سوء استفاده از بیت المال: تفاوت میان نسخه‌ها

از دیگر آثار چنین تصرفاتی آن است که شخص جزو کسانی می‌شود که [[خداوند]] آنان را [[لعن]] کرده است؛ پس [[متصرف]] غیرمجاز در [[انفال]] و [[اموال عمومی]] [[ملعون]] است؛ چنانکه [[امام باقر]]{{ع}} از رسول‌اکرم{{صل}} نقل می‌کند که ایشان فرمودند: پنج کس‌اند که من و هر [[پیامبر]] مستجاب‌الدعوه‌ای، آنان را [[لعنت]] کرده است: آن کس که در [[کتاب خدا]]، آیه‌ای را زیاد گرداند؛ و کسی که [[سنت]] و روش مرا، رها کند و کسی که [[قضا و قدر]] خدا را [[تکذیب]] کند و می‌گوید [[انسان]] [[آزاد]] است؛ و کسی که [[حرمت]] [[اهل بیت]] مرا - که خدا [[واجب]] فرموده - نگه ندارد؛ و کسی که اموال عمومی را، به خود منحصر سازد و تصرف در آن را به نفع خود [[حلال]] شمارد.<ref>الکافی، ج۲، ص۲۹۳</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

{{اصلی|تقسیم بیت المال}}

[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} به عمربن خطاب فرمود: سه چیز است که اگر آنها را [[حفظ]] کنی و به آنها عمل کنی، از هر چیز دیگر، تو را کافی است و اگر آنها را ترک کنی، چیز دیگری برای تو فایده ندارد. [[عمر]] گفت: آنها چیست؟ امام فرمود:

#[[اجرای حدود]] بر همه کس؛ چه از [[اقوام]] باشد و چه غیر از آنان؛

[[امام کاظم]]{{ع}} درباره [[عدالت]] در تقسیم [[اموال عمومی]] فرموده است: [[خدا]]، تمامی مال‌ها را تقسیم کرده و [[حق]] هر مستحق را از [[خاصه]] و [[عامه]] و [[فقیر]] و [[مسکین]] و اصناف دیگر [[مردم]] را به آنها داده است. سپس فرمود: اگر در میان مردم، عدالت حکمفرما باشد، همه، [[بی‌نیاز]] شوند و باز فرمود: عدالت، از عسل شیرین‌تر است و عدالت را پیشه نکند، جز کسی که عدالت را خوب بداند.<ref>اصول کافی، ج۲، ص۴۹۵</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

برخی از [[مسئولان]] [[عادت]] کرده‌اند تا از [[بیت‌المال]] برای معاونان و اطرافیان خویش بخشش کنند و هدایائی بدهند و پاداشی را تعیین کنند. البته اگر اینها در جای خود و به اندازه [[لیاقت]] و [[کاردانی]] و از باب [[تشویق]] باشد، خوب است؛ ولی از آنجا که [[میزان]] و مقدار آن معلوم نیست، هر کسی از این تبصره استفاده کرده و زمینه خیانت به بیت‌المال را فراهم می‌آورد. برخی از مسئولان برای آنکه [[حقوق]] کلان و نامتناسب خود را توجیه کنند یا پاداش‌هایی را برای خود وضع نمایند، [[اقدام]] به دادن پاداش‌های میلیونی به همکاران می‌کنند تا خودشان به طور طبیعی چند برابر آن یعنی پاداش‌های سنگین‌تر دریافت کنند.

از نظر [[اسلام]] هرگونه تصرفی در بیت‌المال باید بسیار با حساسیت انجام گیرد و کسی حق ندارد تصرفی داشته باشد که افزون بر لیاقت و دیگر [[موازین]] و معیارهای عقلایی و [[عقلانی]] و [[شرعی]] باشد. کسی که ماذون به [[تصرف در بیت‌المال]] است باید بداند که تصرفات او اگر بیجا باشد باید [[روز قیامت]] پاسخگو باشد حتی اگر بتواند برای مسئولان ارشد خود توجیهی داشته باشد ولی باید ببیند توجیه و عذری در پیشگاه خدا خواهد داشت یا نه؟.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

