نیاز به دین: تفاوت میان نسخه‌ها

اولاً: نوع [[بشر]] برای نیل به اهداف و غایات نهایی [[زندگی]] خود نیازمند [[استمداد]] ربانی و [[هدایت الهی]] است و توانمندی‌های [[علمی]] و عملی او در هیچ مقطعی از [[رشد]] و تکاملش نمی‌تواند پاسخ‌گوی این نیاز بنیادی و سرشتی و ماهوی وجود او باشد؛

ثانیاً: این نیاز، حداکثری و همه‌جانبه به گستره همه ابعاد و [[شئون زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] اوست و به عرصه خاصی از زندگی او محدود نمی‌شود؛

==بررسی تلقی حداقلی از دین==

اینان چون از محتوای [[دیانت]] نیز تلقی حداقلی دارند و دین را در همان [[اصول اخلاقی]] و [[احکام کلی]] مربوط به [[حسن و قبح عقلی]] که عموماً در محدوده [[فهم عرفی]] و [[وجدان اخلاقی]] عموم انسان‌هاست خلاصه کرده‌اند، اساساً بر این باورند که نیازمندی به دین حداقلی نیز در مرحله‌ای از [[رشد عقلی]] انسان پایان می‌یابد.

در این جا به جاست که بیش‌تر درباره تلقی‌های حداقلی از [[دین]]، از حیث [[نیازمندی]] موقتی یا دایمی به دین بیندیشیم و بر مبنای آنچه در قسمت [[ادله]] [[نبوت]] و [[فلسفه]] [[ارسال رسل]] و [[ادیان آسمانی]] بیان شد، این منظر را نقد و بررسی کنیم.

==دین و حداقل‌های لازم برای [[زندگی]] [[انسانی]]==

بر اساس این دیدگاه، از آنجا که حداقل‌های زندگی [[بشر]] امروز در زمره بدیهیات و مسلمات بسیار روشن [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] در آمده‌اند، پس با توجه به گستردگی ابعاد و پیچیدگی بسیار فراوان [[جوامع]] امروزی، [[نیازهای بشر]] بسیار فراتر از آن چیزی است که [[ادیان الهی]] عرضه داشته‌اند و بر این اساس، می‌توان مدعی شد که چون [[تعالیم]] [[ادیان الهی]] مناسب [[جوامع]] [[بدوی]] و ساده اولیه است، دوره [[نیازمندی]] به [[دین]] به سر آمده است<ref>در این بیان تأمل کنید: «احکام طهارتی که در شرع آمده، حداقل کاری است که در ساده‌ترین شرایط و بدوی‌ترین جوامع می‌توان در مقام رعایت بهداشت انجام داد؛ یعنی در اقلی‌ترین شرایط معیشتی آن حکم اقلی قابل اجرا و لازم الاجراست». عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، ص۸۸؛ همچنین، «همین فقه دنیوی هم اقلی است؛ چراکه اصولاً مسائل حقوقی بخش کوچکی از زندگی بشر را فرا می‌گیرد و متناسب با جامعه‌ای بدوی و اولیه است و در اساس ناظر به فصل خصومات است». عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، ص۹۱.</ref>.

==اصل دین، هسته مشترک همه ادیان الهی==

«... [[احکام شرعی]] قرآن بر فهمی [[تفسیری]] از [[واقعیات]] و روابط موجود اجتماعی جامعه [[حجاز]] و بر روابط [[عبادی]] [[انسان‌ها]] با [[خدا]] در آن جامعه مبتنی بوده و [[هدف]] آن، [[تفسیر]] واقعیات اجتماعی به صورتی که با [[اراده خدا]] سازگار باشد بوده است. صدور این احکام اصلاً به معنای وضع احکام برای همه جامعه‌ها و همه عصرها نبوده است»، ([[محمد مجتهد شبستری]]، «قرائتی [[نبوی]] از [[جهان]]»، مجله [[مدرسه]]، سال دوم، شماره ۶، تیر ۱۳۸۶، ص۹۷ به نقل از: عباس شریفی، [[شریعت]] و [[عقلانیت]]، ص۱۸۹).</ref>. از آنجا که این تفصیلات بیش از آن‌که ریشه در چنان [[احکام کلی]] و اجمالی و [[مشترکات]] اصیل [[ادیان الهی]] داشته باشد، ریشه در امور بشری، دانش‌های عصری، [[سنن اجتماعی]] و شرایط تاریخی ویژه هر دوره و جامعه‌ای دارد، پس اموری عرضی و خارج از اصل و [[حقیقت]] [[دین]] هستند و به این ترتیب، نقش اصل و [[لُب]] دین در [[زندگی]] [[بشر]] را باید نقشی حداقلی دانست.

