عدالت اقتصادی در مکتب خلفا: تفاوت میان نسخه‌ها

عالم [[اسلام]] بعد از [[رحلت پیامبر]] و خیانتی که به [[ولایت امیر المؤمنین]] شد یک زاویه‌ای نسبت به [[روح]] [[تعالیم اسلام]] پیدا کرد که هرچه [[زمان]] گذشت این زاویه بیشتر شد.

در آغاز، [[اختلاف]] و انشقاقی که بین [[مسلمانان]] بعد از [[پیامبر]] پیش آمد فقط بعد سیاسی داشت و بحث [[حاکمیت]] بود که اندکی [[اصحاب خاص]] و با [[اعتقاد]] [[قوی]] پیامبر اینها قائل به امامت و [[رهبری]] [[امیر المؤمنین]] بودند.

هر چه جلوتر آمد بخصوص در [[زمان خلیفه دوم]] [[فتوحات]] در [[پوشش]] [[گسترش دین اسلام]] در ممالک دیگر پدید آمد. می‌‌بینیم که ارزشهای [[جامعه]] هم رنگ می‌‌بازد یعنی در حاکمیت این [[غاصبان]] [[ارزشهای دینی]] [[تغییر]] پیدا می‌کند. [[مردم]] مادی می‌‌شوند، [[دنیا]] زده می‌‌شوند، اگر چه [[ظواهر دینی]] را انجام می‌‌دهند و رعایت می‌‌کنند. حالا اگر چه زمان خلیفه دوم این وضعیت عمدتا کلید خورد و پیش آمد ولی [[خلیفه]] سعی می‌کرد اینها خیلی ظهور و بروز پیدا نکند. خود خلیفه [[آدم]] [[ساده زیستی]] بود و [[اجازه]] هم نمی‌داد که حاکمانش بخواهند [[زندگی]] مرفهی داشته باشند، جز [[معاویه بن ابی سفیان]] که [[اجازه]] داد در برابر [[رومیان]] در [[شام]]، کاخ سبزی بسازد و توجیه [[معاویه]] را قبول کند که برای نشان دادن [[عزت اسلام]] لازم است ما چنان دبدبه و کبکبه‌ای داشته باشیم. اما ظاهر قضیه [[ساده زیستی]] در [[زمان عمر]] وجود داشت ولی [[دنیاطلبی]] رواج پیدا کرد و خود [[خلیفه]] هم مروجش بود. شما ببینید زمانی که می‌‌خواهد [[مردم]] را بعد از شکستی که از [[ایرانیان]] در [[جنگ]] خورده بودند دوباره [[تشویق]] کند که به ایرانیان [[حمله]] ببرند - چون مردم ترسیده بودند برای اینکه اینها را تشجیع و تحریک کند- می‌‌گوید گنج‌های خسروان [[ایران]] و سرزمین‌های مرغوب [[عراق]] در [[انتظار]] شماست در حالی که سابقا نگاهشان به این بود که برای [[پیروزی اسلام]] یا [[شهادت]] [[راه خدا]] می‌‌رویم. ولی اینجا خلیفه چه می‌‌گوید؟ حسنیین شان می‌‌شود گنج‌ها و سرزمین‌های مرغوب.

[[بیت المال]] زمان عمر تأسیس می‌‌شود در [[سال ۲۰ هجری]] در [[توزیع بیت المال]] [[تبعیض‌ها]] رواداشته می‌‌شود. [[اختلافات]] [[نژادی]] و طبقاتی پدید می‌‌آید. [[عمر]] [[عرب]] را بر [[عجم]] ترجیح داد. در [[اعراب]] [[مهاجران]] را بر [[انصار]] [[برتری]] داد. در مهاجران قریش‌ها را بر غیر [[قریش]]، در انصار هم اوسی‌ها را بر خزرجی‌ها، و لذا با این [[تبعیض]] و طبقه‌بندی به آنها [[حقوق]] می‌‌داد، مردم نسبت به هم بدبین می‌‌شدند. به جای اینکه بیایند سراغ خلیفه و او را بازخواست کنند که چرا بر خلاف [[سیره پیامبر]] داری توی مردم و [[مسلمانان]] تبعیض برقرار می‌‌کنی به هم بدبین شدند. [[اوسی]] و [[خزرجی]] دوباره مثل قبل [[اسلام]] با هم بد شدند، بین مهاجران آن یکدستی از بین رفت، انصار و مهاجران به هم بدبین شدند. یک چنین حالتی ایجاد شد، با این حال [[انحراف]] زاویه‌اش هنوز خیلی زیاد نشده بود.

