ذلت: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-==منابع== +== منابع ==))
 
(۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{نبوت}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = ذلت| مداخل مرتبط = [[ذلت در قرآن]] - [[ذلت در معارف دعا و زیارات]] - [[ذلت در معارف و سیره سجادی]] - [[ذلت در فقه سیاسی]]| پرسش مرتبط  = }}
<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[ذلت در قرآن]] - [[ذلت در حدیث]] - [[ذلت در کلام اسلامی]] - [[ذلت در معارف دعا و زیارات]] - [[ذلت در معارف و سیره سجادی]] - [[ذلت در معارف و سیره رضوی]] - [[ذلت در فقه سیاسی]]</div>
<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[ذلت (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>


==مقدمه==
== معناشناسی ==
یکی از روش‌های زبانی [[قرآن]] برای [[مخالفت]] با [[هدایت]] و [[معنویت]]، [[انذار]] از ذلت و [[خواری]] در [[دنیا]] و مهم‌تر [[خواری]] در [[آخرت]] است.
«ذلت» در لغت به معنای [[خواری]]، [[خفت]]، [[خضوع]]، [[خشوع]] و [[فروتنی]] است<ref>لسان العرب، ج ۱۱، ص ۲۵۶؛ القاموس المحیط، ج ۳، ص ۳۷۹، «ذلل».</ref>. این واژه بیانگر حالتی از خشکسالی، [[ضعف]]، [[انقیاد]] و انقباض است و در مقابل «[[عزت]]» به کار می‌رود. واژه ذلت در [[قرآن]] بارها تکرار شده و مفاهیم مختلفی از آن [[اراده]] شده است<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
#{{متن قرآن|أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ}}<ref>«آیا ندانسته‌اند که هر کس با خداوند و پیامبرش دشمنی ورزد  بی‌گمان آتش دوزخ او راست در حالی که در آن جاودان خواهد بود؛ خواری سترگ این است» سوره توبه، آیه ۶۳.</ref>
#{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ كُبِتُوا كَمَا كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ أَنْزَلْنَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهِينٌ}}<ref>«کسانی که با خداوند و پیامبرش به ستیزه برخیزند نگونسار می‌شوند چنان که پیشینیانشان نگونسار شدند و ما نشانه‌ها (ی روشن) فرو فرستاده‌ایم و کافران را عذابی خوارساز خواهد بود؛» سوره مجادله، آیه ۵.</ref>*{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ * كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ}}<ref>«به یقین کسانی که با خداوند و پیامبرش مخالفت می‌کنند در شمار فرومایگانند * خداوند مقرّر فرموده است که من و فرستادگانم پیروز خواهیم شد؛ بی‌گمان خداوند توانایی پیروزمند است» سوره مجادله، آیه ۲۰-۲۱.</ref>
#{{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا  بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسی» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>
#{{متن قرآن|وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ * قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ * مَنْ يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُقِيمٌ}}<ref>«و چون از ایشان بپرسی: آسمان‌ها و زمین را که آفریده است؟ خواهند گفت: خداوند بگو: پس آیا آنچه را به جای خداوند به پرستش می‌خوانید دیده‌اید؟ اگر خداوند گزندی برای من بخواهد آیا آنان گزند او را از من می‌گردانند؟ یا اگر بخشایشی برای من بخواهد، می‌توانند بخشا * بگو ای قوم من! هر چه می‌توانید کرد انجام دهید من نیز خواهم کرد، به زودی خواهید دانست که سرانجام (نیکوی) جهان واپسین از آن کیست؛ به راستی ستمگران رستگار نمی‌گردند * به زودی خواهید دانست که بر چه کس عذابی می‌رسد که او را خوار می‌گرداند و بر او عذابی پایا فرود می‌آید» سوره زمر، آیه ۳۸-۴۰.</ref>
#{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«خداوند آنان را که خداوند و فرستاده او را می‌آزارند در این جهان و جهان بازپسین لعنت می‌کند و برای آنها عذابی خوارساز آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۵۷.</ref>
#{{متن قرآن|وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ}}<ref>«و هر کس با خداوند و فرستاده او نافرمانی ورزد و از حدود او فراتر رود (خداوند) او را در آتشی در می‌آورد (که) جاودانه در آن است و او را عذابی خوارساز (در پیش) خواهد بود» سوره نساء، آیه ۱۴.</ref>
#{{متن قرآن|أَرَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى * أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى * كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ}}<ref>«(یا) اگر دروغ انگارد و رو گرداند، * آیا ندانسته است که خداوند می‌بیند * نه چنان است؛ اگر (از شرارت) باز نایستد بی‌گمان (موی) پیشانی (اش) را خواهیم گرفت و خواهیم کشید» سوره علق، آیه ۱۳-۱۵.</ref>
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! آنان که در کفر شتاب می‌ورزند تو را اندوهگین نکنند، همان کسانی که به زبان می‌گفتند ایمان آورده‌ایم در حالی که دل‌هاشان ایمان نیاورده است و یهودیانی که به دروغ گوش می‌سپارند  جاسوسان گروهی دیگرند که نزد تو نیامده‌اند؛ عبارات (کتاب آسمانی) را از» سوره مائده، آیه ۴۱.</ref>
#{{متن قرآن|يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه  فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید، امید است که پروردگار شما از گناهانتان چشم پوشد و شما را در بوستان‌هایی درآورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان همراه او را خوار نمی‌گذارد، فروغ آنان پیشاپیش و در سوی راستشان» سوره تحریم، آیه ۸.</ref>


