کاتبان وحی: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

کاتبان وحی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۴ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۲۴

۱۵٬۹۵۷ بایت حذف‌شده ، ‏۱۴ نوامبر ۲۰۲۳

۱۱۳٬۶۶۷

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{نبوت}}
-<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
+{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[کاتبان وحی در تاریخ اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}
-<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[کاتبان وحی در حدیث]] - [[کاتبان وحی در نهج البلاغه]] - [[کاتبان وحی در تاریخ اسلامی]]</div>
-<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[کاتبان وحی (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
-==مقدمه==
-*[[محمد]]{{صل}} در [[چهل سالگی]] به [[رسالت]] [[مبعوث]] شد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.</ref>. آن [[حضرت]] در [[غار حرا]] به [[راز و نیاز]] با [[خدا]] مشغول بود که [[جبرئیل]]، اوّلین [[آیات]] [[نورانی]] [[قرآن کریم]] را به ایشان [[وحی]] کرد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.
-*[[پیامبر]]{{صل}} طبق [[آیات قرآن]]: {{متن قرآن|وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref> «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.</ref> و به [[شهادت]] [[تاریخ]]<ref>اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.</ref>، فردی "امّی" و درس‌ نخوانده بود. چون آن [[حضرت]] نمی‌توانست [[آیات قرآن]] را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، [[دستور]] داد [[قرآن]] را بنویسند تا [[آیات الهی]] همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران [[نگارش]] [[قرآن]]، "کاتبان وحی" گفته‌اند.
-*روندِ [[نگارش]] [[آیات]] به این صورت بود که پس از [[نزول]] [[آیات]] بر [[رسول اکرم]]{{صل}}، آن [[حضرت]]، [[آیات]] را بر کاتبان وحی [[املا]] می‌کرد و کاتبان، [[آیات]] را می‌نوشتند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.</ref>. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، [[اختلاف]] است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب [[پیامبر]]{{صل}} معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب [[وحی]] بوده‌اند یا غیر [[وحی]]<ref>سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.</ref>.
-*دکتر [[محمود رامیار]] می‌نویسد: "در شماره کاتبان وحی [[اختلاف]] نظر بسیار است. [[حافظ بن عساکر]] در [[تاریخ]] [[دمشق]] ۲۳ نفر را یاد می‌کند. [[ابن عبدالبر]] ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. [[برهان‌الدین حلبی]] ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و [[مجتهد زنجانی]] نیز همین عدد را [[نقل]] می‌کند"<ref>محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۲-۲۶۱.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۳-۲۳۴.</ref>.
-==کاتبان وحی==
-*مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}}، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به [[اسامی]] سایر افرادی که به عنوان کاتب [[وحی]] بوده‌اند، اشاره می‌شود.
-*[[ابن‌ندیم]] به [[نام علی]]{{ع}}، [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت]] [[زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[عبید بن معاویة بن یزید]]<ref>محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.</ref> با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است. [[صاحب المحبر]]؛ [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت بن زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]<ref>ابن حبیب بغدادی، المحبر، ص۲۸۶.</ref> را ذکر می‌کند.
-*دکتر [[محمود رامیار]] در [[تاریخ قرآن]]، کاتبان وحی را در [[مکّه]] و [[مدینه]] به صورت مجزا ذکر می‌کند و قائل است که [[اسامی]] ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد که [[منابع اسلامی]]، کاتبان وحی را در [[مکه]] این گونه نوشته‌اند: خلفای چهارگانه، [[شرحبیل بن حسنه]]، [[عبدالله بن سعد]]، [[خالد بن سعید بن عاص]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[سعد بن ابی وقاص]]، [[عامر بن فهیره]]، [[علاء بن حضرمی]]، معیقب، [[ارقم بن ابی ارقم]]، [[حاطب بن عمر]]، [[حاطب بن ابی بلتعه]]، [[مصعب بن عمیر]]، [[عبدالله بن جحش]]، [[جهم بن قیس]]، [[سالم بن مولی]] و [[ابی‌حذیفه]].