وقتی [[خلیفه دوم]] [[ترور]] شد و شورایی تشکیل داد برای [[تعیین خلیفه]] سوم -که خود آن ماجرایی است و داستانها دارد- [[امیر المؤمنین]] یکی از [[انصار]] این شوراست، وقتی کاندیداها منحصر می‌‌شود به امیر المؤمنین و [[عثمان]]، ما می‌‌بینیم آنجا [[عبدالرحمن بن عوف]] که نقش بسیار تأثیرگزاری پیدا می‌‌کند که اگر با هر کدام از آنها [[بیعت]] کند او [[خلیفه]] خواهد بود. رو می‌‌کند به این دونفر و می‌‌گوید کدام یک حاضرید به نفع دیگری [[کناره‌گیری]] کنید تا من با او بیعت کنم تا او خلیفه بشود. ما می‌‌بینیم امیر المؤمنین آنجا حاضر به کنار رفتن به نفع عثمان نیست، مدعی [[خلافت]] است و این جایگاه را از آن خودش می‌‌داند و می‌‌خواهد در آن جایگاه قرار گیرد. اما شرط [[عبدالرحمن بن عوف]] را نمی‌پذیرد، عبدالرحمن بن عوف می‌‌گوید به شرطی که مطابق [[کتاب خدا]] و [[سنت]] [[پیغمبر]] و روش [[شیخین]] عمل کنید و حضرت روش شیخین را نمی‌پذیرد و [[حق]] هم همین است چون اینها باعث ایجاد [[بدعت‌ها]] در [[دین]] شدند و فواصل نسبت به دوره [[پیامبر]] ایجاد شده، اگر حضرت [[تعهد]] کند به این روش عمل کند کار آنهادرست جلوه داده شده و صحه گذاشته می‌‌شود بر یک امر [[باطل]]؛ لذا به همین دلیل خلافت را از دست داد.

خلافت سوم را امیر المؤمنین از دست می‌‌دهد و اما وقتی [[انقلاب]] شد بر ضد عثمان و [[مردم]] ریختند عثمان را کشتند، مردم رو آوردند به امیر المؤمنین و [[اصرار]] می‌‌کردند که خلافت را بپذیرد حضرت [[استنکاف]] کردند نمی‌پذیرفتند خب دلیلش چیست؟ چرا آنجا در [[شورای انتصابی عمر]]، حضرت حاضر نیست از خلافت [[چشم]] بپوشد؟ می‌‌خواهد بماند در صحنه! ولی اینجا وقتی خود مردم [[هجوم]] گسترده آوردند و درخواست می‌‌کنند حضرت قبول نمی‌کنند! عقب عقب می‌‌رود به [[دیوار]] می‌‌خورد، از مردم اصرار از حضرت [[انکار]]، تا بعد به دلایلی و ایجاد تکلیفی که برای حضرت شد پذیرفت. حالا این سوال باید جواب داده شود که چرا حضرت اینجا [[خواست مردم]] را رد می‌‌کند، ولی در آن [[شورا]] حاضر نیست از [[خلافت]] [[چشم]] بچوشد؟

در طول خلافت [[دوازده]] سال و چند ماه [[عثمان]] زاویه بسیار زیاد شده بود نسبت به دوره [[پیامبر]] و لذا [[امیر المؤمنین]] می‌‌دانست که این [[جامعه]] را بخواهد برگرداند به دوره پیامبر بسیار کار شاق و [[سختی]] است. نه اینکه بخواهد شانه از زیر این کار سنگین و سخت خالی کند.

امیر المؤمنین این وضعیت را [[پیش بینی]] کرده بود، [[مردم]] رو بازداشته بود از اینکه تن بدهند به [[خلافت عثمان]] تا این [[بلا]] سرشان نیاید. ولی مردم برخلاف هشدارهای امیر المؤمنین با عثمان [[بیعت]] کردند؛ لذا حضرت دیگر تکلیفی نداشت. حالا که همه چیز خراب شد، اوضاع و احوال [[سیاسی]] [[اجتماعی]] [[اقتصادی]] [[فرهنگی]] کاملا زیرورو شده، حالا بیایند سراغ حضرت؟ خرابش کردند تا بیاید درستش کند؟ منطقی نبود که حضرت بخواهد بپذیرد. حالا چه اتفاقی افتاده بود.  