'''نکات:''' در [[آیات]] فوق این موضوعات در باره ذلت [[دشمنان]] [[پیامبر]] و [[مخالفان]] [[دعوت]] او به [[توحید]] مطرح گردیده است:
== ذلت در قرآن ==
#گرفتاری [[جهنمیان]] به ذلتی بزرگ به علت [[دشمنی با خدا]] و [[پیامبر]]: {{متن قرآن|مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ}}<ref>«آیا ندانسته‌اند که هر کس با خداوند و پیامبرش دشمنی ورزد  بی‌گمان آتش دوزخ او راست در حالی که در آن جاودان خواهد بود؛ خواری سترگ این است» سوره توبه، آیه ۶۳.</ref>.
{{اصلی|ذلت در قرآن}}
#فرجام ذلت بار [[دشمنان]] [[انبیا]]، درس عبرتی برای [[دشمنان]] [[پیامبر اسلام]]: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ كُبِتُوا كَمَا كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ}}<ref>«کسانی که با خداوند و پیامبرش به ستیزه برخیزند نگونسار می‌شوند چنان که پیشینیانشان نگونسار شدند و ما نشانه‌ها (ی روشن) فرو فرستاده‌ایم و کافران را عذابی خوارساز خواهد بود؛» سوره مجادله، آیه ۵.</ref>.
واژه «ذلت» و مشتقات آن ۲۴ بار در قرآن به کار رفته که اکثراً به معنای لغوی خواری و [[زبونی]] است<ref>سوره بقره، آیه ۶۱؛ سوره آل عمران، آیه ۲۶؛ سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.</ref> و گاهی هم به معنای مثبت [[تواضع]] استفاده شده است<ref>سوره مائده، آیه ۵۴؛ سوره اسراء، آیه ۲۴.</ref>. [[آیات]] فراوانی به هشدار درباره ذلت [[دشمنان خدا]] و [[مخالفان دعوت الهی]] اختصاص یافته و ذلت بزرگ آنان در [[آخرت]] مورد تأکید قرار گرفته است. همزمان، [[عزت پیامبر خاتم]] و [[مؤمنان]] نیز مورد تأکید قرار گرفته است<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
# [[اجرای حد]] بر [[محاربان با خدا و رسول]] موجب ذلت و [[خواری]] آنان در [[دنیا]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا}}<ref>«کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا  بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسی» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>؛ {{متن قرآن|ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا}}<ref>«کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا  بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسی» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>
#هشدار به [[عذاب]] [[خوار]] کننده از سوی [[پیامبر]] به [[مشرکان]]، در صورت [[اصرار]] بر [[شرک]] ورزی: {{متن قرآن|قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ}}<ref>«و چون از ایشان بپرسی: آسمان‌ها و زمین را که آفریده است؟ خواهند گفت: خداوند بگو: پس آیا آنچه را به جای خداوند به پرستش می‌خوانید دیده‌اید؟ اگر خداوند گزندی برای من بخواهد آیا آنان گزند او را از من می‌گردانند؟ یا اگر بخشایشی برای من بخواهد، می‌توانند بخشا» سوره زمر، آیه ۳۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ}}<ref>«بگو ای قوم من! هر چه می‌توانید کرد انجام دهید من نیز خواهم کرد، به زودی خواهید دانست که سرانجام (نیکوی) جهان واپسین از آن کیست؛ به راستی ستمگران رستگار نمی‌گردند» سوره انعام، آیه ۱۳۵.</ref>؛ {{متن قرآن|مَنْ يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُقِيمٌ}}<ref>«به زودی خواهید دانست که بر چه کس عذابی می‌رسد که او را خوار می‌گرداند و بر او عذابی پایا فرود می‌آید» سوره هود، آیه ۳۹.</ref>.
#اذیت [[پیامبر]] عامل ذلت و [[خواری]] در [[آخرت]]: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ}}<ref>«خداوند آنان را که خداوند و فرستاده او را می‌آزارند در این جهان و جهان بازپسین لعنت می‌کند و برای آنها عذابی خوارساز آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۵۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«خداوند آنان را که خداوند و فرستاده او را می‌آزارند در این جهان و جهان بازپسین لعنت می‌کند و برای آنها عذابی خوارساز آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۵۷.</ref>.
# [[تکذیب]] [[پیامبر]] موجب گرفتاری به [[عذاب]] ذلت بار [[آخرت]]: {{متن قرآن|أَرَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى}}<ref>«(یا) اگر دروغ انگارد و رو گرداند،» سوره علق، آیه ۱۳.</ref>.... {{متن قرآن|كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ}}<ref>«نه چنان است؛ اگر (از شرارت) باز نایستد بی‌گمان (موی) پیشانی (اش) را خواهیم گرفت و خواهیم کشید،» سوره علق، آیه ۱۵.</ref>.
#نفی ادعای ذلت [[محمد]] از سوی [[خداوند]] با بیان [[عزت]] آن [[حضرت]]: {{متن قرآن|وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ}}<ref>«می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه  فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>.
# [[ایمان]] و [[همراهی]] با [[پیامبر]] عامل [[مصونیت]] از ذلت در [[قیامت]]: {{متن قرآن|يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید، امید است که پروردگار شما از گناهانتان چشم پوشد و شما را در بوستان‌هایی درآورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان همراه او را خوار نمی‌گذارد، فروغ آنان پیشاپیش و در سوی راستشان» سوره تحریم، آیه ۸.</ref><ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۵۹۰.</ref>.