==اساس [[دیانت]] و ذاتی دین: (مقاصد اصلی [[شرع]])==

آنچه اصل و اساس دیانت را تشکیل می‌دهد و ذاتی دین محسوب می‌شود، همان مقاصد اصلی شرع است؛ یعنی مقاصدی چون: نیل به [[سعادت اخروی]]، [[حفظ دین]]، [[عقل]]، [[نسل]]، [[مال]]، [[جان]] [[مردمان]] و [[بندگی]] کردن [[خداوند]]. غیر از این مقاصد هرچه از احکام و آموزه‌ها و [[تعالیم دینی]] کلی و جزئی، [[عام و خاص]] و [[مطلق و مقید]] وجود دارد، چه از جانب [[انبیا]] و چه از جانب [[عالمان دینی]] با عنوان دین به جامعه بشری عرضه شده است، همگی در زمره عرضیات دین محسوب می‌شوند. عرضیات، جنبه تاریخی دارند و کاملاً متأثر از شرایط [[اجتماعی]]، [[فرهنگی]]، علمی مدنی هر عصر و دوره‌ای هستند، پس با اصل دیانت که همان مقاصد [[شرعی]] است ربط درونی، ذاتی و مبنایی ندارند؛ به بیان دیگر، در واقع عرضیات، راه‌حل‌ها، شیوه‌ها، نسخه‌ها و راهکارهای برآمده از [[دانش‌ها]] و فهم بشری هر دوره برای نیل به مقاصد شرعی است. از این رو، آنچه از دیانت همواره ثابت و [[تغییر]] ناپذیر است، مقاصد آن است و آنچه تغییر می‌نماید، [[شیوه]] و برنامه‌های عملی نیل به چنان مقاصدی است<ref>جهت آشنایی بیشتر با این نگرش ر.ک: محسن کدیور، «از اسلام تاریخی به اسلام معنوی»، در: عبدالکریم سروش و دیگران؛ «به طور کلی تمام نظام حقوقی اسلام جزء عرضیات است، نباید مقاصد شارع را با راه نیل به آن مقاصد یکی دانست»، (عبدالکریم سروش، اخلاق خدایان، ص۱۰۳).</ref>. از آنجا که بخش ذاتیات [[دین]] بسیار کمتر از بخش عرضیات آن، بوده اساساً تنها همین بخش نیز حقیقتاً قابل استناد به دین است، پس می‌توان نتیجه گرفت [[نقش دین]] در [[جامعه]] و [[زندگی]] [[انسان]] نقش حداقلی است و نه حداکثری.

بر پایه این تلقی از [[حقیقت]] دین، وقتی همه [[تعالیم]] عملی دین در زمره عرضیات آن است و عرضیات نیز برآمده از [[دانش‌ها]] و بینش‌های عصری و [[فرهنگ]] و [[مدنیت]] زمانه باشد، حقیقتاً چیزی از دین به عنوان [[آیین]] زندگی قابل استناد به دین نخواهد بود و اصولاً دین را نمی‌توان آیین زندگی و شیوه‌ای از زندگی خواند. اگر ذات و حقیقت [[دیانت]] همان مقاصد [[شرعی]] باشد، پس دین چیزی جز یک جهت‌گیری کلی برای زندگی [[بشر]] نخواهد بود که خود همین جهت‌گیری کلی نیز چون خارج از [[فهم]] و [[ادراک]] بشر نیست و بدون استناد به دین در [[جامعه بشری]] همیشه مطلوب بوده است، باز وجهی برای انتساب آن به دین وجود ندارد.

بر این اساس، چون همه آنچه را که مقاصد شرعی می‌دانیم، پذیرفته شده [[عقل]] و [[وجدان]] بشر است و در زمره [[احکام]] [[عقل عملی]] انسان محسوب می‌شود، پس نقش دیانت نه حداقلی، بلکه به صفر می‌گراید و بشر بدون [[استمداد]] از [[ادیان الهی]]، خود به پشتوانه [[ادراکات عقلی]]، وجدانی و [[فطری]] خویش می‌تواند به همان مقاصد شرعی [[حکم]] کند و درصدد تحقق آنها برآید، کما اینکه کم و بیش این مقاصد در همه [[جوامع بشری]] بدون ارتباط با دین به چشم می‌خورد و بشر در تکاپوی وصول به آنها برآمده است<ref>«دین جوهراً برای عرضه عرصه‌هایی است که پای عقل آدمی به آنجا نمی‌رسد. روشن است که دین، فقه و کلام و اخلاق هم دارد و حجم عمده معارف دینی از همین جنس، اما آنها قشر محافظ گوهر دین‌اند و دین اولاً و بالذات برای آموختن حقایق حیرت‌افکن و نامعقول فراعقلی آمده است. در بیرون از این قلمرو، عاقلان به کار خود می‌پردازند و از عهده وظایف خویش بر می‌آیند». (عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، ص۳۳۳ - ۳۳۴).</ref>.