* '''ایراد اول''': عثمان اولین خلیفه‌ای است که [[ساده زیستی]] و [[تظاهر]] به ساده زیستی را کنار گذاشت و [[رفاه‌طلبی]]، کاخ نشینی، [[تجمل‌گرایی]] و [[اشرافیت]] را پیشه کرد و خوب {{متن حدیث|النّاسُ عَلَى دينِ مُلُوكِهِمْ}}؛ وقتی خود خلیفه رو به اشرافی گری می‌‌آورد و [[تجملات]] و راحت [[زیستی]] را سرلوحه کار خود قرار می‌‌دهد، حاکمانش به سرعت از او [[تقلید]] می‌‌کنند و این می‌‌شود یک [[فرهنگ]] در جامعه. طبع [[انسان]] به [[رفاه]] و [[لذت]] میل دارد، وقتی خود خلیفه، نفر اول عالم [[اسلام]] می‌‌آید یک راه را باز می‌‌کند –آن کس که در جای [[پیغمبر]] نشسته - معلوم است که این یک فرهنگ خواهد شد. این نکته اول؛

* ا'''یراد دوم''' اینکه عثمان [[خویشاوندسالاری]] را باب کرد [[خویشان]] خود از [[بنی امیه]] را روی کار آورد به شدت [[تعصب]] روی کسان و بستگان خود داشت حالا اینها چه کسانی بودند؟ آیا افراد [[توانمند]] بودند؟ آیا مثلا آدم‌های توانمند و به [[درد]] بخوری بودند؟ خیر. همان افراد بدسابقه و کسانی که در [[عهد]] [[رسالت پیامبر]] تا [[زمان]] [[فتح مکه]] جزء [[دشمنان]] سخت [[اسلام]] بودند، حتی بعضی از اینها توسط [[پیامبر]] محکوم به [[اعدام]] بودند. مثل [[مروان حکم]] - پسرعموی [[عثمان]]- و [[عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح]] - [[برادر]] رضاعی عثمان- که محکوم به اعدام بود توسط پیامبر، شد [[فرمانروای مصر]]. [[ولید بن عقبة بن ابی‌معیط]] - برادر [[مادری]] عثمان - که این فرد را [[قرآن]] [[فاسق]] خوانده بود، [[آیه نبأ]] در رد او نازل شده بود او می‌‌شود [[فرمانروای کوفه]]. امثال اینها. اما خلفای پیشین - [[ابوبکر]] و [[عمر]] - از بستگان و حتی قبائل خود به کسی [[مسئولیت]] ندادند. این [[طلحه]] [[آدم]] با سابقه و [[توانمندی]] بود. خب برادر زاده ابوبکر بود، ولی ابوبکر به او [[پست]] نداد که اگر هم می‌‌داد کسی اعتراضی نمی‌کرد. [[صحابی پیامبر]] بود. عمر هم به [[قبیله]] خودش [[بنی عدی]] هیچ مسئولیتی نداد. یک فرد از این قبیله نمی‌بینید که در [[زمان عمر]] [[پستی]] داشته باشد. ولی عثمان که روی کار آمد [[بنی امیه]] و [[خویشان]] خود را مسلط بر امور [[مسلمانان]] کرد.