==واژه‌شناسی لغوی==
یکی از روش‌های قرآن برای مقابله با [[گمراهی]] و تهی شدن از [[معنویت]]، هشدار نسبت به ذلت و خواری در [[دنیا]] و به‌ویژه، خواری در آخرت است<ref>سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره مجادله، آیه ۵؛ سوره مجادله، آیه ۲۰-۲۱؛ سوره مائده، آیه ۳۳ و ... .</ref>. [[قرآن کریم]] با تشریح ذلت عام و [[تکوینی]] همه موجودات در آیات متعدد، بر این نکته تأکید دارد که شایسته است [[انسان]] هماهنگ با [[عالم تکوین]]، ذلت در برابر [[خدا]] را در خویش تقویت کند. [[درک]] [[عزت الهی]] و ذلت همه [[مخلوقات]] در برابر او، از [[کمالات انسانی]] به‌شمار می‌رود و [[شهود]] این [[حقیقت]]، محصول [[ریاضت]] و [[سلوک]] عرفاست<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)| فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱]]، ص ۵۹۰.</ref>.
==ذلت در [[قرآن]]==
==گونه‌های ذلت==
===ذلت مخلوقات در برابر [[خدا]]===
===ذلت [[ناپسند]]===
==[[حقیقت]] و مصادیق ذلت==
===پیش از [[اسلام]]===
===پس از [[اسلام]]===
===هنگام [[مرگ]] و در [[آخرت]]===
==عوامل ذلت==
===بُعد [[اعتقادی]]===
===بُعد [[اخلاقی]]===
===بُعد [[رفتاری]]===
==راه‌های [[نجات]] از ذلت==


== پرسش‌های وابسته ==
== گونه‌های ذلت ==
قرآن کریم ذلت را به دو دسته تقسیم می‌کند: ذلت مخلوقات در برابر خدا و ذلت [[ناپسند]]. ذلت نخست ناشی از [[وابستگی]] تکوینی و عدم [[استقلال]] ذاتی موجودات است. اما ذلت دوم که ناپسند است، برآمده از [[خشم]] و [[عذاب الهی]] بر انسان‌های [[گنهکار]] است و قرآن از آن به عنوان جزای [[اعمال ناشایست]] [[بشر]] یاد کرده و از وقوعش برحذر می‌دارد.
 
=== ذلت مخلوقات در برابر خدا ===
قرآن بر ذلت ذاتی و [[تکوینی]] همه موجودات در برابر [[خداوند]] تأکید دارد،؛ چراکه [[خلقت]] و موجودیت آنها وابسته به اوست و هیچ مخلوقی بدون [[خالق]] [[قائم به ذات]] نیست. این ذلتِ عام، [[نشانه]] [[قدرت مطلق خدا]] و [[وابستگی]] محض موجودات به اوست<ref>سوره نحل، آیه ۴۸؛ </ref>.<ref>التبیان، ج ۶، ص ۳۸۸؛ الصافی، ج ۳، ص ۱۳۹؛ تفسیر خسروی، ج ۵، ص ۱۷۷.</ref> شایسته است [[انسان]] نیز هماهنگ با [[عالم تکوین]]، ذلت در برابر [[خدا]] را در خویش تقویت کند و [[درک]] [[عزت خدا]] و ذلت همه [[مخلوقات]] در برابر او از [[کمالات]] انسان و [[شهود]] این امر، [[حقیقت]] [[عرفان]] و نتیجه [[ریاضت]] و [[سلوک]] [[عارفان]] است<ref>آداب الصلاه، ص ۱۰ ـ ۱۲.</ref>.<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
 
===[[ذلت]] ناپسند ===
ذلت ناپسند در [[قرآن]]، به معنای [[خواری]] و ذلتی است که از روی [[خشم]] و [[عذاب الهی]]، نصیب [[دشمنان خدا]] و [[رسول]] و [[کافران]] می‌شود. این نوع ذلت، [[کیفر]] و [[سزای اعمال]] [[زشت]] و نافرمانی‌های [[انسان]] در دنیاست که در [[آخرت]] جلوه‌گر می‌شود. قرآن مکرر از این نوع ذلت برحذر می‌دارد و آن را سرنوشتی تلخ و ناخوشایند برای [[گنهکاران]] و [[منکران]] معرفی می‌کند<ref>سوره ضحی، آیه ۹؛ سوره حجرات، آیه ۱۱.</ref>.<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>
 
== [[حقیقت]] و مصادیق ذلت ==
[[قرآن کریم]] ذلت را امری [[حقیقی]] و [[قطعی]] می‌داند که در [[دنیا]] و آخرت نصیب کافران و [[منکران حق]] می‌شود. این ذلت، هم در [[زندگی دنیا]] با شکست‌ها و ناکامی‌های پیاپی و هم در [[عذاب]] آخرت با عذاب‌های دردناک، برای آنان محقق می‌گردد. قرآن کریم از مصادیق بارز ذلت مانند [[شکست]] [[احزاب]] در [[جنگ احزاب]] و ذلت [[فرعونیان]] نام می‌برد.
 
=== پیش از [[اسلام]] ===
قرآن کریم به وضعیت ذلت‌بار [[کفار]] و [[مشرکان]] در [[دوران جاهلیت]] [[قبل از بعثت]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}} اشاره می‌کند<ref>سوره دخان، آیه ۳۰؛ سوره بقره، آیه ۶۵؛ سوره هود، آیه ۳۹؛ سوره هود، آیه ۹۳-۹۴.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۹۹؛ مخزن العرفان، ج ۱۳، ص ۷۴؛ المیزان، ج ۱، ص ۱۴۱.</ref> و آن را نتیجۀ [[طغیان]] و [[انکار]] آنان می‌داند. قرآن همچنین بیان می‌دارد که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} برای [[نجات]] [[مردم]] از ذلت و رساندن آنها به [[عزت]] و [[کرامت انسانی]] [[مبعوث]] شده است<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
 
=== پس از اسلام ===
قرآن کریم پیروزی‌های پیاپی [[مسلمانان]] به [[رهبری پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[بعثت]] را نشانه‌ای از عزت و [[قدرت الهی]] می‌داند که نصیب مسلمانان گشت<ref>سوره مائده، آیه ۳۳؛ سوره حشر، آیه ۵؛ سوره توبه، آیه ۱۳-۱۴؛ سوره بقره، آیه ۸۵ و ... .</ref>. همچنین قرآن به ذلت و شکست [[دشمنان اسلام]] در جنگ‌هایی چون [[بدر]] و حنین اشاره می‌کند که نتیجه طغیان آنان علیه حق بوده است<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
 
=== هنگام [[مرگ]] و در آخرت ===
قرآن کریم ذلت را [[سرنوشت]] حتمی کافران و منکران در آخرت معرفی می‌کند و عذاب الهی و [[آتش جهنم]] را از مصادیق بارز ذلت آنان در عالم پس از مرگ برمی‌شمرد. قرآن تصریح می‌کند که این گروه در آخرت هیچ [[یاور]] و کمک‌کننده‌ای نخواهند داشت و در نهایت ذلت و [[خواری]] قرار خواهند گرفت<ref>سوره انعام، آیه۹۳؛ سوره واقعه، آیه ۳؛ سوره آل عمران، آیه ۱۹۲؛ سوره نساء، آیه ۱۴؛ سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره حج، آیه ۵۷.</ref>.<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>
 
== عوامل ذلت ==
[[قرآن کریم]] با تأکید بر [[پیروزی]] نهایی [[حق]] بر [[باطل]]، [[پیامبر خاتم]]{{صل}} و [[مؤمنان]] را از گروهی معرفی می‌کند که در نهایت [[عزت]] و [[سربلندی]] خواهند یافت. [[قرآن]] عزت و [[احترام مؤمنان]] را حاصل [[ایمان]] و تقوای آنان دانسته و تأکید می‌کند که [[خداوند متعال]] آنان را با پیروزی‌های پی در پی بر [[دشمنان]] و [[نفوذ]] در [[زمین]]، به مقام عزت و سربلندی خواهد رساند.
 
=== بُعد [[اعتقادی]] ===
قرآن کریم [[تواضع]] و [[فروتنی]] در برابر [[خدا]] را از [[ویژگی‌های مؤمنان]] برشمرده و آن را نشانۀ [[خشوع]] و [[خضوع]] آنان در پیشگاه [[الهی]] می‌داند. قرآن تأکید می‌کند که مؤمنان با وجود عزت و قدرتی که از سوی خدا به آنها اعطا می‌شود، در برابر [[پروردگار]] خود [[فروتن]] و [[خاشع]] هستند و این نشانۀ [[ایمان راسخ]] آنان است.
 
=== بُعد [[اخلاقی]] ===
قرآن کریم [[تسلیم محض]] در برابر [[فرمان الهی]] را از ویژگی‌های [[بندگان خالص خدا]] معرفی می‌کند و آن را نشانه‌ای از ذلت و خضوع آنان در پیشگاه خداوند متعال می‌داند. قرآن بیان می‌دارد که این گروه از بندگان، با وجود عزت و کرامتی که از جانب خدا بر آنها ارزانی شده، در برابر [[فرمان]] او خاضعانه [[تسلیم]] هستند و این نشانۀ [[خلوص]] ایمان آنان است.
 
=== بُعد [[رفتاری]] ===
قرآن کریم تأکید می‌کند که تواضع و فروتنی [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و مؤمنان در برابر یکدیگر، از ویژگی‌های بارز [[اخلاق اسلامی]] است. قرآن [[رفتار]] متواضعانۀ مؤمنان را نشانۀ [[ایمان واقعی]] آنان ذکر کرده و تواضع و [[بردباری]] [[پیامبر]]{{صل}} در برابر [[مردم]] را الگویی برای [[مسلمانان]] معرفی می‌نماید<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.
 
