تأویل قرآن در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

کاربرد اصطلاح [[تأویل]] در [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}} <ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>

# تأویل قرآن از مقوله واقعیت خارجی است.

# تأویل قرآن، معنای خلاف ظاهر آیات قرآن است.

# مراد از تأویل قرآن، مصادیق عینی مفاهیم قرآنی است.

# تأویل قرآن، [[حقایق]] عینی عرشی است که مستندِ همه محتویات [[قرآن]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۸۹ - ۱۱۱.</ref>.

# [[حذیفة بن یمان]] گوید: در [[روز غدیر]]، بعد از آنکه [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَهَذَا عَلِيٌ‏ مَوْلَاهُ‏‏‏‏‏‏}} مردی به پیامبر{{صل}} گفت: ای [[رسول خدا]]! تأویل این سخن چیست؟ حضرت فرمود: {{متن حدیث|مَنْ‏ كُنْتُ‏ نَبِيَّهُ‏ فَهَذَا عَلِيٌ‏ أَمِيرُهُ‏‏‏‏‏‏‏}}<ref>بحارالانوار، ج‌۳۷، ص‌۱۹۴.</ref>.

# [[حضرت علی]]{{ع}} فرمود: تأویل {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref> ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم؛ سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>. آن است که [[خدا]] مالک ماست و ما از این [[جهان]] رخت برمی‌بندیم<ref>الکافی، ج‌۳، ص‌۲۶۱.</ref>. مدلول مطابقی [[آیه]] مذکور این است که ما مملوک خدا هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم؛ اما لازمه مملوکیت ما برای [[خداوند]]، مالکیت خدا بر ما، و لازمه به سوی خدا رفتن، رخت بربستن از این جهان است، بنابراین، معنایی که در [[روایت]] به عنوان [[تأویل]] [[آیه شریفه]] آمده مدلول التزامی آن‌ است.

# در روایت دیگری از [[امام علی|علی]]{{ع}} نقل شده است که فرمود: تأویل قول ابراهیم: {{متن قرآن|إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي}} <ref> من به سوی پروردگارم می‌روم؛ سوره صافات، آیه ۹۹.</ref>. آن است که ایشان به [[عبادت]] خداوند و تلاش در راه او توجه کرده است<ref>نورالثقلین، ج‌۴، ص‌۴۱۹.</ref>. منظور از این سخن آن است که در این آیه رفتن با پای جسمانی مراد نیست.

# [[امام کاظم]]{{ع}} در [[تفسیر]] [[آیه مباهله]]، فرمود: تأویل {{متن قرآن|أَبْنَاءَنَا}} [[امام حسن|حسن]]{{ع}} و [[امام حسین|حسین]]{{ع}}، و تأویل {{متن قرآن|نِسَاءنَا}}، [[فاطمه زهرا|فاطمه]]{{س}}، و تأویل {{متن قرآن|أَنفُسَنَا}} [[امام علی|علی]]{{ع}} است.

کاربرد اصطلاح [[تأویل قرآن]] در [[کلام]] مفسرانی چون [[طبری]] و [[طبرسی]]<ref>مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۷۰۱.</ref>. نیز به معنای تفسیر است. طبری نام تفسیرش را [[جامع البیان عن تأویل آی القرآن]] نهاده است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۸۹ - ۱۱۱.</ref>.

کاربرد تأویل در سوره آل عمران در مورد آیات متشابه سبب شده است که مفسران و متکلمان مسلمان تأویل را تنها در حوزه آیات متشابه در نظر گرفته، تعریفی خاص از آن عرضه کنند. بعدها اصولیان، به ویژه اصولیان [[اهل سنت]] آن را تعمیم داده، آن را در مورد هر واژه‌ای که به دلیلی معنای ظاهرش مراد نباشد، به کار بردند، بر همین اساس، متکلمان در هر آیه اعتقادی و اصولیان در هر آیه فقهی که به نظر آنها معنای ظاهری آنها مورد نظر خداوند نیست گفته‌اند که این آیات نیاز به تأویل دارد؛ یعنی باید لفظ را از معنایش اعراض داد و بر معنای خلافِ ظاهرش حمل کرد. به گفته برخی مفسران این معنا از سایر معانی واژه تأویل شایع‌تر است، به طوری که نزد متأخران گویی لفظ مذکور حقیقتِ در همین معناست<ref>المیزان، ج‌۳، ص‌۴۴.</ref>؛ گویا در میان منابع لغوی برای نخستین بار در قرن ششم [[ابن اثیر]] در کتاب نهایه می‌نویسد: مراد از تأویل، بازگرداندن ظاهر لفظ از معنای اصلی است به معنایی که دلیل بر آن قائم است که اگر دلیل نباشد نباید از معنای ظاهری لفظ دست کشید<ref>النهایه، ج‌۱، ص‌۸۰، «اول».</ref>. او این معنا را از قول افرادی چون سُبکی، [[ابن کمال]] و [[ابن‌ جوزی]] می‌آورد که همگی در دانش‌هایی چون فقه، کلام و حدیث شهرت دارند