چنان که ملاحظه می‌شود، نتیجه هر سه تلقی یادشده از حداقلی بودن [[دیانت]]، چیزی جز حذف [[نقش دین]] یا به پایان رسیدن دیانت در [[جامعه بشری]] نیست. در واقع، هر یک از این سه تلقی، توجیه و تبیینی برای ختم دیانت شمرده می‌شود، نه [[ختم نبوت]]؛ زیرا همان [[طور]] که بیان گردید، اگر [[اصل دین]] و غرض از ارسال [[انبیا]] حداقل‌های دیانت باشد و حداقل‌ها همان وجوه مشترک همه [[فرهنگ‌ها]] و [[جوامع]] و [[ادیان]] و چون این حداقل‌ها را خود [[بشر]] به [[درستی]] می‌داند که همان [[احکام]] [[عقل]] صریح و [[وجدان اخلاقی]] بشر؛ یعنی کلیات ارزشی و [[احکام اولی]] [[عقلی]] عملی و نظری است، در این صورت وجهی برای ارسال انبیا باقی نمی‌ماند. و چون در هیچ دوره‌ای این حداقل‌ها از بین نرفته است و اساساً به دلیل [[پشتیبانی]] و [[تأیید]] از [[درون انسان]] (عقل و [[فطرت]] و [[وجدان]]) امکان از بین رفتن آنها نبوده است، توجیهی برای تجدید [[نبوت‌ها]] باقی نمی‌ماند و معلوم نیست چرا با وجود استمرار حداقل‌ها، باز [[دین]] و شریعتی تازه و دعوتی دیگر به دنبال می‌آمد.

به ویژه، از حیث کارکردی، دیدگاه حداقلی نمی‌تواند تبیین در خور [[دفاعی]] از [[واقعیت]] دین در [[زندگی]] بشر داشته باشد. با [[تأمل]] در این که ارائه حداقل‌ها چه نقشی می‌تواند در تعالی و [[تکامل]] بشر داشته باشد و چقدر در ایصال [[انسان‌ها]] به سر [[منزل]] مقصود، یا [[تقرب]] به [[غایت]] خلقتشان مؤثر است؟ به تحقیق، باید بگوییم حداقل‌ها، حداقل تأثیر را دارند. بنابراین، این همه مجاهدت‌های انبیا و تلاش طاقت‌فرسای آنان برای [[تبلیغ دین]] و [[اجابت]] گسترده و همگانی انسان‌ها به [[دعوت]] آنان را نمی‌توان توجیه کرد.

==نیاز حداکثری به دین در [[ادله]] [[نبوت]]==

ثانیاً: همه این قواعد و اصول مورد نیاز و همه [[فروع]] متفرع بر آنها، بر اساس توضیحات و ادله یادشده، می‌بایست بر پایه [[آگاهی]] و دانشی رقم خورد که فراتر از قلمرو [[دانش]] متعارف بشری باشد. این دانش به گونه‌ای است که هرگز قابل تصور نیست و بشر در مرحله‌ای از مراحل پیش‌رفت [[عقلی]] و [[علمی]] به آن دست می‌یابد، مانند [[علم]] به [[هدف آفرینش]]، [[کشف]] [[حقیقت]] و [[هویت]] کامل وجود انسان، [[درک]] مرتبه و موقعیت وجودی او در هستی، [[شناخت]] عالم پس از [[مرگ]] و اطلاع از نحوه ارتباط [[دنیا]] و [[آخرت]]، شناخت همه فعل و انفعالات، تأثیر و تأثیرات و دادوستدهای وجود [[آدمی]] با محیط و همه علل و عوامل ظاهری و [[باطنی]] که وجود انسان را فرا گرفته است، آگاهی از همه مراحل و منازل و مدارجی که در [[سیر]] کمالی انسان وجود دارد و چگونگی نیل به آنها و....

==لوازم نیاز حداکثری به [[دین]]==

===کمال حداکثری دین===

نیاز حداکثری به دین از یک سو، ملازم [[جامعیت]] و تمامیت دین است و از سوی دیگر، ملازم دوام و و استمرار آن. هم باید دین برای همه ابعاد و [[شئون زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] [[انسان]] برنامه و راهکار داشته باشد و هم در همه اعصار و ادوار [[زندگی]] [[بشر]] حضور داشته، متناسب با هر عصر و دوره‌ای [[آیین]] و برنامه زندگی ارائه کند. بر این اساس، باور به [[ختم نبوت]] هرگز به معنای ختم دین و پایان [[شریعت]] نخواهد بود، بلکه بر عکس، ملازم آن خواهد بود که [[شریعت خاتم]]، [[کامل‌ترین]] شریعت در مقایسه با همه [[شرایع]] و [[ادیان]] پیش از خود بوده، چنان کمال و غنایی داشته باشد که برای اعصار بعد نیز جامعیت و تمامیت خود را [[حفظ]] کند و قابلیت انطباق و سازگاری با جمیع شرایط متحول و متکامل زندگی بشر را داشته باشد.