== راه‌های نجات از ذلت ==
قرآن کریم راه‌های مختلفی را برای [[نجات]] [[انسان‌ها]] از ذلت و رسیدن به [[عزت الهی]] معرفی می‌کند. از جمله این راهکارها می‌توان به [[ایمان]] و [[عمل صالح]]<ref>سوره تین، آیه ۴-۶.</ref>، [[توکل به خدا]]، [[توبه]] از [[گناهان]]<ref>سوره فرقان، آیه ۶۹-۷۰.</ref>، دوری از [[رذایل اخلاقی]]، [[تقوا]] و [[پرهیزگاری]]، [[جهاد در راه خدا]] و تلاش برای [[اعتلای کلمه حق]] اشاره کرد. [[قرآن]] تأکید دارد که با پیمودن این مسیر می‌توان از ذلت [[رهایی]] یافت و به مقام [[عزت]] رسید<ref>[[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳]].</ref>.


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل‌های وابسته}}
{{مدخل وابسته}}
* [[عزت]]
* [[عزت]]
*[[اذلال]]
* [[اذلال]]
* [[توهین]]
* [[توهین]]
* [[تحقیر]]
* [[تحقیر]]
* [[ذلت‌ناپذیری]]
* [[ذلت‌ناپذیری]]
* [[عزت نفس]]
* [[عزت نفس]]
{{پایان مدخل‌های وابسته}}
{{پایان مدخل‌ وابسته}}


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
# [[پرونده:000064.jpg|22px]] [[مهدی زنگنه|زنگنه]] و [[رضا دادگر|دادگر]]، [[ذلت (مقاله)|مقاله «ذلت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳''']]
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر]]؛ [[سید محمد علی ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


خط ۶۲: خط ۶۵:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:ذلت]]
[[رده:رذایل اخلاقی]]
[[رده:مدخل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۳

ذلت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ذلت در قرآن - ذلت در معارف دعا و زیارات - ذلت در معارف و سیره سجادی - ذلت در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

«ذلت» در لغت به معنای خواری، خفت، خضوع، خشوع و فروتنی است[۱]. این واژه بیانگر حالتی از خشکسالی، ضعف، انقیاد و انقباض است و در مقابل «عزت» به کار می‌رود. واژه ذلت در قرآن بارها تکرار شده و مفاهیم مختلفی از آن اراده شده است[۲].

ذلت در قرآن

مقالهٔ اصلی: ذلت در قرآن

واژه «ذلت» و مشتقات آن ۲۴ بار در قرآن به کار رفته که اکثراً به معنای لغوی خواری و زبونی است[۳] و گاهی هم به معنای مثبت تواضع استفاده شده است[۴]. آیات فراوانی به هشدار درباره ذلت دشمنان خدا و مخالفان دعوت الهی اختصاص یافته و ذلت بزرگ آنان در آخرت مورد تأکید قرار گرفته است. همزمان، عزت پیامبر خاتم و مؤمنان نیز مورد تأکید قرار گرفته است[۵].

یکی از روش‌های قرآن برای مقابله با گمراهی و تهی شدن از معنویت، هشدار نسبت به ذلت و خواری در دنیا و به‌ویژه، خواری در آخرت است[۶]. قرآن کریم با تشریح ذلت عام و تکوینی همه موجودات در آیات متعدد، بر این نکته تأکید دارد که شایسته است انسان هماهنگ با عالم تکوین، ذلت در برابر خدا را در خویش تقویت کند. درک عزت الهی و ذلت همه مخلوقات در برابر او، از کمالات انسانی به‌شمار می‌رود و شهود این حقیقت، محصول ریاضت و سلوک عرفاست[۷].

گونه‌های ذلت

قرآن کریم ذلت را به دو دسته تقسیم می‌کند: ذلت مخلوقات در برابر خدا و ذلت ناپسند. ذلت نخست ناشی از وابستگی تکوینی و عدم استقلال ذاتی موجودات است. اما ذلت دوم که ناپسند است، برآمده از خشم و عذاب الهی بر انسان‌های گنهکار است و قرآن از آن به عنوان جزای اعمال ناشایست بشر یاد کرده و از وقوعش برحذر می‌دارد.