از نظر [[اسلام]] و [[عقل]] و عقلا [[اصول اخلاقی]] مهم عبارتند از [[عدالت]]، [[صداقت]] و [[امانت]] و [[وفا به عهد]] و [[پیمان]]. حال اگر کسی به امانت خیانت کند باید بداند که نه‌تنها مراعات اصول اخلاقی را نکرده، بلکه از نظر [[شریعت اسلام]] خیانت کرده و باید در [[قیامت]] پاسخگوی [[خدا]] به سبب خیانت در امانت باشد.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

چنانکه گفته شد، اموال عمومی تنها در [[اختیار]] کسانی است که [[ولی‌الله]] و یا ماذون از سوی ولی‌الله باشند؛ پس هرگونه تصرفی تنها در چارچوب [[موازین]] [[عقلی]] و عقلایی و [[شرعی]] است که ولی‌الله مشخص می‌کند و اگر تصرفی بیرون از این معیارها انجام دهد خیانت است.

[[امام علی]]{{ع}} درباره نقش [[مسئولان]] نسبت به [[بیت‌المال]] می‌فرماید: [[حق]] نداری به دلخواه خویش، به [[مردم]] چیزی بگویی و بدون دستور، به کارهای دشوار [[اقدام]] ورزی! در دست تو، [[مالی]] از [[اموال]] [[خداوند عزوجل]] است و تو، یکی از خزانه‌داران اویی تا آن را به دست من بسپاری.<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۶</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

بیت‌المال دارای دایره وسیعی از [[انفال]] و [[زکات]] و مانند آنها را شامل می‌شود. بنابراین، اگر زکاتی برعهده شخص است باید بپردازد و تا پیش از پرداخت آن، خدا و [[خلق]] در این [[مال]] به طور مشاع [[شریک]] هستند و هرگونه [[تصرف]] در [[ملک]] مشاعی بدون [[اجازه]] طرف یا اطراف دیگر ناروا است. بنابراین، هر کسی که [[حقوق مالی]] برعهده اوست باید آن را بپردازد و خود را از مال غیر [[آسوده]] کند. [[خداوند]] در آیاتی از جمله ۱۹ [[سوره ذاریات]] و ۲۴ و ۲۵ [[سوره معارج]] و [[آیات]] دیگر [[قرآن]] از [[حقوق دیگران]] در اموال کسبی سخن به میان آورده است. البته برای بسیاری از مردم سخت است که حقوق دیگران را از مال به ظاهر خویش ادا کنند. اگر کسی بداند که مالی که کسب می‌کند تنها بخشی از آن را مالک می‌شود و بقیه [[ملک]] [[خداوند]] باقی می‌ماند آن هنگام شاید برایش آسان‌تر باشد تا ملک [[خدا]] را به خدا برگرداند و به صاحبان آن یعنی [[ولی‌الله]] و مستحقان بازدهد.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

[[حضرت علی]]{{ع}} در نامه‌ای به [[عبدالله بن عباس]] نوشت: از [[بنده خدا]] علی [[امیرالمؤمنین]] به عبدالله بن عباس اما بعد، بنگر آنچه را نزد تو جمع شده از [[غلات]] [[مسلمانان]] و درآمدها و [[غنایم]] متعلق به ایشان، پس آنها را بین افرادی که نزد تو هستند (و احتیاج دارند) تقسیم کن تا ایشان را بی‌نیاز‌سازی و باقی مانده آن را نزد ما بفرست تا بین کسانی که نزد ما هستند، تقسیم کنیم.<ref>بحارالانوار، ج ۳۲، ص۴۰۱</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