چنین تلقی‌ای از [[خاتمیت]] و [[دین خاتم]] نیازمند تبیین و تفصیل بیشتر است که در مباحث بعد بدان خواهیم پرداخت. اگر [[میراث]] [[نبوی]] تنها [[کتاب و سنت]] آن حضرت باشد. با توجه به این که در طول نبوت ۲۳ ساله [[پیامبر گرامی]]{{صل}} نه همه [[وحی]] تبیین شد و نه در [[سیره]] و [[سنت]] آن حضرت تفاصیل مورد نیاز دیگر اعصار و ادوار زندگی بشر عرضه گردید، چنین میراثی نمی‌تواند با إکمال حداکثری یاد شده توافق چندانی داشته باشد. از این رو، هم [[شیعه]] و هم [[اهل سنت]] در بحث [[جاودانگی]]، از مقوله [[اجتهاد]] در دین سخن گفته‌اند و شیعه به [[طور]] ویژه از [[امامت]]. نوشتار حاضر، هم بحث امامت و هم [[اجتهاد]] را از نظر اکمال و اتمام در [[دین]] و خصوصاً ملاک [[خاتمیت]] بررسی می‌کند.

در اینجا بی‌مناسبت نیست درباره تعبیر «إکمال حداقلی» که در آثار برخی نویسندگان<ref>عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، مقاله دین اقلی و اکثری.</ref> آمده است، اشاره‌ای کنیم. [[معتقدان]] به حداقلی بودن دین، در [[تفسیر آیه]] «[[إکمال دین]]» به ناچار به [[تأویل]] واژه اکمال و [[عدول]] از معنای روشن و صریح [[آیه شریفه]] [[متوسل]] گردیده‌اند. از جمله تأویل‌های دور از [[ذهن]] و خلاف ظاهری که برای [[اکمال دین]] ادعا شده، إکمال در حداقل بودن است.

ثانیاً: وقتی [[حقیقت]] و [[اصل دین]] را همان هسته مشترک همه ادیان دانستید، همان‌طور که خود نیز تصریح داشته‌اید<ref>عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، ص۱۰۶.</ref>، چون این هسته، یک سری [[احکام کلی]] و مسلم و بدیهی وجدانی و [[عقلی]] خواهد بود که بدون دین نیز [[عقل]] و [[وجدان اخلاقی]] [[انسان‌ها]] خود بدان معترف است، در این صورت، اکمال در این اصول که همواره مورد [[اعتقاد]] و [[اذعان]] [[بشر]] بوده است، دیگر معنا ندارد؛ زیرا چیزی در نظر انسان‌ها ناقص، یا مغفول نبوده است تا کامل شود!

===جوهره حداکثری دین===

اینکه دین، دارای تعین عصری و [[هویت]] [[تاریخی]] است و در بستر و فضا و زمینه خاصی نازل شده و با مخاطبان و [[فرهنگ]] خاصی روبه‌رو بوده و متناسب با عصر و [[نسل]] ویژه‌ای سخن گفته است، واقعیتی غیر قابل [[انکار]] است. از این رو، تردیدی نیست که [[اسلام]] پوسته و پیرایه و صدف و قالب و صورتی عصری و نسلی و تاریخی دارد که این حیث تاریخی هم شامل [[سنت]] است هم کتاب و هم همه تفاسیری که در ازمنه مختلف بر [[کتاب و سنت]] وارد شده و [[دانش‌ها]] و فهم‌هایی از دین شکل گرفته است که بعدها در [[حکم]] اصل و [[حجت]] تلقی شده است.