ذلت مخلوقات در برابر خدا

قرآن بر ذلت ذاتی و تکوینی همه موجودات در برابر خداوند تأکید دارد،؛ چراکه خلقت و موجودیت آنها وابسته به اوست و هیچ مخلوقی بدون خالق قائم به ذات نیست. این ذلتِ عام، نشانه قدرت مطلق خدا و وابستگی محض موجودات به اوست[۸].[۹] شایسته است انسان نیز هماهنگ با عالم تکوین، ذلت در برابر خدا را در خویش تقویت کند و درک عزت خدا و ذلت همه مخلوقات در برابر او از کمالات انسان و شهود این امر، حقیقت عرفان و نتیجه ریاضت و سلوک عارفان است[۱۰].[۱۱].

ذلت ناپسند

ذلت ناپسند در قرآن، به معنای خواری و ذلتی است که از روی خشم و عذاب الهی، نصیب دشمنان خدا و رسول و کافران می‌شود. این نوع ذلت، کیفر و سزای اعمال زشت و نافرمانی‌های انسان در دنیاست که در آخرت جلوه‌گر می‌شود. قرآن مکرر از این نوع ذلت برحذر می‌دارد و آن را سرنوشتی تلخ و ناخوشایند برای گنهکاران و منکران معرفی می‌کند[۱۲].[۱۳]

حقیقت و مصادیق ذلت

قرآن کریم ذلت را امری حقیقی و قطعی می‌داند که در دنیا و آخرت نصیب کافران و منکران حق می‌شود. این ذلت، هم در زندگی دنیا با شکست‌ها و ناکامی‌های پیاپی و هم در عذاب آخرت با عذاب‌های دردناک، برای آنان محقق می‌گردد. قرآن کریم از مصادیق بارز ذلت مانند شکست احزاب در جنگ احزاب و ذلت فرعونیان نام می‌برد.

پیش از اسلام

قرآن کریم به وضعیت ذلت‌بار کفار و مشرکان در دوران جاهلیت قبل از بعثت پیامبر خاتم(ص) اشاره می‌کند[۱۴].[۱۵] و آن را نتیجۀ طغیان و انکار آنان می‌داند. قرآن همچنین بیان می‌دارد که پیامبر اکرم(ص) برای نجات مردم از ذلت و رساندن آنها به عزت و کرامت انسانی مبعوث شده است[۱۶].

پس از اسلام

قرآن کریم پیروزی‌های پیاپی مسلمانان به رهبری پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت را نشانه‌ای از عزت و قدرت الهی می‌داند که نصیب مسلمانان گشت[۱۷]. همچنین قرآن به ذلت و شکست دشمنان اسلام در جنگ‌هایی چون بدر و حنین اشاره می‌کند که نتیجه طغیان آنان علیه حق بوده است[۱۸].

هنگام مرگ و در آخرت

قرآن کریم ذلت را سرنوشت حتمی کافران و منکران در آخرت معرفی می‌کند و عذاب الهی و آتش جهنم را از مصادیق بارز ذلت آنان در عالم پس از مرگ برمی‌شمرد. قرآن تصریح می‌کند که این گروه در آخرت هیچ یاور و کمک‌کننده‌ای نخواهند داشت و در نهایت ذلت و خواری قرار خواهند گرفت[۱۹].[۲۰]

عوامل ذلت

قرآن کریم با تأکید بر پیروزی نهایی حق بر باطل، پیامبر خاتم(ص) و مؤمنان را از گروهی معرفی می‌کند که در نهایت عزت و سربلندی خواهند یافت. قرآن عزت و احترام مؤمنان را حاصل ایمان و تقوای آنان دانسته و تأکید می‌کند که خداوند متعال آنان را با پیروزی‌های پی در پی بر دشمنان و نفوذ در زمین، به مقام عزت و سربلندی خواهد رساند.

بُعد اعتقادی

قرآن کریم تواضع و فروتنی در برابر خدا را از ویژگی‌های مؤمنان برشمرده و آن را نشانۀ خشوع و خضوع آنان در پیشگاه الهی می‌داند. قرآن تأکید می‌کند که مؤمنان با وجود عزت و قدرتی که از سوی خدا به آنها اعطا می‌شود، در برابر پروردگار خود فروتن و خاشع هستند و این نشانۀ ایمان راسخ آنان است.

