جهنم

جهنم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهنم در قرآن - جهنم در کلام اسلامی - جهنم در معارف دعا و زیارات - جهنم در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جایگاه ابدی انسان‌ها در قیامت، که به تناسب اعمال خوب یا بدشان بهشتی یا دوزخی می‌شوند.

کسانی که به خدا و پیامبران و رستاخیز، باور داشته باشند و کارهای نیکو انجام دهند، به پاداش ایمان و عمل صالحشان، پس از مرگ و در قیامت به بهشت می‌روند. بهشت آنگونه که در قرآن و احادیث آمده، جایی است وسیع، خوش آب و هوا و پر از نعمت‌ها و لذت‌های گوناگون که نیکان و مؤمنان در آنجا همیشه برخوردار خواهند بود و از انواع میوه‌ها، غذاها، نوشیدنی‌ها و حوریان بهره خواهند برد. از بهشت، با نام‌های جنّت، خلد برین، عَدن و دارالسّلام هم یاد می‌شود.

کافران و منافقان و ستمگران و بدکاران، به کیفر زشتی‌ها و ظلم‌هایشان در جایی پر از آتش و عذاب به نام دوزخ یا جهنّم و جحیم خواهند سوخت. نه نعمت‌های بهشت و نه عذاب و آتش جهنم، قابل مقایسه با نعمت و عذاب دنیا نیستند و به مراتب بهتر یا سخت‌ترند.

طاعت پروردگار، انسان‌ها را اهل بهشت می‌سازد و گناه و نافرمانی موجب ورود به دوزخ خواهد بود. عقیده به بهشت و جهنم و کیفر و پاداش قیامت، نقش مهمّی در کنترل انسان و سوق دادن او به نیکی و جلوگیری از فساد و ستم دارد. در آیات قرآن، به طور مفصّل نعمت‌های بهشت و عذاب‌های دوزخ توصیف شده است. جهنم طبقاتی دارد و بهشت، درجاتی.

جهنم یا دوزخ چیست؟

جهنم یا دوزخ همان جای مشهوری است که پر از آتش و موجودات وحشتناک و موذی است و کافران و بدکاران پس از مرگ بدانجا می‌روند و به سزای کردار خویش می‌رسند.

عذاب‌های دوزخ هم روحی‌اند و هم جسمی. برخی جهنمیان همیشه در آنجا می‌مانند و برخی دیگر پس از مدتی بخشوده می‌شوند و به بهشت می‌روند. تنها راه خلاصی از جهنم یا پایان کیفر مقرر است و یا شفاعت شفیعان. گناهان برخی کسان چنان سنگین است که در جهنم جاودان خواهند شد ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. جهنم جای عمل نیست و بنابراین نمی‌توان در آنجا با عمل صالح، خویش را از عذاب رهانید

در نظرگاه‌ شیعی، وجود جهنم، از مظاهر عدل الهی است. خداوند از روی عدل خویش، در آن سرای، میان مؤمنان و کافران و نیکوکاران و زشتکاران جدایی می‌اندازد

قرآن کریم، برای جهنم نام‌ها و صفت‌ها برنهاده است که عبارت‌اند از:

1. سَقَر ﴿سَأُصْلِيهِ سَقَرَ﴾
2. سَعیر ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ﴾،
3. جحیم ﴿فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾
4. لَظْی ﴿كَلَّا إِنَّهَا لَظَى﴾
5. حُطمَه ﴿كَلاَّ لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ﴾،
6. هاویه ﴿وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ﴾
7. حصیر ﴿عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ وَإِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيرًا﴾
8. دار البوار ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾

درک حقیقت کیفرهای دوزخی برای انسان خاکی ناممکن است؛ ولی از آیات و روایات برمی‌آید که بسیار هولناک و رنج‌آورند ﴿سَأُصْلِيهِ سَقَرَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا سَقَرُ لا تُبْقِي وَلا تَذَرُ﴾. بنابر اجماع علمای شیعه، دوزخ هم اکنون نیز وجود دارد﴿أَفَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبَادِي مِنْ دُونِي أَوْلِيَاءَ إِنَّا أَعْتَدْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ نُزُلًا﴾.