پس در اصل این که دین، دارای ذاتی و عرضی، گوهر و صدف، [[مغز]] و پوسته است، شکی نیست. همه سخن بر سر اصل و [[لُب]] و گوهر ذاتی دین است که چیست؟

آیا همان [[مشترکات]] میان [[اعتقادات]] و [[احکام اسلام]] و دیگر [[ادیان]] است؟ آیا همان مقاصد و اهداف [[شریعت]] است؟ آیا همان اصول و [[قواعد]] کلی عملی و ارزش‌های اصولی و اساسی [[اخلاقی]] و مبانی اولی نظری و [[اعتقادی]] است؟ یا آن [[روح]] و [[جان]] و سری است که در این کالبد [[تاریخی]] دمیده شده است و همه [[شئون زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] [[عصر نزول]] و صدور [[شرع]] را در قالب حجم وسیعی از [[احکام]] فرعی تعین و [[تشخص]] بخشیده است. آن مایه حیاتی که در همه شریان‌های [[زندگی]] و مجاری نظر و عمل [[انسان‌ها]] و همه ابعاد و ابعاض و زوایای [[حیات]] فردی و اجتماعی [[انسان]] و [[جامعه]] عصر نزول، جاری و ساری شده است و [[فرهنگ]] و [[مدنیت]] و هویتی جدید و متفاوت با دیگر [[جوامع]] و و اعصار و فرهنگ و مدنیت‌ها به نام [[دین]] و [[اسلام]] پدید آورده است.

این ماده و مایه دین و این روح و سر و جان شامل همه موارد یاد شده، از جمله [[مشترکات]] [[ادیان]]، [[مقاصد شرع]] و احکام و قواعد کلی می‌شود، اما چیزی بسیار فراتر از آنهاست، به طوری که مقاصد شرع، وجهی و احکام و قواعد کلی و اصولی، وجهی دیگر و مشترکات [[شرایع]] نیز یکی دیگر از وجوه آن به شمار می‌رود. کما اینکه مناطات و [[ملاکات احکام]]، رویکردها و جهت‌گیریهای [[تعالیم]]، مبانی و اصول و فرضیات اولی و پایه در آموزه‌های مربوط به هر عرصه از زندگی می‌تواند وجوه دیگر روح دین و جوهره [[تعالیم اسلامی]] محسوب شود.

وقتی نیاز به دین به شکل حداکثری در همه ابعاد و ساحات [[زندگی فردی]] و اجتماعی مطرح است، پس گوهر و جوهره دین نیز حداکثری بوده و نمی‌توان آن را محدود به بخشی از زندگی انسان - بخش فردی آن هم صرفاً بخش [[عبادات]] - یا صرفاً در مجموعه‌ای از اصول کلی خلاصه کرد، بلکه در همه ابعاد و [[شئون زندگی]] انسان چنین جوهری وجود خواهد داشت، آن هم نه در کلیات و اصول، بلکه در همه جزئیات و [[فروع]] آن. البته در هر بعد و بخش از [[زندگی]] و هر جزء و فرعی از آن ممکن است [[احکام]] و [[تعالیم]] جوهری [[دین]] [[صبغه]] و قالب زمانی و مکانی به خود گیرد و خود، دارای گوهر و صدف، ذات و عرضی باشد که [[کشف]] این جوهر و ذات در گرو [[فهم]] [[اجتهادی]] از دین است و اساساً [[رسالت]] [[مجتهد]] و [[حقیقت]] [[اجتهاد]] نیز چیزی جز کنارزدن عوارض و لواحق عصری و زمانی و [[تاریخی]] از چهره [[نصوص دینی]] و [[سیره]] [[پیشوایان دین]] و پی بردن به [[روح]]، اصل و حقیقت فراتاریخی [[تعالیم دین]] و نیز تعین بخشیدن و [[جامه]] عصر و [[زمان]] خود را پوشاندن بر آن نیست.

===ربط حداکثری علم و دین===

اساسی‌ترین نقدی که تلقی حداکثری با آن روبه‌روست، از حیث نسبت علم و دین است. حداقل‌گرایان بر این باورند که در تلقی حداکثری از دین، دیگر جایی برای [[عقل]] و علم بشر نخواهد بود. وقتی همه ابعاد و شئون زندگی انسان را عرصه دیانت و [[شریعت]] بدانیم و دین را در هر جزیی از زندگی و در هر فعل و حرکتی، دارای [[حکم]] و [[دستوری]] دانستیم، چه و جهی و سهمی برای [[نیازمندی]] و استفاده از [[علم]] و عقل بشری باقی خواهد ماند؟

از این رو، [[معتقدان]] به نگرش حداقلی، با تقلیل هرچه بیشتر [[قلمرو دین]]، به دنبال بازکردن هرچه بیشتر عرصه عمل برای [[عقل]] و [[علم]] انسانند. با توجه به [[پیشرفت]] روزافزون علم و [[توسعه]] [[معرفت]] بشری به همه قلمروهای [[زندگی]] و [[عالم طبیعت]]، سرانجام چنین نگرشی به [[دین]] روشن است؛ سرانجامی که در آن جایگاهی برای دین در زندگی [[بشر]] باقی نمانده، همه عرصه‌ها به تملک علم در خواهد آمد؛ یعنی حداقلی بودن [[دیانت]] نیز امری موقتی است و به این ترتیب، هیچ نقشی از دین باقی نخواهد ماند، در حالی که برخلاف تلقی سطحی «همه، یا هیچ» از نسبت [[علم و دین]]، می‌توان در نگرش حداکثری به دین، تلقی «همه و همه» از نسبت علم و دین داشت؛ یعنی همه دیانت و همه عقل و [[علم بشر]] را در هم تنید و در [[خدمت]] یکدیگر و حتی ملازم هم دانست.