در توضیح این اصطلاح از تأویل می‌توان گفت که در همه زبانها الفاظ و عباراتی وجود دارند که بیش از یک معنا دارند. در میان این معانی، برخی به دلیل‌هایی از جمله کثرت استعمال یا حسی بودن، بیشتر و زودتر از بقیه به ذهن متبادر می‌شود؛ اما نمی‌توان گفت که مقصود گویندگان در همه مواردِ کاربرد همان معانی ظاهر از آن الفاظ است. متن قرآن‌کریم نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ مفسّران، متکلمان و فقها آیاتی را که به نظر آنها معنای ظاهرشان مراد نبوده بر معنای دیگری حمل کرده‌اند. آنها در تعریف تأویل می‌گویند: تأویل به معنای تبیین مراد شارع با منصرف کردن لفظ از معنای ظاهری آن به معنای محتمل دیگر، از روی دلیلی است که این معنا را بر معنای ظاهری ترجیح دهد <ref>المحصول، ج۱، ص‌۳۸۳؛ الوجیز فی‌اصول الفقه، ص۱۸۸.</ref>. بنابراین، این معنا از تأویل، بیشتر یک اصطلاح اصولی و کلامی است تا صرفاً قرآنی. بر پایه همین تعریف، تأویل را به دو نوع صحیح و فاسد تقسیم کرده‌اند؛ چنانچه تأویل با دلیل معتبر قرین باشد، صحیح و در غیر این صورت، فاسد است. برخی، نوع صحیح را نیز به قریب و بعید تقسیم کرده و گفته‌اند: تأویلی را قریب گویند که به ذهن نزدیک بوده، با کمترین دلیل، ذهن آن را پذیرا باشد؛ مانند تأویل {{متن قرآن|وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ }} <ref> و از مردم شهر بپرس؛ سوره یوسف، آیه ۸۲.</ref>. به {{عربی|"واسئل اهل القریة ‏‏‏‏‏‏"}} و تأویل بعید، به تأویلی گویند که ذهن را به آسانی بدان راهی نیست و به دلیلی قوی نیاز دارد<ref>ارشاد الفحول، ج‌۲، ص‌۳۴ ـ ۳۵.</ref>. برخی از اصولیان [[اهل سنت]]، تأویل حَنَفیها درباره نحوه ادای کفاره نقض سوگند را از این نوع دانسته‌اند؛ در قرآن‌کریم درباره میزان کفاره مذکور، این آیه آمده است: {{متن قرآن|فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ }} <ref> کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید؛ سوره مائده، آیه ۸۹.</ref>. این آیه در لزوم طعام دادن به ۱۰ نفر مسکین ظهور دارد؛ ولی حنفیه گفته‌اند: منظور از {{متن قرآن|عَشَرَةِ مَسَاكِينَ}}، این است که مقدار طعام مذکور به حدی باشد که ۱۰ نفر از آن ارتزاق کنند؛ بنا بر این می‌توان یک نفر را به مدت ۱۰ بار طعام داد، و نیز گفته‌اند: غرض از تشریع این حکم، رفع نیاز مستمندان است؛ خواه به صورت طعام دادن به ۱۰ نفر در یک مرتبه یا به یک نفر در ۱۰بار<ref>تحفه الفقهاء، ج‌۲، ص‌۳۴۱ ـ ۳۴۲؛ بدائع الصنائع، ج‌۵، ص‌۱۰۴ ـ ۱۰۵.</ref> تأویل فاسد که گاهی نیز از آن به "مردود" یاد می‌شود، تأویلی است که دلیلی معتبر بر صحت آن نباشد<ref>مبادی الوصول، ص‌۱۵۵؛ الاصول الاصلیه، ص‌۴۲، ۱۸۹.</ref>. همچنین برخی در بیان ملاک تأویل فاسد گفته‌اند که آن تأویلی است که لفظ، تاب تحمل آن را ندارد<ref>ارشاد الفحول، ج‌۲، ص‌۳۵.</ref>.

در حوزه معارف قرآن نیز آیاتی وجود دارد که بیشتر دانشمندان اسلامی به جز کسانی که خود را «سَلَفی» می‌نامند از پذیرش معنای ظاهری و تحت‌اللفظی آن به عنوان معنای مراد خداوند پرهیز داشته‌اند. آنها معتقدند که این آیات را نیز باید بر معنای محتمل دیگری حمل کرد. مفسّران در آیاتی که صفاتی چون غضب، استهزا، مکر، حیا، استوا، کلام، وجه، مجئ و اتیان، نفس، رؤیت، ید، صحبت، عِندیت، رضا، مَعِیت، نور، تعجب، ظاهر و باطن را به خداوند نسبت می‌دهند، از معنای ظاهری آنها که در مورد انسان و موجودات جسمانی به کار می‌رود دست کشیده و بر معنای دیگری حمل کرده‌اند؛ به طور مثال گفته‌اند که مراد از {{متن قرآن|وَجَاءَ رَبُّكَ }} <ref> و (امر) پروردگارت؛ سوره فجر، آیه ۲۲.</ref>. {{عربی|" جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ‏‏‏‏‏"}} است<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۳۱، ص‌۱۷۴.</ref>. و مراد از "ید"، "قدرت یا احسان الهی" است<ref> التفسیر الکبیر، ج‌۱۲، ص‌۴۳.</ref>. یا مراد از "استوا بر عرش"، "استیلا" است<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۵ ـ ۷.</ref>. سَلَفیان، این‌گونه تأویلها را برنتافته، معتقدند تمام آنچه را که‌در قرآن درباره صفات آمده باید بر ظاهرش باقی نهاد<ref>المفسرون بین التأویل والاثبات فی آیات الصفات.</ref>.