* '''ایراد سوم''' هم اینکه [[خلیفه]] با مظاهر [[فساد]] - چه [[فساد اقتصادی]] و چه [[فساد اخلاقی]]- برخورد نمی‌کرد و حتی به نوعی مؤیدش هم بود. یعنی در [[زمان عثمان]]، [[مفاسد اقتصادی]] و [[اخلاقی]] گسترش پیدا کرد. اگرچه زمینه‌سازیش را عمر کرده بود. ولی زمان عمر ظهور و بروز نداشت. زمان عثمان اینها آشکار شد و قبحش را از دست داد. شما ببینید اگر زمان عمر برخی هم علاقه به [[ثروت اندوزی]] داشتند، جو عمومی [[جامعه]] مخالف این بود. کسی نمی‌توانست بیاید و به داشتن [[ثروت]] و [[املاک]] زیاد [[فخر]] بفروشد. اصلا این [[ضد ارزش]] بود اما زمان عثمان [[اصحاب پیامبر]] برای نمایش ثروتهای خود، املاک خود در [[شام]]، [[مصر]]، [[حجاز]] و [[عراق]]، اینکه چقدر سیم و زر دارند مسابقه می‌‌دادند. اصلا این تبدیل به یک امر عادی می‌‌شود. یا ما در [[اسناد]] داریم که در [[مکه]] در این عصر، شب زنده داری‌های [[صحابی]] تبدیل به شب نشسینی می‌‌شود. [[کنیزکان]] آوازه [[خوان]] [[مدینه تربیت]] می‌‌شوند تا با قیمت‌های گزاف به جاهای دیگر فروخته شوند و عرض کنم که [[جامعه]] رو به [[تباهی]] می‌‌رود. چنان اوضاع و احوال خراب شده بود. [[جنگ‌ها]] و جهادها همان غارتگری‌های [[زمان جاهلیت]] شد که در [[پوشش]] یک [[فریضه]] [[دینی]] داشت جلوه می‌‌کرد. یعنی شما اگر دقت کنید در این به اصطلاح جنگ‌ها و جهادها اینها [[اسلام]] را فقط نظامی عرضه می‌‌کردند که برایشان از نظر مادی بیارزد. [[ثروت]] داشته باشد آن مناطق [[مردمان]] سفیدپوستی داشته باشد که بتوانند آنها را در صورت اسلام نیاوردن که معمولا هم نمی‌آوردند به [[بردگی]] گیرند. [[زن‌ها]] و دخترهای آنان را بیاورند. آفریقای سیاه کنارشان بود ولی وارد آنجا نشدند چرا؟ چون سفیدپوستان بودن هنوز. مثلا تا وقتی [[آندلس]] هست چرا بروند سراغ سیاهان. خب این اصلا [[درد]] [[دین]] نیست. بحث، بحث [[اسیر]] گرفتن و برده گرفتن و اینهاست. و لذا این قضیه به صورت [[فرهنگی]] بر جامعه [[حاکم]] می‌‌شود.آنوقت در کنار این مادی گری و [[مفاسد اخلاقی]] و [[اقتصادی]] که پدید می‌‌آید خوردن [[حق]] و [[حقوق مردم]] هم رایج می‌‌شود. یک دفعه می‌‌بینیم که در [[عصر عثمان]] یک قشر [[سرمایه]] دار بسیار [[مرفه]] با سرمایه‌های به اصطلاح نجومی در حالی که اقشار نیازمند واقعاً به نان شب محتاج بودند هم پدید می‌‌آید. [[زمان عمر]] [[تبعیض]] وجود نداشت و [[اختلافات]] کم بود. نه اینکه کسی نیازمند نان شب باشد. همه ما خوانده ایم و شنیده ایم [[امیر المؤمنین]] وقتی [[خلیفه]] است شب‌ها کیسه نان و خرما بر دوش می‌‌برد و [[خانه]] [[مستضعفان]] و [[نیازمندان]] می‌‌برد. آیا امیر المؤمنین فرمانروای کشوری [[جنگ]] زده مثل [[یمن]] است که نیازمند نان و آب است یا افغانستان و سومالی؟ نخیر. اسلام [[قدرت]] اول [[جهان]] آنروز بود ولی اینها نشان دهنده همان تبعات [[فاسد]] و منفی سیاستهای [[عثمان]] در عرصه [[اقتصاد]] و [[فساد اجتماعی]] متوجه [[امیر المؤمنین]] شد. حالا حضرت تاوان اینها را باید به دوش بکشد و اینها را جبران کند و این وضعیت خرابی که حاصل آن سیاستهاست را [[اصلاح]] کند. مجموع اینها که در واقع با خوردن [[حق]] و [[حقوق مردم]] بوجود آمد اوضاع را به جایی رساند که [[کشور اسلامی]] به [[خروش]] آمد نتوانست این سیاستها را برتابد. علیه [[خلیفه]] [[انقلاب]] کرد. امیر المؤمنین در [[خطبه شقشقیه]] وقتی خلفای پیش از خود را نقل می‌‌کند به عثمان که می‌‌رسد بزرگترین [[عیب]] و ایراد او را همین [[مفاسد اقتصادی]] و [[حیف و میل بیت المال]] توسط [[خویشان]] خلیفه و باند خلیفه می‌‌داند. او را [[تشبیه]] به حیوانی می‌‌کند که همی جز خوردن ندارد. و می‌‌فرماید خودش و خویشان پدری او - یعنی [[بنی امیه]] - وقتی به [[قدرت]] رسیدند [[بیت المال]] را [[اموال خدا]] را مثل شتری که علفهای [[بهار]] را دولپی می‌‌خورد، اینها [[غارت]] کردند. می‌‌فرماید اگر دست و پای خودش را مبرید برایش بهتر بود. و همین عامل شد که [[سقوط]] کرد. و از بین رفت این نکته ی مهمی است. اینها دست به دست هم داد و باعث شد [[مردم]] در شهرهای بزرگی همچون [[کوفه]]، [[بصره]] و [[مصر]] که اینها مهمترین مناطق عالم [[اسلام]] بود به خروش بیاید. حتی داریم که بزرگان [[شهرها]] به [[رزمندگان]] خود که در [[جبهه‌ها]] بودند می‌‌گفتند [[فتوحات]] را رها کنید که [[جهاد]] اصلی اینجا با خلیفه باید باشد؛ لذا برگشتند و آن فتوحات متوقف شد.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%88%D8%B6%D8%B9-%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%AA-%D8%B9%D8%AB%D9%85%D8%A7%D9%86/182843 تحلیل وضع عدالت اقتصادی دوران خلافت عثمان].</ref>