اصولاً در تلقی «همه، یا هیچ» [[تعارض]]، یا تباین علم و دین، یا [[عقل و دین]] مفروض گرفته شده است از این رو، حوزه‌های زندگی و [[اندیشه]] میان علم و دین تقسیم می‌شود. آنجا که عقل راه دارد، جایی برای دین نیست و آنجا که در تملک است، جایی برای دخالت عقل باقی نمی‌ماند؛ لذا از این منظر در کشاکش عقل و دین هرچه عرصه دیانت را تنگ‌تر و محدودتر فرض کنیم، میدان [[جولان]] عقل و علم بیشتر می‌شود و هرچه دیانت را غنی‌تر و گسترده‌تر تصور نماییم، عقل و علم را عقب‌تر رانده، نقش آن را در زندگی کم‌رنگ‌تر ساخته‌ایم، در حالی که در تلقی «همه و همه»، نه تنها علم و دین با یکدیگر هیچ‌گونه تعارض و تباینی ندارند که در همه [[شئون]] و ابعاد و ساحات زندگی [[انسان]] تعامل و چه بسا تلازم دارند.

وقتی بهره‌مندی از دین همان چیزی است که در آینه [[ادراک]] ما از دین منعکس و در ظرف فهم انسان درآمده است و ظرفیت فاهمه و عاقله انسان نیز در گرو میزان بهره‌مندی او از [[حقایق]] و [[دانش‌ها]] و بینش‌های اوست، جایگاه [[علم]] و [[دانش]] و [[تعقل]] و [[خردورزی]]، در عرصه فهم و [[اجتهاد]] در دین، جایگاهی بس بزرگ و تعیین کننده و همه‌جانبه به گستره و عمق [[شریعت]] خواهد بود. روشن است وقتی این فهم بخواهد به عرصه عمل نیز کشیده شود و دین فهمی ما در عمل و [[شئون زندگی]] ما ظهور نماید، [[نیازمندی]] به علوم و دانش‌های بشری به اوج خود خواهد رسید.

[[تحقق دین]] و [[جامه]] عمل پوشاندن به [[تعالیم]] و آموزه‌ها و [[احکام شرعی]] در همه عرصه‌ها و ابعاد [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]]، آن هم به نحو همه‌جانبه و هم‌آهنگ و اصولی، از چنان دقت‌ها و ظرافت‌ها و مهارت‌هایی برخوردار است که بی‌شک، برای تحقق آن بایست از همه دانش‌های بشری، آن هم در بالاترین سطح آن استفاده کرد و حداکثر توان و ظرفیت علمی و فنی را که تاکنون برای بشر حاصل آمده است، به کار گرفت.

===اجتهاد حداکثری===

در حالی که در دیدگاه حداکثری از اجتهاد، اجتهاد نه صرف [[تفریع]] اصول و [[استنباط احکام]] جزئی از کلیات و قواعد موجود و تطبیق موضوعات و مصادیق جدید بر قدیم، بلکه در درجه اول، استنباط خود اصول و کلیات احکام و تلاش برای [[فهم]] [[روح]] و جوهره اصلی تشریعات و [[مقاصد شریعت]] در هر حوزه و نیل به ملاکات و مناطات احکام در موضوعات و مصادیق عصر نزول است و در مرتبه بعد، به‌کارگیری این فهم و دریافت عمیق در استخراج [[احکام جزئی]] و خاص و تفصیلات آنها در همه [[شئون زندگی]] جدید و مسائل و نیازهای عصر می‌باشد<ref>در خصوص امکان کشف ملاکات احکام از راه عقل، ر.ک: سعید قماشی، جایگاه عقل در استنباط احکام، ص۱۷۷-۲۱۷؛ ابوالقاسم علی دوست، فقه و عقل، ص۶۴–۱۵۹؛ حسین صابری، عقل و استنباط فقهی، فصل سوم و چهارم، ص۱۱۵-۲۷۲.</ref>.