گفتنی است که در برخی تعاریف مطرح شده برای تأویل، بر محتمل یا ظنّی بودن معنای تأویلی تأکید شده که این گروه از تعاریف را نیز باید در همین نظریه دوم طبقه‌بندی کرد؛ به طور مثال، ماتریدی گفته است: تفسیر، قطع به مراد خداوند است که اگر دلیل قطعی بر آن باشد، "تفسیر صحیح" و گرنه "تفسیر به رأی" خواهد بود؛ و تأویل، ترجیحِ یکی از معانی محتمل بر دیگر معانی است، بدون اینکه قطع به مراد خداوند وجود داشته باشد<ref>مقدمه فی اصول التفسیر، ص‌۸؛ الاتقان، ج‌۲، ص‌۳۸۱.</ref>.<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۸۹ - ۱۱۱.</ref>

این نظریه آشکارا مرز [[تفسیر]] را از [[تأویل]] جدا می‌کند، در حالی که هر دو را مربوط به حوزه معناشناسی [[قرآن کریم]] دانسته، در همه [[آیات]] قرآن ساری و جاری می‌داند؛ به عبارت دیگر [[پیروان]] این نظریه غالباً معانی مقصود از [[آیات قرآن]] را به دو بخش معانی ظاهری و معانی باطنی تقسیم کرده، تفسیر را عهده‌دار [[کشف]] معانی ظاهری و تأویل را عهده‌دار کشف معانی باطنی قرآن می‌دانند. [[ابو طالب‌ تَغْلَبی]] در این باره می‌نویسد: تفسیر، بیان معنای وضعی لفظ است؛ [[حقیقی]] باشد یا مجازی؛ و تأویل، بیان [[باطن]] لفظ است، پس تأویل، خبر دادن از [[حقیقت]] مراد است، در حالی که تفسیر، خبر دادن از دلیل مراد است؛ زیرا لفظ، کاشف از مراد است و کاشف، دلیل است؛ مانند {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ}} <ref> بی‌گمان پروردگارت در کمینگاه است؛ سوره فجر، آیه ۱۴.</ref>. که تفسیرش این است که [[مرصاد]] از "رصد" است و وقتی گفته می‌شود: رَصَدْتُه یعنی او را تحت نظر و [[مراقبت]] گرفتم؛ و تأویلش این است که باید از سبک شمردن [[امر خداوند]] پرهیز کرد و برای حضور در محضر [[حق]] آماده شد<ref>الاتقان، ج‌۲، ص‌۳۸۱؛ مقدمه فی اصول التفسیر، ص‌۸ـ‌۹.</ref>. [[جرجانی]] تعریفی دیگر عرضه کرده که معانی تأویلی را معانی محتمل در ورای معنای ظاهری دانسته است. وی می‌گوید: تفسیر، بیان [[شأن]] و [[سبب نزول]] همراه با معنای [[آیه]] است، به طوری که لفظ آیه به روشنی بر آن دلالت کند، در حالی که تأویل، بازگرداندن لفظ از معنای ظاهری آن به معنای محتمل است، در صورتی که آن معنا موافق [[کتاب و سنت]] باشد؛ مانند {{متن قرآن|يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ}}<ref> زنده را از مرده بیرون می‌آورد؛ سوره انعام، آیه ۹۵.</ref>. که اگر مراد از آن بیرون آوردن پرنده‌از تخم باشد، تفسیر و اگر مراد بیرون آوردن [[مؤمن]] از [[کافر]] و عالم از [[جاهل]] باشد، تأویل است<ref>مقدمه فی اصول التفسیر، ص‌۱۱.</ref>.

همه کسانی که معنای [[باطنی]] را [[تأویل]] [[قرآن]] می‌دانند یکسان نمی‌اندیشند؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد که گونه‌های مختلفی از معانی محتمل تا معانی مرموز به عنوان [[تأویل قرآن]] بیان شده است. [[اختلاف]] عمده‌ای که بین این گروه وجود دارد این است که آیا بین معانی باطنی "تأویل" و معانی ظاهری "[[تفسیر]]" ارتباط منطقی و زبان‌شناختی وجود دارد یا نه؟ گروهی برآن‌اند که بین این دو، رابطه زبانشناختی وجود دارد و در مقابل، عده‌ای نیز به چنین رابطه‌ای قائل نیستند. اطلاق تأویل بر معنای باطنی قرآن عمدتاً در سه محور قابل توجه است:

#عموم [[مفسران]] و دانشمندان [[علوم قرآنی]].

