||
معنای فائده که برای غنیمت گفتهاند بر این پایه است. و این سود و فایده ممکن است در [[جنگ]] باشد یا [[تجارت]]، یا تلاش برای به دست آوری گنج و [[معدن]] و مانند آن؛ از این رو گفته شده: در [[صدق]] مفهوم غنم، شرط است که در نتیجه [[کار]] و [[مجاهدت]] به دست آمده باشد؛ اما آنچه بدون کار، به شخص میرسد، بر او صدق غنم و غنیمت نمیشود؛ مانند: هبه، [[عطیه]] و [[ارث]]؛ بنابراین، [[خمس]] ندارد مگر این که برای آن [[اموال]]، خمس داده نشده باشد<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ج۷، ص۲۷۳.</ref>. و میتوان گفت: علت این که به اموالی که از [[کفار]] بدون جنگ به [[مسلمانان]] رسیده، غنیمت نمیگویند، همین است که برای به دست آوردن آن، تلاش نشده است. | |||
برابر این معنا سود ارباح [[مکاسب]] نیز غنیمت شمرده میشود؛ زیرا تلاش برای گذران [[زندگی]] مناسب بوده و زیاده بر آن و مخارجی که کرده، نوعی غنیمت است. | |||
آنچه [[مسلم]] است این که [[اهل سنت]]، خمس را در گنج روا میدانند. این یا بر پایه [[توسعه]] در معنای غنمیت و نپذیرفتن اتفاقی است که درباره معنای [[آیه]] [[نقل]] شده یا بر اساس [[سنت نبوی]]. در این صورت، مشخص میشود که [[خمس]]، ویژه [[غنائم]] نیست و با هر دو روش، [[شیعه]] میتواند خمس را در موارد دیگر [[اثبات]] کند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)| سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۵۰۶ - ۵۰۹.</ref>. | |||
== متعلّق خمس == | == متعلّق خمس == |