-*کاتبان وحی در [[مدینه]] عبارت‌اند از: [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]]، [[عبدالله بن رواحه]]، [[ثابت بن قیس]]، [[حنظلة بن ربیع]]، [[حذیفة بن یمان]]، [[علاء بن عقبه]]، [[جهم بن الصلت]]، [[عبدالله بن زید]]، [[محمد بن مسلمه]]، [[حنظلة بن ابی عامر]]، [[عبدالله بن ابی]]، [[ابوزید]] [[قیس بن السکن]]، [[عقبة بن عامر]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوایوب انصاری]] و [[مغیرة بن شعبه]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
-*[[محمود رامیار]] [[معتقد]] است این فهرست به بررسی بیشتر و دقیق‌تری [[نیاز]] دارد؛ زیرا ما کسانی را می‌شناسیم که [[نوشتن]] می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده است و مصحفی از آنها را باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این فهرست نیست، مثل [[انس بن مالک]]، [[منذر بن عمرو]]، [[اسید بن حضر]]، [[دافع بن مالک]]، [[ابوعبیده جراح]]، [[سعد بن عبید]] و [[ابوالدرداء]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
-*[[آیت‌الله]] [[محمد هادی معرفت]]، کاتبان رسمی [[وحی]] را ۴ نفر ذکر کرده است: [[علی]]{{ع}}، [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]] و [[زید بن ارقم]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.</ref>. سپس می‌نویسد که [[علی بن ابی طالب]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]] به [[دلیل]] ملازمت مداوم با [[رسول خدا]]{{صل}} به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در [[نگارش]] [[وحی]] و احاطه به [[نصوص]] [[قرآنی]] بوده‌اند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.</ref>.
-==مشهورترین کاتبان وحی==
-*'''۱. [[حضرت علی]]{{ع}}:''' [[حضرت علی]]{{ع}} به [[دلیل]] ملازمت و [[همراهی]] همیشگی با [[خاتم انبیا]]{{صل}} یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، [[مورد اتفاق]] همه [[مسلمانان]] است که [[حضرت علی]]{{ع}} [[امام]] [[مسلمانان]] و [[اعلم]] آنها به [[قرآن]] و [[شئون]] آن است. ایشان، مؤسس [[علم تفسیر]] و یکی از کاتبان مهم [[وحی]] بوده است<ref>درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.</ref>. آن [[حضرت]] بیش از سایر کاتبان وحی، به [[نگارش]] [[وحی]]، موفق بود. ایشان از همان ابتدای [[نزول وحی]]، طبق فرمایش خودشان، [[نور]] [[وحی]] و [[رسالت]] را می‌دیدند<ref>نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.</ref>.
-*اولین کسی که در [[مکه]]، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت [[وحی]] شد، [[علی]]{{ع}} بود و تا آخرین روز [[حیات پیامبر]]{{صل}} به این کار ادامه داد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.</ref>. [[سلیم بن قیس هلالی]] می‌گوید: نزد [[علی]]{{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم و [[مردم]]، دور او را گرفته بودند. آن [[حضرت]] فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره [[کتاب خدا]] از من بپرسید، به [[خدا]] قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه [[پیامبر]]{{صل}} آن را بر من خواند و [[تفسیر]] و [[تأویل]] آن را به من آموخت"<ref>به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳</ref>. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره [[کتاب خدا]] بپرسید. آیه‌ای در [[قرآن]] نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"<ref>{{متن حدیث|سلونی عن کتاب الله فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل}}؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.</ref>.
-*[[قرآنی]] که [[امام علی]]{{ع}} نوشته بود همراه توضیح و [[تفسیر آیات]] بود. [[علی]]{{ع}} می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید [[قرآنی]] را که [[پیامبر]]{{صل}} برای من [[املا]] کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"<ref>{{متن حدیث|لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}}}؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.</ref>؛ .
-*'''٢. [[ابی بن کعب]]''': [[ابی بن کعب]]، قبل از [[اسلام]] از [[احبار]] [[یهود]] ([[دانشمندان یهودی]]) بود. وقتی [[اسلام]] آورد از جمله کاتبان وحی شد<ref>خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.</ref>. او اولین فردی بود که در [[مدینه]]، [[وحی]] را نوشت<ref>محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.</ref>.
-*[[ابی بن کعب]]، شخصی است که [[پیامبر]]، [[قرآن]] را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره [[عثمان]]، [[سرپرستی]] آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی [[اختلاف]] می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.</ref>.