در برخی روایات، ظاهر قرآن، به تنزیل و [[باطن]] آن به تأویل معنا شده است. در روایتی آمده است که [[فضیل‌ بن یسار]] گوید: از [[امام باقر]]{{ع}} در مورد [[روایت]] {{عربی|" مَا مِنَ‏ الْقُرْآنِ‏ آيَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ‏ ‏ ‏‏‏‏‏‏"}} پرسیدم. آن حضرت فرمود:{{عربی|" ظَهْرُهُ تَنْزِيلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِيلُهُ مِنْهُ مَا قَدْ مَضَى وَ مِنْهُ مَا لَمْ يَكُنْ يَجْرِي كَمَا يَجْرِي الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ‏‏‏‏‏‏"}}<ref>بصائر الدرجات، ص‌۲۱۶؛ بحارالانوار، ج‌۸، ص‌۹۷.</ref>. در ذیل این روایت از [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ}}<ref>در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش؛ سوره آل عمران، آیه۷.</ref>. نیز یاد شده است. این امر نشان می‌دهد که بنابر مدلول این روایت، این معنا از تأویل، همان معنایی است که در آیه {{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ}}<ref>در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش؛ سوره آل عمران، آیه۷.</ref> قصد شده است. همین معنا در روایتی از [[ابن عباس]] نیز آمده است که گفت: {{عربی|" اِنَّ القُرآن ذُو شُجُون وَ فُنُون وَ ظُهُور وَ بُطُون... فَظَهْرُه التَّلاوة وَ بَطْنُهُ التأویل ‏‏‏‏‏‏"}}<ref>الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۱۰.</ref>. از آنجا که "تأویل و باطن" در این روایات در برابر "تنزیل و ظاهر" به کار رفته است، توجه به آنچه که در [[روایات]] به عنوان تنزیل و ظاهر معرفی شده می‌تواند روشنگر معنای مراد از [[تأویل]] و [[باطن]] نیز باشد. در روایات، واژه‌های تنزیل و ظاهر عمدتاً در دو معنا به کار رفته است:

#معنای سطحی و لفظی که با توجّه به معنای لغوی و با در نظر گرفتن [[سبب نزول]] به دست می‌آید. با توجه به این دو معنا، مراد از تأویل و باطن نیز متفاوت خواهد بود؛ مراد از باطن در مورد نخست، مطلقِ معناست که از معنای سطحی تا معانی ژرف را شامل می‌شود و در مورد دوم، ویژه معنایی است که نوعی خفا داشته و بیرون از معنای سطحی [[آیات]] باشد؛ به طور مثال، در روایات آمده است که ظاهر قرآن، [[تلاوت]] و باطن قرآن فهم است<ref>الاتقان، ج‌۲، ص‌۴۰۶.</ref>، ظاهر قرآن، تلاوت و باطن قرآن، تأویل است<ref>الاتقان، ج‌۲، ص‌۷۸.</ref> منظور از تلاوت و فهم در این روایات، "متلوّ" (الفاظی که تلاوت می‌شود) و "مفهوم" (معنایی که فهمیده می‌شود) است. در سخنی از میثم تمّار نیز آمده است که گفت: "تنزیل قرآن را بر [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} قرائت می‌کردم و آن حضرت تأویل آن را به من می‌آموخت"<ref>بحارالانوار، ج‌۴۲، ص‌۱۲۸.</ref>. روشن است که معانی قرآن مورد تلاوت و قرائت قرار نمی‌گیرد، بنابراین منظور از "تنزیل" در این [[روایت]] و "ظاهر" در دو روایت پیشین، الفاظ قرآن است.

در مقابل، روایاتی هم هستند که ظاهر و تنزیل را در معنای دوم به کار برده‌اند؛ در روایتی آمده است که ظاهر‌ قرآن، [[حکم خداوند]] و باطن قرآن، [[علم]] اوست<ref>بحارالانوار، ج‌۸۹، ص‌۱۷.</ref>؛ نیز آمده است که ظاهر قرآن، کسانی هستند که آیات درباره آنها نازل شده و باطنِ آن، کسانی هستند که [[رفتاری]] مانند آنها دارند <ref> بحارالانوار، ص‌۸۳، ۹۴.</ref>. در این روایات، هم ظاهر و هم باطن، مربوط به حوزه معنا شمرده شده است؛ به عبارت دیگر، باطن در روایات دسته نخست؛ باطن = مطلقِ معنا، مَقْسَم برای ظاهر و [[باطن]] در [[روایات]] دسته دوم است. ظاهر به معنای لفظی و سطحی؛ و باطن به معنای وسیع‌تر و مجرّد از خصوصیات که بر مصادیق دیگری نیز قابل حمل است اطلاق شده و به بیان [[روایت]] پیشین، ظاهر، معنایی است که فقط بر موارد [[نزول آیات]] قابل تطبیق است؛ اما باطن، معنایی است که بر غیر موارد نزول ـ اگر در ملاک با مورد نزول اشتراک داشته باشد ـ قابل تطبیق است. نکته قابل توجه اینکه از روایاتی که ظاهر و باطن یا تنزیل و [[تأویل]] را معنا کرده نمی‌توان به دست آورد که باطن معنایی است که با ظاهر ارتباطی ندارد، بلکه تعبیرهای [[روایی]] حاکی است که باطن و تأویل مورد نظر آنها چیزی است که از لفظ و معنای لفظی به دست می‌آید. تعبیر "مفهوم" در یک روایت یا تعبیر "معنایی که قابل انطباق بر کسانی است که [[رفتاری]] مشابه با موارد نزول داشته‌اند" حاکی از آن است که تأویل و باطن از طریق لفظ فهمیده می‌شود و نیز معنایی گسترده‌تر و کلی نسبت به معنای لفظی و ظاهری است. در روایتی از [[امام‌ صادق]]{{ع}} آمده است که ایشان در ردّ سخن کسانی که الفاظ [[قرآن]] را بر موارد غیر مرتبط با معنای لفظی حمل می‌کردند فرمود: [[خداوند]] خلقش را به چیزی که آن را نمی‌شناسند مورد خطاب قرار نمی‌دهد<ref>وسائل الشیعه، ج‌۱۷، ص‌۱۶۷، ۳۲۵.</ref>.