بُعد اخلاقی

قرآن کریم تسلیم محض در برابر فرمان الهی را از ویژگی‌های بندگان خالص خدا معرفی می‌کند و آن را نشانه‌ای از ذلت و خضوع آنان در پیشگاه خداوند متعال می‌داند. قرآن بیان می‌دارد که این گروه از بندگان، با وجود عزت و کرامتی که از جانب خدا بر آنها ارزانی شده، در برابر فرمان او خاضعانه تسلیم هستند و این نشانۀ خلوص ایمان آنان است.

بُعد رفتاری

قرآن کریم تأکید می‌کند که تواضع و فروتنی پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان در برابر یکدیگر، از ویژگی‌های بارز اخلاق اسلامی است. قرآن رفتار متواضعانۀ مؤمنان را نشانۀ ایمان واقعی آنان ذکر کرده و تواضع و بردباری پیامبر(ص) در برابر مردم را الگویی برای مسلمانان معرفی می‌نماید[۲۱].

راه‌های نجات از ذلت

قرآن کریم راه‌های مختلفی را برای نجات انسان‌ها از ذلت و رسیدن به عزت الهی معرفی می‌کند. از جمله این راهکارها می‌توان به ایمان و عمل صالح[۲۲]، توکل به خدا، توبه از گناهان[۲۳]، دوری از رذایل اخلاقی، تقوا و پرهیزگاری، جهاد در راه خدا و تلاش برای اعتلای کلمه حق اشاره کرد. قرآن تأکید دارد که با پیمودن این مسیر می‌توان از ذلت رهایی یافت و به مقام عزت رسید[۲۴].

جستارهای وابسته

منابع

  1. زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳
  2. محمد جعفر سعیدیان‌فر؛ سید محمد علی ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱

پانویس

  1. ↑ لسان العرب، ج ۱۱، ص ۲۵۶؛ القاموس المحیط، ج ۳، ص ۳۷۹، «ذلل».
  2. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  3. ↑ سوره بقره، آیه ۶۱؛ سوره آل عمران، آیه ۲۶؛ سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.
  4. ↑ سوره مائده، آیه ۵۴؛ سوره اسراء، آیه ۲۴.
  5. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  6. ↑ سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره مجادله، آیه ۵؛ سوره مجادله، آیه ۲۰-۲۱؛ سوره مائده، آیه ۳۳ و ... .
  7. ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص ۵۹۰.
  8. ↑ سوره نحل، آیه ۴۸؛
  9. ↑ التبیان، ج ۶، ص ۳۸۸؛ الصافی، ج ۳، ص ۱۳۹؛ تفسیر خسروی، ج ۵، ص ۱۷۷.
  10. ↑ آداب الصلاه، ص ۱۰ ـ ۱۲.
  11. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  12. ↑ سوره ضحی، آیه ۹؛ سوره حجرات، آیه ۱۱.
  13. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  14. ↑ سوره دخان، آیه ۳۰؛ سوره بقره، آیه ۶۵؛ سوره هود، آیه ۳۹؛ سوره هود، آیه ۹۳-۹۴.
  15. ↑ مجمع البیان، ج ۹، ص ۹۹؛ مخزن العرفان، ج ۱۳، ص ۷۴؛ المیزان، ج ۱، ص ۱۴۱.
  16. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  17. ↑ سوره مائده، آیه ۳۳؛ سوره حشر، آیه ۵؛ سوره توبه، آیه ۱۳-۱۴؛ سوره بقره، آیه ۸۵ و ... .
  18. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  19. ↑ سوره انعام، آیه۹۳؛ سوره واقعه، آیه ۳؛ سوره آل عمران، آیه ۱۹۲؛ سوره نساء، آیه ۱۴؛ سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره حج، آیه ۵۷.
  20. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  21. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
  22. ↑ سوره تین، آیه ۴-۶.
  23. ↑ سوره فرقان، آیه ۶۹-۷۰.
  24. ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=ذلت&oldid=1268647»