یکی از بزرگ‌ترین خطراتی که [[مسئولان]] را [[تهدید]] می‌کند، خودبرگزینی به جای [[ایثارگری]] است. مسئولان با توجه به موقعیت شغلی و اشراف اطلاعاتی و مانند آن، می‌توانند به [[سادگی]] سوءاستفاده کرده و با ارائه این اطلاعات به [[دوستان]] و [[خویشان]]، نوعی [[فزون‌خواهی]] را برای خود و آنان فراهم آورند. [[انحصار‌طلبی]] نیز بخشی از این امر است که در [[روایات]] از آن [[نهی]] شده است. در [[اسلام]] از [[مردم]] خواسته می‌شود تا [[اهل]] [[ایثار]] و گذشت باشند و دیگران را بر خود مقدم دارند، در حالی که در [[نظام سرمایه‌داری]] و [[دنیاخواهی]]، [[انسان]] به جای ایثار دنبال [[استیثار]] می‌رود و خود را بر دیگران مقدم می‌دارد. این‌گونه است که در نظام‌های [[سرمایه‌داری]] و [[مادی‌گرایی]] ویژه‌خواری و [[انحصار]] و [[استیثار]] در [[نظام اقتصادی]] یک اصل اساسی می‌شود و گروه‌هایی در [[جوامع]] به عنوان ویژه‌خواران و یا حامیان اطلاعاتی آنان پدید می‌آید که در مجالس و [[پارلمان]] و دیگر مراکز حساس حضور یافته و به کمک ویژه‌خواران می‌آیند.

[[امام علی]]{{ع}} خطاب به [[مالک اشتر]] به عنوان [[حاکم]] و [[والی مصر]] فرموده است: {{متن حدیث|إيّاكَ وَ الاستئثارَ بِمَا الناسُ فيهِ أُسْوَةٌ}}؛ بپرهیز از ویژه‌سازی ([[انحصارطلبی]]) در چیزهایی که همه [[مردم]] در آنها برابرند.<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۵۳</ref>

[[امام رضا]]{{ع}} نیز فرموده است: [[بیزاری]] از کسانی که به [[آل محمد]]{{عم}} [[ظلم]] روا داشتند… و [[برائت]] از [[پیمان‌شکنان]] و [[منحرفان]] و مرتدان… و برائت از ویژه‌سازان [[اموال عمومی]] [[مسلمانان]] بر خود، … از شرایط [[اسلام راستین]] است.<ref>عیون‌ اخبار‌الرضا، ج ۲، ص۱۲۶</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

در مصرف بیت‌المال باید از هر جهت دقت کرد. [[مال]] باید در ردیف و در مورد ضروری خود [[هزینه]] شود و از [[اسراف]] و [[تبذیر]] خودداری شود. راه‌اندازی همایش‌های بی‌فایده و دادن پاداش‌های بیجا و غیراصولی موجب می‌شود تا [[مسئول]]، هم خود [[زیان]] کند و هم در [[دنیا]] و [[قیامت]] پاسخگو باشد. پس کاری نکند که خسارتی به بیت‌المال وارد شود و هزینه‌های اضافی بر دوش [[مسلمین]] و بیت‌المال بار شود.

امام علی{{ع}} برای کارگزارانش درباره مصرف بیت‌المال نوشت: قلم‌‌های خود را نازک کنید و سطرها را نزدیک به هم گیرید و زیادتی کلمات را حذف کنید و مقاصد و منظورها را در نظر بگیرید! بر [[حذر]] می‌دارم شما را از پرحرفی و پرنویسی؛ زیرا، [[اموال مسلمانان]] نمی‌تواند این‌گونه خسارت‌ها را [[تحمل]] کند.<ref>بحار‌الانوار، ج ۷۶، ص۴۹</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

[[ولی‌الله]] و [[حاکم مسلمین]] نباید سرپرستی بیت‌المال را به کس و ناکسی واگذار کند، بلکه باید خود سرپرستی مستقیم داشته باشد. حتی در شرایط سخت باید از جزئیات و کلیات امور بیت‌المال [[آگاه]] باشد و همان‌طوری که به امور مسلمین می‌رسد به بیت‌المال نیز توجه داشته باشد. در [[حقیقت]] مسئولیت‌های اصلی حاکم، [[رهبری]] و [[قضاوت]] و [[سرپرستی]] [[بیت‌المال]] و مانند آنها است.