با این حال، برخی با توجه به شمار اندکی از روایات تفسیری منقول از طریق [[شیعه]] که نتوانسته‌اند بین آنها و معنای ظاهری [[آیات قرآن]] ارتباطی برقرار کنند، به این نتیجه رسیده‌اند که باطن و [[تأویل قرآن]] به آن بخش از معانی و معارف [[قرآن‌ کریم]] اطلاق می‌شود که در چارچوب [[قواعد]] عربی و اصول عقلایی محاوره قابل دست‌یابی نیستند، از این رو به نظر این گروه، بین تأویل قرآن و [[تفسیر]] آن رابطه زبانشناختی وجود ندارد؛ تفسیر یعنی آشکار کردن معانی و مصادیق آیات کریمه که برای غیر [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{عم}} هم قابل فهم است؛ اما [[تأویل]] فراتر از فهم غیر [[معصومان]] است و تنها [[راسخان در علم]] یعنی پیامبر{{صل}} و معصومان{{عم}}، می‌توانند به [[علم]] آن دست یابند<ref>باطن و تأویل قرآن، ص‌۶۲ ـ ۷۳؛ روش‌شناسی تفسیر قرآن، ص‌۳۴.</ref>.؛ اما گذشته از این برداشت که منشأ آن شمار اندکی از روایات تفسیری است که رابطه آنها با معانی ظاهری [[قرآن]] برای برخی مبهم مانده است، از تعداد بیشتری از روایات تفسیری به دست می‌آید که آنچه معصومان{{عم}} به عنوان تأویل یا [[تفسیر]] [[باطن]] بیان کرده‌اند، معنایی است که با معنای ظاهری قرآن رابطه زبانشناختی دارد، بر همین اساس برخی از [[مفسران]] گفته‌اند: معانی [[باطنی]] [[آیات]] ـ‌ به ویژه اگر آنها را لوازم معنا بدانیم ـ مدلولهای لفظ‌اند که بر حسب [[میزان]] [[توانایی]] و [[ضعف]] شنونده متدبّر تفاوت دارند. چیزی که هست هر معنایی مخصوص به افق و مرتبه‌ای از فهم و [[درک]] است<ref>المیزان، ج‌۳، ص‌۴۸.</ref>. برخی دیگر از صاحب‌نظران معاصر نیز تأویل به معنای بطن را درباره همه [[آیات قرآن]] جاری دانسته و آن را همان معنای کلّی و مجرد از خصوصیات دانسته‌اند که افزون بر موارد نزول شامل رخدادهای دیگر در طول [[زمان]] و پهنای [[جهان]] نیز می‌شود<ref> التمهید، ج‌۳، ص‌۲۸ـ ۲۹.</ref>. [[آیت‌الله]] [[محمد هادی معرفت]] می‌نویسد: ظاهر قرآن یعنی آنچه به نظر سطحی و بر اساس تعبیر ظاهری قرآن و [[ترجمه]] تحت اللفظی کلمات و با ملاحظه [[شأن]] نزول‌ها از آیات فهمیده می‌شود و باطن قرآن یعنی معنایی ورای ظهر قرآن که معنایی گسترده‌تر و قابل دوام و همیشگی و جاوید است. باید از محتوای آیات معنایی کلّی، همگانی، گسترده، به گستردگی زمان و به پهنای جهان را استفاده و با این دید قرآن را مطالعه و از آن بهره‌برداری کرد<ref>بینات، ش ۱۴، ص‌۶۵.</ref>