در این تلقی از یک سو، [[مجتهد]] باید برای [[شناخت]] مصادیق و موضوعات، کاملاً مجهز به [[علوم]] و دانش‌های [[زمان]] خود باشد، به ویژه در [[مقام]] [[تدبیر]] [[جامعه]] و امر [[حکومت]] به همه نیازها و مسئله‌های فردی و [[اجتماعی]] دقیقاً و عمیقاً اشراف و [[آگاهی]] [[علمی]] و تخصصی داشته باشد و از سوی دیگر، بر پایه شرایط ظاهری و [[باطنی]] [[اجتهاد]] و شیوه خاص [[فهم]] متون [[وحیانی]] که در فصول بعد از آن سخن خواهد رفت، آن‌چنان احاطه و آشنایی عمیق و [[بصیرت]] نافذ درباره همه آموزه‌های [[شرعی]] و [[مقاصد شریعت]] و [[روح]] کلی تشریعات و جوهره [[تعالیم دینی]] داشته باشد که بتواند در هر حوزه‌ای از [[احکام دین]]، اصول و [[قواعد]] و مبانی آنها را استخراج و حتی‌الامکان ملاک‌ها و مناطات [[احکام]] را [[استنباط]] کند و بر اساس این [[دین‌شناسی]] عمیق و آن آشنایی و اطلاع کامل از [[واقعیات]] [[زندگی]]، برای هر یک از مصادیق و مسائل و موضوعات زمانه، [[حکم الهی]] و شرعی صادر نماید؛ یعنی آن فهم [[دینی]] را به عرصه [[زندگی فردی]] و اجتماعی عصر خود کشانده، [[حکم]] هر موردی را استنباط کند.

آنچه در نسبت حداکثری [[علم]] و [[عقل]] [[بشر]] با دین در بند قبل بیان گردید، دقیقاً با چنین تلقی از اجتهاد، سازگار، بلکه ملازم آن است. برای اجتهاد حداکثری راهی جز استفاده تام و تمام از جمیع ذخایر [[علمی]] بشر و از همه دست‌آوردهای فهم و [[اندیشه]] او در جمیع [[دانش‌ها]] و از جمیع روش‌های معتبر [[معرفتی]] نیست. در [[حقیقت]]، اجتهاد استحصال و [[استنباط]] [[روح]] و حقیقت [[تعالیم دین]] در همه عرصه‌های [[زندگی]] آن [[طور]] که در [[نصوص دینی]] و سنت [[پیشوایان دین]] و نیز تعین و تقدر و تجسد بخشیدن به آن در [[زمان]] و مکان و شرایط تاریخی دیگر است. کار اصلی هر [[فقیه]] در درجه اول، تلاش برای پی بردن به این جوهره و حقیقت و سپس پیاده کردن و صورت‌بندی و قالب‌سازی مناسب برای آن در زمان و مکان دیگر است. بر این اساس، یک [[مجتهد]] دین باید آن‌چنان به ابزارها، [[فنون]] و [[علوم]] مختلف در عرصه‌های گوناگون فرهنگ‌شناسی، زبان‌شناسی، [[جامعه‌شناسی]] و...، مسلط و [[آگاه]] باشد که بتواند حقیقت دین و [[لُب]] [[دیانت]] و جوهره [[احکام]] و [[تعالیم دینی]] را از کالبد متجسد زبانی، [[فرهنگی]]، اجتماعی، تاریخی و از [[دل]] همه تعلیمات زمانی، مکانی، قالب‌ها، صورت‌ها و شاکله‌های عرضی و عصری [[زمان]] [[نزول]] استخراج و [[استنباط]] کند و چنان عمیق، روشن و دقیق از مقتضیات عصری خود [[آگاه]] باشد که بتواند استنباط و درکی از [[حقیقت]] و جوهره [[دین]] در زمانه خود به دست دهد و در قالب [[احکام]] و آموزه‌های ریز و دقیق و اجرایی ارائه کند.

به بیان دیگر، کار [[مجتهد]] تلاش برای نیل به چهره فرا [[تاریخی]] دین و اصول ثابت و [[جاودانه]] [[شریعت]] است که چه بسا در بیش‌تر موارد نمی‌توان آنها را به صورت خاص و پیراسته از پیرایه‌های عصری، نسلی، قومی و [[نژادی]] دریافت. همه [[هنر]] یک مجتهد این است که بتواند تا حد امکان فراتر از این پیرایه‌ها و قالب‌های زمان و عصر خود و [[عصر نزول]] به [[ملاقات]] حقیقت و سر و [[روح]] [[دیانت]] رود و آن‌چنان فرزند زمانه خود باشد که بتواند تا حد امکان این روح متعالی و فرا تاریخی را در [[تاریخ]] و بستر [[فرهنگ]] و [[جامعه]] و عصر و [[نسل]] خود نازل و [[مصور]] و ملبس و مشخص نماید.