-*'''٣. [[زید بن ثابت]]:''' او از مشاهیر و [[دانشمندان]] [[صحابه]] و از کاتبان وحی بود<ref>ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.</ref>.[[زید]] در [[مدینه]]، [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به [[دستور]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[زبان]] و [[نوشتن]] [[عبرانی]] را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای [[نوشتن]]، ملازم [[پیامبر]]{{صل}} بود<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref> از خودِ [[زید]] [[نقل]] شده است: "من [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بودم و هر وقت [[وحی]] نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.</ref>.
-==نحوه [[کتابت قرآن]] در زمان [[پیامبر]]{{صل}}==
-*به [[دستور]] [[رسول اکرم]]{{صل}} آیه‌های [[قرآن]] به صورت منظم در هر [[سوره]] ثبت می‌شد. هر [[سوره]] با [[نزول]] "بسم‌الله" آغاز و با [[نزول]] بسم‌الله [[جدید]]، تمام می‌شد. [[سوره‌ها]] با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>.کاتبان، غالباً [[قرآن]] را با خط [[نسخ]] می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.</ref>.
-*[[عقیده]] عده‌ای بر آن است که برای [[نگارش]] [[قرآن]]، بیشتر از خط [[کوفی]] استفاده می‌شد...؛ اما کهن‌ترین نسخه [[قرآن]] -که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط [[نسخ]] بیشتر از خط [[کوفی]] شباهت دارد <ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷.</ref>.
-==نوشت‌افزار معمول برای [[نگارش]] [[قرآن]]==
+== مقدمه ==
-*از جمله چیزهایی که [[قرآن]] روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
+[[پیامبر]] {{صل}} به منظور [[حفظ]] و صیانت از [[نصوص]] [[قرآنی]]، علاوه بر [[استمداد]] از نیروی [[حافظه]] خود و [[مردم]]، [[دستور]] داد تا [[قرآن]] را به رشته تحریر درآورند. به همین جهت، نگارندگان [[قرآن کریم]] را «[[کتّاب وحی]]» می‌گویند. شمار این نویسندگان به [[چهل]] و سه و یا [[چهل]] و پنج نفر بالغ گردید؛ از جمله [[خلفای راشدین]]، [[زید بن ثابت]]، [[زبیر بن عوام]]، [[عبدالله بن جحش]]، [[مصعب بن عمیر]] و دیگران<ref>تاریخ القرآن، زنجانی، ص۴۲؛ تأسیس الشیعه، ص۲۷۹-۲۷۸؛ تاریخ القرآن، ص۵۴-۵۳.</ref>. مشهور نزد [[اهل سنت]] آن است که نخستین کاتب [[وحی]] در [[مکه]] "[[عبدالله بن ابی سرح]]" و در [[مدینه]] "[[ابی بن کعب]]" بود<ref>عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج۲۰، ص۱۹.</ref>، ولی طبق [[روایات شیعه]] و برخی از [[منابع اهل سنت]]، پیش از همه، [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} به [[نگارش وحی]] [[همت]] گماشت، و پس از وی "[[زید بن ثابت]]" در مرحله بعدی قرار داشت<ref>تاریخ القرآن، زنجانی، ص۱۶۴؛ الفهرست، ص۴۱؛ الأتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۹؛ الکافی، ج۴، ص۴۴۴؛ سفینة البحار، ج۲، ص۴۱۴؛ تأسیس الشیعه، ص۳۱۷-۳۱۶؛ تفسیر الصافی، ج۱، ص۲۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۲.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۵۳.</ref>.
-#'''عُسُب:''' چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
-#'''لِخاف:''' سنگ‌های نازک و سفید؛
-#'''رُقاع:''' جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
-#'''اُدُم:''' پوست آماده شده برای [[نوشتن]]<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>؛
-#'''اکتاف:''' جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
-#'''اقتاب:''' چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
-#'''حریر و پارچه:''' گاهی [[قرآن]] را بر روی آنها می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.</ref>.
 == جستارهای وابسته ==
+* [[کتابت قرآن]]
-==منابع==
+== منابع ==
-* [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
+{{منابع}}
+# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']]
+{{پایان منابع}}
-==پانویس==
+== پانویس ==
-{{یادآوری پانویس}}
 {{پانویس}}
-[[رده:مدخل]]
+[[رده:وحی]]
-[[رده:کاتبان وحی]]