با توجه به سخنان ابن عربی و نیز برخی از عرفای دیگر مانند [[میبدی]] امکان این نتیجه‌گیری هست که دست کم در برخی از موارد، آنچه آنها آن را تأویل نامیده‌اند اساساً معنای مقصود از [[آیات]] نیست، بلکه [[تلاوت آیات]] و تدبّر در آنها همراه با فضایی [[معنوی]] که عارف در آن قرار داشته، همچون عللِ مُعِدّ باعثِ [[الهام]] معانی و معارف جدیدی بر [[قلب]] او شده است، بنابراین گرچه [[قرآن]] و [[تلاوت]] و تدبّر در آن، زمینه‌ساز الهام آن معانی و معارف شده است؛ اما بین آنها و الفاظ قرآن رابطه دالّ و مدلول وجود ندارد. این امر مانند آن است که [[شاعری]] وقتی در فضایی خاص قرار می‌گیرد، ذوق شعری وی به همراه فضای موجود سبب خلقِ شعری می‌شود که گرچه فضای مذکور الهام بخش آن [[شعر]] شده است؛ امّا لزوماً بین آن [[شعر]] و فضای مذکور رابطه دالّ و مدلول وجود ندارد، بنابراین ممکن است آنچه را که [[عارفان]] به عنوان [[تأویل قرآن]] گفته‌اند از نظر مدلول صحیح باشد، ولی از نظر دلیل صحیح نباشد؛ یعنی بین آن گفته و آیاتی که به مناسبت آن چنین تأویلی بیان شده، رابطه دالّ و مدلول وجود نداشته باشد.

از سخنان [[رشید الدین میبدی]] در کشف‌الاسرار و عدّة‌الابرار نیز فهمیده می‌شود که او حوزه [[تفسیر]] را از [[تأویل]] جدا می‌داند؛ وی می‌گوید: فرق میان تفسیر و تأویل آن است که تفسیر، [[علم]] نزول و [[شأن]] و قصه [[آیت]] است و این جز به توقیف و سماع درست نیاید، و نتوان گفت الاّ به نقل و اثر، و تأویل، حمل آیت است بر معنی که احتمال کند؛ و [[استنباط]] این معنا بر [[علما]] محظور نیست، بعد از آنکه موافق [[کتاب و سنت]] باشد<ref>کشف الاسرار، ج‌۲، ص‌۲۰.</ref>.

[[باطنیه]] "[[اسماعیلیان]]" به [[صراحت]] گفته‌اند که تفسیر، معنا و مدلول لفظ است و مخصوص [[اهل]] ظاهر؛ ولی تأویل، [[باطن]] و جوهر معناست و آن حقیقتی است [[مستتر]] در ورای لفظ، به طوری که لفظ بر آن دلالت ندارد و مخصوص [[خواص]] و اهل باطن<ref>وجه دین، ص‌۷۵ ـ ۷۶؛ تأویل الدعائم، ج‌۱، ص‌۱۹؛ تأویل قرآن‌کریم، ص‌۹۹ ـ ۱۰۰.</ref>. در نظر آنها، [[پیامبر]]{{صل}} [[تنزیل]] را آورده است که همه رمز و اشارت و [[مَثَل]] است و رسیدن به معنا جز از راه تأویلِ [[وصی]] او امکان‌پذیر نیست<ref>تأویل الدعائم، ج‌۱، ص‌۱۹ ـ ۲۰؛ مبانی و روشهای تفسیر قرآن، ص‌۳۱۵ - ۳۱۶.</ref>. آنها با استناد به برخی [[روایات تفسیری]] که بیشتر از [[غالیان]] نقل شده و نیز با محاسبات متکی بر حساب جُمَّل به بیان تأویل (معنای‌ مرموز) پرداخته‌اند<ref>روشهای تأویل قرآن، ص‌۲۲۹، ۲۵۴.</ref>.<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۸۹ - ۱۱۱.</ref>

ابن تیمیه در تبیین نظریه خویش می‌گوید: [[کلام خدا]] در [[قرآن]] بر دو قسم است: انشاء و اِخبار. مراد از انشاء، [[اوامر و نواهی]] خداست. او عمل به اوامر و نواهی قرآن را تأویلِ آنها دانسته، می‌گوید: [[تأویل]] [[امر]]، خودِ فعلی است که بدان امر شده است<ref>الاکلیل، ص‌۱۵.</ref>. تأویل اِخبار را نیز آن [[حقیقت]] خارجی می‌داند که از آن خبر داده شده <ref>الاکلیل، ص‌۱۵.</ref>؛ به طور مثال، مراد از تأویل در [[آیه]] {{متن قرآن|هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ}} <ref> آیا جز فرجام آن را چشم می‌دارند، روزی که فرجام آن برسد؛ سوره اعراف، آیه ۵۳.</ref>، وقوع [[اخبار]] قرآن درباره [[قیامت]] و [[بهشت و دوزخ]] و انواع [[نعمت]] و [[عذاب]] است<ref>الاکلیل، ص‌۱۶، ۲۸.</ref>. وی می‌افزاید: برخی از تأویل اخبار قرآن واقع شده است؛ مانند آنچه که قرآن از امّت‌های پیشین خبر می‌دهد و برخی از آن بعداً به وقوع خواهد پیوست؛ مانند آنچه قرآن از [[احوال قیامت]] و [[بعث]] و حساب و بهشت و دوزخ خبر می‌دهد<ref>الاکلیل، ص‌۲۸ـ ۳۳.</ref>.