[[امام علی]]{{ع}} سپاهی را به [[شام]] فرستاده بود و درصدد بود که سپاهی دیگر در پی آنها بفرستد. [[امام]] [[مردم]] را به [[جهاد]] برمی‌انگیخت و مردم، مدتی طولانی، خاموش بودند. امام فرمود: شما را چه می‌شود؟ آیا شما گنگان و لالانید؟ پس عده‌ای از آنان گفتند: ای [[امیرمؤمنان]]! اگر تو می‌روی، ما نیز می‌آئیم. امام فرمود: شما را چه می‌شود؟ به [[راه رشد]] [[توفیق]] نیابید، به راه میانه [[رهبری]] نشوید! آیا در زمانی چنین، سزاوار است که من از [[شهر]] بیرون بروم؟

همانا در چنین هنگام باید مردی از دلیران و نیرومندان شما که من بپسندم، بیرون رود. سزاوار نیست که من [[لشکریان]] و شهر را و بیت‌المال و جمع‌آوری [[خراج]] [[زمین]] و [[داوری]] بین [[مسلمانان]] را واگذارم و رسیدگی به درخواست‌های ارباب [[رجوع]] را، رها کنم و با دسته‌ای در پی دسته‌ای دیگر بیرون [[روم]].<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۱۱۹</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

[[حفظ]] بیت‌المال و مراعات [[حقوق]] مسلمانان به این معنا نیست که در پرداخت [[حقوق کارگزاران]] [[سخت‌گیری]] شود، بلکه [[حق]] آنان را باید به شکل متعارف و [[عرف]] [[پسندیده]] باید داد.

[[حضرت علی]]{{ع}} پس از دستوراتی که در مورد [[گزینش]] [[کارگزاران حکومتی]]، صادر می‌کند، به [[مالک اشتر]] می‌فرماید: …[وقتی آنان را این چنین برگزیدی،] باید که روزی‌شان را فراخ گردانی؛ که این کار، آنان را به [[اصلاح]] خویشتن بسی نیرومند گرداند و از خوردن اموالی که در [[اختیار]] دارند، [[بی‌نیاز]] سازد و هرگاه از [[فرمان]] تو [[سرپیچی]] کنند یا در [[امانت]] [[خیانت]] ورزند با آنان [[اتمام حجت]] شده باشد.<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۵۳</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

روزی، نامه‌ای از [[نجاشی]] – [[والی اهواز]] – به [[امام صادق]]{{ع}} رسید. وی، خبر [[منصوب]] شدن خود را به [[استانداری اهواز]] داده و از [[امام]] درباره [[اجرای احکام]] خدا، دستورالعمل خواسته بود. امام به وی فرمود: بپرهیز از اینکه در غیر [[رضای خدا]]، به [[شاعری]] یا لطیفه‌گویی یا دلقکی، درهمی ببخشی، یا جامه‌ای را از تن بیرون بیاوری، یا متاعی را بر چارپایی، حمل کنی و [[هدیه]] دهی، مگر آنکه همانندش را در [[راه خدا]] [[بخشش]] کنی!<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۱۵۰</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>

بیت‌المال بلکه [[حکومت]] باید در دست [[افراد صالح]] و [[اهل]] [[تعهد]] و [[تخصص]] باشد. اگر حکومت و بیت‌المال در دست نااهل قرار گیرد، نتیجه آن جز غارت بیت‌المال و اختلاس‌های کلان از [[اموال عمومی]] نخواهد بود.

[[حضرت علی]]{{ع}} در طی نامه‌ای به [[اهل مصر]] می‌نویسد: ولی از این اندوهناکم که [[سرپرستی]] حکومت این [[امت]] به دست [[بی‌خردان]] و [[نابکاران]] افتد، بیت‌المال را به [[انحصار]] درآورند، [[آزادی]] [[بندگان خدا]] را سلب کنند و آنها را [[بنده]] خویش سازند، با [[صالحان]] [[نبرد]] کنند و [[فاسقان]] را هم دستان خود قرار دهند.<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۶۲</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین (مقاله)|احکام و آثار تصرف در بیت المال مسلمین]].</ref>