منتها [[باور]] به این حداکثری بودن به حداقلی بودن [[عقل]] و [[علم بشر]] در [[دین‌داری]] نمی‌انجامد، بلکه به عکس بر اساس تحلیلی که از اجتهاد در دین بیان شد، نه تنها عقل و علم بشر تعطیل نمی‌شود که در نهایت حداکثری بودن خود به عرصه دین‌فهمی و دین‌ورزی وارد می‌شود و با همه ظرفیت و توان خود در [[خدمت]] دین‌داری در می‌آید، بدون اینکه هر یک، عمله و آلت و ابزار دیگری شده باشد و یا تابع و [[مقهور]] و منفعل محض دیگری باشد.

تأثیر متقابل [[دین]] و [[علم]] آن خواهد بود که هم [[دیانت]] و دین‌ورزی در پرتو علم و [[خردورزی]] تعالی و [[تکامل]] یابد و هم [[خرد]] و [[اندیشه]]، در دامن دین و در چارچوب [[موازین الهی]] و [[نظام]] [[تربیت دینی]] به شکوفایی و تعالی دست یابد.

===[[ضرورت]] [[اجتهاد]] حداکثری بر پایه استفاده از همه دانش‌های بشری===

با نظر به جایگاه عمل در [[شخصیت انسان]] و همچنین در [[دیانت]]، به خوبی می‌توان به [[انحراف]] و [[اعوجاج]] و یک‌جانبه‌نگری و تقشری که در عرصه [[تفقه در دین]] پدید آمده است، پی برد. اگر عمل خارجی، قالب ظاهری [[شخصیت]] ما و نازل‌ترین سطح [[واقعیت]] [[انسانی]] را تشکیل می‌دهد، و مرتبه عمیق‌تر شخصیت انسان، [[اندیشه‌ها]] و باورهای اوست و عمیق‌تر از آن، [[ملکات]] و شاکله‌های [[روحی]] و روانی و [[سجایا]] و [[خصوصیات اخلاقی]] او و عمیق‌تر از این نیز حالات و کیفیات [[قلبی]] [[انسان]] است، پس این همه تأکید بر عمل [[جوارحی]] و سکنات و حرکات بیرونی شخصیت انسان به گونه‌ای که همه توجه و [[اجتهاد]] [[دینی]] و [[شرعی]] و [[فقهی]] را معطوف به این بخش از شخصیت انسان نماییم، برای چیست؟

از حیث [[دین‌شناسی]] نیز با مراجعه به [[قرآن]] و [[روایات]] و [[تعالیم]] رسیده از [[اهل بیت]]{{عم}} باز ملاحظه می‌شود که عمده تأکید و اهتمام در درجه نخست به حیث [[عقلی]] و [[معرفتی]] وجود انسان و [[باورها]] و [[اعتقادات دینی]] اوست و سپس به [[اخلاقیات]] و [[سجایای اخلاقی]] و کیفیات قلبی و [[باطنی]] و معنوی‌اش و در مرتبه بعد به [[احکام عملی]] و فقهی.

===[[سعادت]] حداکثری===

ثانیاً: بنا به اصالت و غائی بودن سعادت اخروی و مطلوبیت بالذات آن، چه بسا فرد و جامعه‌ای به دلیل محدودیت‌ها و تزاحمات [[زندگی دنیا]] در مراحلی از تلاش سعادت‌جویانه خود اضطراراً از برخی مظاهر مادی سعادت دنیوی [[چشم‌پوشی]] نماید و در مقطعی برای [[حفظ]] [[ارزش‌های انسانی]] و نیل به [[کمالات معنوی]] و تضمین سعادت اخروی خود، تن به برخی محرومیت‌ها، سختی‌ها و مصائبی تن دهد که به ظاهر خلاف سعادت‌مندی در [[دنیا]] تلقی می‌شوند، در حالی که بر اساس آنچه در نکته سوم نیز بیان شد، سعادت‌مندی، امری بیرونی، عارضی و ظاهری نیست که با بودن امکانات و [[نعمت‌ها]] و برخورداری‌های مادی، [[حکم]] به سعادت‌مندی کنیم و با نبود آنها حکم به شقاوتمندی. چه بسا انسانی [[غرق]] در نعمت‌ها و فراوانی امکانات، اما [[محروم]] از [[آرامش]] و سکونت [[روحی]] و تهی از [[احساس]] [[عزت‌مندی]] و [[کرامت]] و گرفتار [[ابتذال]] و [[دنائت]] [[جان]] و [[رذایل اخلاقی]] و ای بسا، [[آدمی]] در متن محرومیت‌ها، اما شادمان و [[امیدوار]] و با طمئنینه جان و [[خرسند]] از [[زندگی]] است.

== منابع ==

{{منابع}}

{{پایان منابع}}