[[ابن تیمیه]] نتیجه می‌گیرد که یکی از تفاوتهای اساسی [[تفسیر]] و [[تأویل قرآن]] این است که [[آگاهی]] از تفسیرِ همه قرآن ممکن است، در حالی که تأویل بعضی از [[آیات]] را کسی جز [[خداوند]] نمی‌داند<ref>الاکلیل، ص‌۲۳.</ref>.

وی تصریح می‌کند که هیچ آیه‌ای از قرآن از نظر معنا مبهم و غیر قابل [[فهم]] نیست؛ امّا حقیقت خارجی برخی از آیات را ازنظر کمیت و کیفیت، کسی جز [[خدا]] نمی‌داند؛ به طور مثال، وقتی خداوند در قرآن خبر می‌دهد که در [[بهشت]]، شیر، عسل و شراب وجود دارد، ما می‌دانیم که حقیقت آنها غیر از آن چیزی است که در [[دنیا]] می‌بینیم، و به رغم تشابه در اسم، بین آنها تباین عظیمی وجود دارد. [[شناخت]] [[حقایق]] آنها، آن طور که هست، شناخت تأویل اخبار قرآن به شمار می‌آید و [[علم]] به آن مختص خداوند است<ref>الاکلیل، ص‌۱۷، ۲۳.</ref>.<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۸۹ - ۱۱۱.</ref>

بنابر [[نظریه]] [[علامه طباطبایی]]، تأویل و [[تفسیر قرآن]] به دو حوزه مختلف مربوط می‌شوند؛ [[تفسیر]] مربوط به حوزه معناست، به طوری که معنای ظاهری و معنای [[باطنی]] و همچنین مصادیق هریک از این دو معنا را دربرمی‌گیرد؛ امّا تأویل ارتباطی با [[فهم]] معانی و تشخیص مصادیق ندارد، بلکه [[علم به تأویل]] یعنی [[علم]] به [[حقایق]] عینی خارجی قدسی که رابطه آن با [[معارف]] و محتویات [[قرآن]] رابطه علیت است. این علم را بنابر تصریح خود قرآن تنها کسانی دارند که دارای صفت [[طهارت]] و [[عصمت]] باشند: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ}}<ref> که این قرآنی ارجمند است؛ سوره واقعه، آیه ۷۷.</ref>؛ {{متن قرآن|لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ}}<ref> که جز پاکان را به آن دسترس نیست؛ سوره واقعه، آیه ۷۹.</ref>. مطابق این [[آیه]]، تنها مطهّران هستند که با حقایق [[قرآنی]] موجود در [[کتاب مکنون]] و [[لوح محفوظ]] یعنی [[ام‌الکتاب]] [[ارتباط]] دارند<ref>المیزان، ص‌۵۴ ـ ۵۶.</ref>. گرچه مطهّران [[راسخان در علم]] نیز هستند؛ امّا از نظر علامه طباطبایی صرف [[رسوخ در علم]] سبب علم به تأویل نمی‌شود، بلکه این طهارت است که آنها را با [[تأویل قرآن]] پیوند می‌دهد<ref>المیزان، ص‌۵۵.</ref>؛ امّا [[فهم]] مدالیل و [[معانی قرآن]]، حتی معانی [[باطنی]] و لوازم [[کلام]] به حوزه [[تفسیر قرآن]] مربوط است. [[علامه]] می‌گوید که بی‌تردید [[آیات قرآن]] مشتمل بر معانی‌ای است که برخی بر برخی دیگر مترتب می‌شوند؛ امّا همه این معانی، اعم از ظاهر و [[باطن]] مدلولهای لفظ‌اند که فهم آنها به حسب [[میزان]] [[توانایی]] و [[ضعف]] شنونده از نظر [[ذهنی]] و [[عقلی]] متفاوت است؛ امّا تأویل قرآن را جز [[خدا]] نمی‌داند و حتی اگر دلیل داشته باشیم که [[راسخان در علم]] نیز به آن عالم‌اند، نه از جهت [[رسوخ]] آنها در [[علم]]، بلکه از جهت [[مطهّر]] بودن آنهاست. اگر [[تأویل]] هم از نوع معانی بود، نباید علم آن را منحصر به خدا و مطهران دانست، چون آنچه در فهم صحیح یا ناصحیح قضایای [[علمی]] دخالت تام ـ به نحو علیت‌ ـ دارد، تیزفهمی و کند فهمی است و نه [[طهارت]] و [[تقوا]]<ref>المیزان، ص‌۴۸.</ref>.

گفتنی است که [[علامه طباطبایی]] بر آن است، که [[ظاهر آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> اقتضا می‌کند که "واو" را در {{متن قرآن|وَالرَّاسِخُونَ}}استیناف بدانیم و نه عطف<ref>المیزان، ص‌۲۷ ـ ۲۸.</ref>؛ اما با [[ادله]] دیگر می‌دانیم که [[پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} افزون بر آنکه [[راسخ]] در علم‌اند، [[مطهّر]] نیز هستند: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}} <ref> جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>، بنابراین آنها نیز به [[تأویل قرآن]] فی الجمله [[علم]] دارند، گرچه این امر نیز کافی نیست تا بگوییم آنها مانند [[خداوند]] به همه [[حقایق]] مربوط به تأویل قرآن به تفصیل علم دارند، بلکه [[اثبات]] این امر به دلیل جداگانه‌ای نیاز دارد<ref>المیزان، ص‌۴۸، ۵۵.</ref>. البته در دیدگاه [[علامه]] کاربرد اصطلاح [[تأویل در قرآن]] ارتباطی به بحث [[تفسیر]] و [[معانی قرآن]] ندارد؛ امّا ایشان پذیرفته‌اند که در [[روایات]] گاهی مراد از [[تأویل]]، تفسیر [[آیات متشابه]] است و این کاربرد در صدر اول [[اسلام]] بین [[مردم]] رایج بوده است<ref>المیزان، ص‌۶۹.</ref>؛ اما به نظر ایشان این را باید کاربرد و اصطلاح [[روایی]] تلقی کرد که ارتباطی با اصطلاح [[قرآن]] ندارد.

در تحلیل [[نظریه]] [[علامه طباطبایی]] باید گفت که ایشان قرآن را به عنوان فعلِ گفتاری خداوند در نظر گرفته و این فعل را از نظر [[فلسفی]] و [[روانشناختی]] تحلیل کرده‌اند. ایشان در ضمن بیان مثالی گفته‌اند که رابطه فعل با تأویل آن، مانند رابطه فعل "زدن" با [[تأدیب]]، و "رگ‌ زدن" با معالجه است؛ نه نظیر رابطه الفاظ و مفاهیم با مصادیق خارجی آنها<ref>المیزان، ج‌۳، ص‌۲۵.</ref>.، بر همین اساس ایشان نتیجه گرفته‌اند که تأویل قرآن، از سنخ الفاظ، معانی و مدلولهای الفاظ، و حتی مصادیق خارجی برای مفاهیم و [[اخبار]] نیست، بلکه از امور خارجی و عینی‌ای است که [[احکام]] و [[معارف قرآن]] از آن نشئت گرفته‌اند<ref>المیزان، ص‌۴۹، ۵۲، ۵۴، ۶۴.</ref>. اگر خداوند آن [[حقیقت]] را به صورت مجموعه‌ای از واژگان نازل کرد به جهت آن است که آن را تا حدودی به اذهان ما نزدیک سازد، چنان که خود می‌فرماید: {{متن قرآن|حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> حا، میم. سوگند به این کتاب روشن. به راستی ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ -۴؛ المیزان، ص‌۴۹.</ref>. می‌توان گفت که این تحلیل از [[تأویل]]، صرف نظر از سازگار بودن یا [[ناسازگاری]] با کاربردهای [[قرآنی]] لفظ تأویل، فی حد‌نفسه تحلیلی کاملا [[متین]] است. وقتی ما [[کلام]] را به مثابه یک فعل در نظر بگیریم، باید مانند [[افعال]] دیگر، از حقیقتی که در نَفْسِ فاعل است ناشی شده باشد.

آنچه در بخش دیدگاههای مختلف در مورد [[تأویل قرآن]] آمد از باب کاربردها و اصطلاحات مختلف است. همه موارد یاد شده از نظر زبانشناختی قابلیت آن را دارند که معنای لغوی تأویل بر آنها منطبق شود. مهم آن است که آیا اصطلاح "تأویل قرآن" در خود [[قرآن]] با کدام اصطلاح سازگاری بیشتری دارد. همان طور که در بخش کاربردها گذشت اصطلاح تأویل قرآن به دو معنا در [[قرآن‌کریم]] به کار رفته است: یکی مربوط به حوزه معناشناسی [[آیات قرآن]] است که در آنجا معانی و مصادیقِ مقصود از [[آیات]] را دربرمی‌گیرد، و دیگری مربوط به تحقق مفاد گزاره‌های [[قرآنی]]، اعم از وعده‌ها، [[وعیدها]] و [[اخبار]] در ظرف زمانی مورد نظر خودشان است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[تأویل - شاکر (مقاله)|تأویل]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۸۹ - ۱۱۱.</ref>.

[[تأویل قرآن]]، نه از سنخ الفاظ است و نه از سنخ معانی و مدلولات الفاظ، بلکه از امور خارجی و [[عینی]] است<ref>ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا، ج ۳، ص ۲۷.</ref> اگر [[خداوند]]، آن [[حقیقت]] را به صورت مجموعه‏ای از الفاظ نازل کرده است، از این روست که آن را تا حدودی به اذهان ما نزدیک سازد، چنان‏که خود می‌‏فرماید: {{متن قرآن|حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> حا، میم. سوگند به این کتاب روشن. به راستی ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱- ۴؛ ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا، ج ۳، ص ۴۹.</ref>.<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۸۸.</ref>