برخی روایات، جای دوزخ را « تَحْتِ اَلْأَرَضِينَ اَلسَّبْعِ» به معنای زیرِ زمین‌های هفت‌گانه دانسته‌اند ؛ اما این روایات چنان فراوان نیستند که یقین بیافرینند. دوزخ هفت در دارد ﴿لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ﴾ و در روایت است که هفت طبقه دارد و پایین‌ترین طبقه، جهنم نام دارد. طبقه‌های بعدی عبارت‌اند از: لظی، حطمه، سقر، جحیم، سعیر و هاویه. برخی مفسران شیعه گفته‌اند هر یک از درهای هفت‌گانه متعلق به یکی از این طبقات است

طبقات دوزخ یکی از دیگری هولناک‌تر و دردآورترند و آنان که بدین طبقات راه می‌یابند، یکی از دیگری، گناهکارتر. از اینجا می‌توان نتیجه گرفت که کیفرهای دوزخی، بسته به گناه آدمی سبک و سنگین می‌شوند.

جهنمیان

کسانی که اعمال بد آنها از اعمال نیکشان بیشتر است، پس از مرگ به جهنم می‌روند و کیفر می‌بینند. موجوداتی همچون فرشتگان نیز به عنوان مأموران عذاب در جهنم خواهند بود ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾؛ ولی کسانی که در این مکان کیفر می‌بینند، انسان‌ها و اجنه‌اند ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾

از برخی آیات قرآن برمی‌آید که انسان‌ها چه خوب و چه بد، همه نخست به جهنم می‌روند؛ ولی پرهیزگاران بی‌درنگ رها می‌شوند و ستمگران گرفتار می‌گردند

از احادیث معصومین (ع) نیز همین معنا برمی‌آید. طریق عبور افراد، بنابر ایمان و عمل دنیوی آنها، متفاوت است. برخی همچون برق می‌گذرند و برخی همچون تندباد و برخی همچون دویدن اسب و ....

آنان که به جهنم می‌روند، بر چند دسته‌اند:

1. گروهی سرانجام رهایی می‌یابند و به بهشت می‌روند؛ ولی توقف آنها در جهنم طولانی است.
2. گروهی دیگر، هر چند سزاوار توقفی بیشترند، به شفاعت شفیعان مشمول لطف خداوند می‌شوند و به بهشت می‌روند.
3. کسان دیگری نیز هستند که بر اثر بزرگی گناه، در جهنم جاودان می‌مانند. از این کسان‌اند کافران﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، منافقان ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِم مَّا هُم مِّنكُمْ وَلا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ لَن تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُم مِّنَ اللَّهِ شَيْئًا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، کسی که گناه سراسر وجودش را گرفته ﴿بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، کسی که مؤمنی را به عمد و ناحق کشته ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾، رباخواران ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ستم‌پیشگان ﴿فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ ﴾ و برخی کسان دیگر.

بنابر اعتقاد مشهور علمای شیعه، علت اصلی خلود در جهنم، کفر است. پس می‌توان گفت کسانی که در دوزخ جاودان می‌شوند، عمل آنها به کفر بازمی‌گردد و در حقیقت، این کسان در شمار کافران‌اند. اگر کسی مؤمن باشد و به خدا معرفت داشته باشد، هیچ گاه جاودانه در جهنم نمی‌ماند، بلکه اگر به علتی جهنمی شود، پس از کیفر دیدن و پاک شدن، رها می‌شود و به بهشت راه می‌یابد.

عذاب جهنمیان به دو صورت است: عذاب جسمانی و عذاب روحانی. جهنمیان نه می‌میرند و نه زندگی می‌کنند؛ بلکه همواره در حالتی میان حیات و ممات به سر می‌برند ﴿إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحْيَى﴾ و پیوسته به گناه خود معترف‌اند ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ و اظهار پشیمانی می‌کنند؛ ولی پشیمانی آنها پذیرفته نیست ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾..

جستارهای وابسته

• آتش (طبیعی)
• آتش (نشانه ظهور)

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی