ابوحبیب نباجی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
ابوجبیب نباجی<ref>عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۱۰؛ الفصول المهمة، حر عاملی، ج۲، ص۹۷۷؛ کشف الغمه، ج۲، ص۸۳۱.</ref>، از دیار نباج، دهکده‌ای در [[سرزمین]] [[بصره]] منسوب به [[نباج بن عامر بن کریز]]، و یکی از منازل [[حاجیان]] بصره<ref>معجم البلدان، ج۵، ص۲۵۵؛ مسند الإمام الرضا {{ع}}، ص۵۴؛ مقدمه؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا {{ع}}، ص۲۶.</ref>، صاحب [[کتابی]] است که ابن‌مسکان آن را [[روایت]] کرده است<ref>رجال النجاشی، ص۴۵۸.</ref>. بسیاری دیگر از [[علمای رجال]]، به استناد داده او، به همین معرفی مختصر بسنده کرده‌اند<ref>خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۵۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۲۲، ص۱۱۲؛ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۲۶۹.</ref>. آقابزرگ این کتاب را در حوزه [[حدیث]] می‌داند که [[نجاشی]] آن را با شش واسطه نقل کرده است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۳۰۷.</ref>. برخی وی را با تعابیر الناجیه<ref>نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷.</ref>، النباحی<ref>معجم رجال الحدیث، ج۲۲، ص۱۱۳.</ref>، الناجی<ref>طرائف المقال، ج۱، ص۶۳۸.</ref> و النیاحی<ref>قاموس الرجال، ج۱۰، ص۳۳۱.</ref> نیز [[شناسایی]] کرده‌اند که به نظر می‌رسد ناشی از خطای در استنساخ یا خلط میان افراد است که توضیح آن در ادامه می‌آید. | |||
[[شیخ طوسی]] در کتاب الرجال و الفهرست نامی از [[ابوحبیب]] به میان نیاورده که به [[زعم]] برخی ناشی از [[غفلت]] او بوده است<ref>قاموس الرجال، ج۱۱، ص۲۶۹.</ref>. به هر حال، از زیست‌نامه او اطلاع چندانی در دست نیست. نام وی تنها در یک روایت نسبتاً مفصل دیده می‌شود که [[شیخ صدوق]] آن را در زمره اخباری آورده است که دلالت بر [[امامت]] [[حضرت رضا]]{{ع}} دارد. این روایت ماجرای [[خواب]] ابوحبیب نباجی است که [[احمد بن زیاد بن جعفر همدانی]] از [[علی بن ابراهیم بن هاشم]] از [[محمد بن عیسی]] از او روایت کرده که شبی [[رسول خدا]]{{صل}} را به خواب دید که در مسجدی در روستای نباج که حاجیان هر سال [[منزل]] می‌کنند، آمد و او [[خدمت]] آن [[حضرت]] رسید و در مقابلش طبقی از خرمای صیحانی [[مدینه]] را دید. [[پیامبر]]{{صل}} مشتی از آن را که هجده عدد بود، به او داد. او می‌گوید: من پس از [[بیداری]]، آن را به مقدار [[عمر]] باقی مانده‌ام تعبیر کردم. به هر حال، بیست [[روز]] بعد از این ماجرا، وقتی مشغول [[کار در مزرعه]] بودم، خبر از آمدن [[امام رضا]]{{ع}} دادند و همچون دیگر [[مردم]] به دیدارش شتافتم. [[امام]] در همان [[مسجد]] و در همان محلی که [[پیامبر]]{{صل}} نشسته بود، جلوس کرد و طبقی از خرما پیش رویش نهاده شده بود. پیش رفتم و [[سلام]] کردم. امام مرا پیش خواند و مشتی از خرما به من داد که به همان تعداد، یعنی هجده عدد، بود و چون بیشتر [[طلب]] کردم، فرمود: اگر [[رسول خدا]]{{صل}} بیش از این به تو داده بود، ما نیز چنین می‌کردیم<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۲۷؛ المناقب، | [[شیخ طوسی]] در کتاب الرجال و الفهرست نامی از [[ابوحبیب]] به میان نیاورده که به [[زعم]] برخی ناشی از [[غفلت]] او بوده است<ref>قاموس الرجال، ج۱۱، ص۲۶۹.</ref>. به هر حال، از زیست‌نامه او اطلاع چندانی در دست نیست. نام وی تنها در یک روایت نسبتاً مفصل دیده می‌شود که [[شیخ صدوق]] آن را در زمره اخباری آورده است که دلالت بر [[امامت]] [[حضرت رضا]] {{ع}} دارد. این روایت ماجرای [[خواب]] ابوحبیب نباجی است که [[احمد بن زیاد بن جعفر همدانی]] از [[علی بن ابراهیم بن هاشم]] از [[محمد بن عیسی]] از او روایت کرده که شبی [[رسول خدا]] {{صل}} را به خواب دید که در مسجدی در روستای نباج که حاجیان هر سال [[منزل]] می‌کنند، آمد و او [[خدمت]] آن [[حضرت]] رسید و در مقابلش طبقی از خرمای صیحانی [[مدینه]] را دید. [[پیامبر]] {{صل}} مشتی از آن را که هجده عدد بود، به او داد. او می‌گوید: من پس از [[بیداری]]، آن را به مقدار [[عمر]] باقی مانده‌ام تعبیر کردم. به هر حال، بیست [[روز]] بعد از این ماجرا، وقتی مشغول [[کار در مزرعه]] بودم، خبر از آمدن [[امام رضا]] {{ع}} دادند و همچون دیگر [[مردم]] به دیدارش شتافتم. [[امام]] در همان [[مسجد]] و در همان محلی که [[پیامبر]] {{صل}} نشسته بود، جلوس کرد و طبقی از خرما پیش رویش نهاده شده بود. پیش رفتم و [[سلام]] کردم. امام مرا پیش خواند و مشتی از خرما به من داد که به همان تعداد، یعنی هجده عدد، بود و چون بیشتر [[طلب]] کردم، فرمود: اگر [[رسول خدا]] {{صل}} بیش از این به تو داده بود، ما نیز چنین می‌کردیم<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۲۲۷؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳؛ کشف الغمة، ج۲، ص۸۳۱.</ref>. | ||
این [[روایت]] را دیگران به فراوانی تکرار کرده‌اند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۷؛ الثاقب فی المناقب، ص۴۸۳؛ المناقب، | این [[روایت]] را دیگران به فراوانی تکرار کرده‌اند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۷؛ الثاقب فی المناقب، ص۴۸۳؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳.</ref>. البته با توجه به مسیر حرکت امام از [[مکه]] به [[قادسیه]]، به [[آسانی]] نمی‌توان محله نباج را که در ده منزلی [[بصره]] قرار دارد، محلی برای توقف آن [[حضرت]] به شمار آورد و تنها دلیلی که نشان می‌دهد امام از آنجا گذشته، همین روایت است<ref>جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا {{ع}}، ص۲۶.</ref>، از این رو، به آسانی نمی‌توان [[داوری]] کرد. | ||
قابل ذکر است که عین همین [[رؤیا]] و خبر از [[محمد بن کعب قرظی]](قرضی)<ref>قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.</ref> نقل شده است. فقط در این نقل، پیامبر{{صل}} در [[خواب]] بدو می‌فرماید: من به آنچه تو با فرزندم در این [[دنیا]] انجام می‌دهی، مسرور می‌شوم و در [[آخرت]] از من [[پاداش]] خواهی گرفت. بقیه داستان مانند روایت پیش گفته است<ref>المناقب، | قابل ذکر است که عین همین [[رؤیا]] و خبر از [[محمد بن کعب قرظی]](قرضی)<ref>قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.</ref> نقل شده است. فقط در این نقل، پیامبر {{صل}} در [[خواب]] بدو می‌فرماید: من به آنچه تو با فرزندم در این [[دنیا]] انجام می‌دهی، مسرور می‌شوم و در [[آخرت]] از من [[پاداش]] خواهی گرفت. بقیه داستان مانند روایت پیش گفته است<ref>المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳.</ref>. تشابه دو داستان به گونه‌ای است که تستری [[اتحاد]] دو [[راوی]]، یعنی ابوحبیب بناجی و [[محمد بن کعب]]، را محتمل دانسته<ref>قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.</ref>، گرچه [[شاهد]] مضاعفی بر آن اقامه نکرده است. | ||
علاوه بر آنچه گذشت، تردید دیگری نیز درباره [[ابوحبیب]] وجود دارد. برخی او را همان [[ابوحبیب بن ناجیه]] یا [[ابوحبیب ناجیة بن ابی‌عماره]]<ref>نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷؛ خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۵۵.</ref> یا [[ابوحبیب ناجیة بن ابی عماره اسدی صیداوی]] دانسته‌اند<ref>طرائف المقال، ج۲، ص۵۰؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۳۱۹.</ref>. او [[کتابی]] دارد که [[عبدالله بن مغیره]] از [[مثنی حناط]] از او [[روایت]] کرده و از صاحبان اصولی است که [[صدوق]] بر آن تکیه نموده و به [[صحت]] آن [[حکم]] و احادیثی از آن را در کتاب خویش استخراج کرده است<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۶۴- ۴۶۵؛ نقد الرجال، ج۵، ص۱۷۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۳.</ref>. از این طریق ذکر شده و همچنین روایت [[صفوان]] از او، هر چند با واسطه، برخی وی را مورد [[اعتماد]] دانسته‌اند<ref>منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.</ref>. | علاوه بر آنچه گذشت، تردید دیگری نیز درباره [[ابوحبیب]] وجود دارد. برخی او را همان [[ابوحبیب بن ناجیه]] یا [[ابوحبیب ناجیة بن ابی‌عماره]]<ref>نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷؛ خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۵۵.</ref> یا [[ابوحبیب ناجیة بن ابی عماره اسدی صیداوی]] دانسته‌اند<ref>طرائف المقال، ج۲، ص۵۰؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۳۱۹.</ref>. او [[کتابی]] دارد که [[عبدالله بن مغیره]] از [[مثنی حناط]] از او [[روایت]] کرده و از صاحبان اصولی است که [[صدوق]] بر آن تکیه نموده و به [[صحت]] آن [[حکم]] و احادیثی از آن را در کتاب خویش استخراج کرده است<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۶۴- ۴۶۵؛ نقد الرجال، ج۵، ص۱۷۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۳.</ref>. از این طریق ذکر شده و همچنین روایت [[صفوان]] از او، هر چند با واسطه، برخی وی را مورد [[اعتماد]] دانسته‌اند<ref>منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.</ref>. | ||
به نظر می‌رسد، ابن ابی‌عماره که به عنوان کنیه‌ای برای ناجیه یا نجیه غیر از نجیة القواس که معروف نیست<ref>اختبار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۸۰؛ خلاصة الأقوال، ص۲۸۵.</ref>- [[شناسایی]] شده، با ابوحبیب اسدی که از [[راویان]] [[امام باقر]]{{ع}} دانسته شده<ref>إثناعشر رسالة، ج۷، ص۸۲؛ نقد الرجال، ج۵، ص۵؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.</ref>، یک نفرند. چنان که با این عنوان روایاتی از او به نقل از [[امام صادق]]{{ع}} نیز وجود دارد که همگی نشان از [[حسن]] [[عقیده]] و امامی بودن او دارد<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۷۱؛ تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۵۹؛ منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.</ref>. اما این ابن‌حبیب اسدی<ref>نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷.</ref>، با ابن‌حبیب محل بحث که [[راوی]] و معاصر [[امام رضا]]{{ع}} است، تفاوت دارد، چنان که [[بروجردی]]، همانند تستری<ref>قاموس الرجال، ج۱۰، ص۳۳۱.</ref> به آن تصریح کرده و گفته است: ابوحبیب اسدی، [[راوی امام صادق]]{{ع}} که با نام ناجیة بن ابی‌عماره شناسایی می‌شود، غیر از ابوحبیب [[ناجی]] (نباجی) است که دارای کتابی است و ابن‌مسکان آن را روایت می‌کند<ref>طرائف المقال، ج۱، ص۶۳۸.</ref>. البته ایشان ابوحبیب اسدی را همان نجیة القواس می‌داند<ref>طرائف المقال، ج۲، ص۴۴.</ref> که با برخی از داده‌های [[روایی]] و تحلیلی دیگران نمی‌سازد. لذا خویی با این احتمال که شاید [[ناجیة]] بن ابی‌عمارة صیداوی که با [[کنیه]] [[ابوحبیب]] [[اسدی]] نیز معرفی شده، غیر از [[نجیة القواس بن عماره]] باشد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۳۰.</ref>، در [[مقام]] توجیه بر آمده است. | به نظر می‌رسد، ابن ابی‌عماره که به عنوان کنیه‌ای برای ناجیه یا نجیه غیر از نجیة القواس که معروف نیست<ref>اختبار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۸۰؛ خلاصة الأقوال، ص۲۸۵.</ref>- [[شناسایی]] شده، با ابوحبیب اسدی که از [[راویان]] [[امام باقر]] {{ع}} دانسته شده<ref>إثناعشر رسالة، ج۷، ص۸۲؛ نقد الرجال، ج۵، ص۵؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.</ref>، یک نفرند. چنان که با این عنوان روایاتی از او به نقل از [[امام صادق]] {{ع}} نیز وجود دارد که همگی نشان از [[حسن]] [[عقیده]] و امامی بودن او دارد<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۷۱؛ تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۵۹؛ منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.</ref>. اما این ابن‌حبیب اسدی<ref>نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷.</ref>، با ابن‌حبیب محل بحث که [[راوی]] و معاصر [[امام رضا]] {{ع}} است، تفاوت دارد، چنان که [[بروجردی]]، همانند تستری<ref>قاموس الرجال، ج۱۰، ص۳۳۱.</ref> به آن تصریح کرده و گفته است: ابوحبیب اسدی، [[راوی امام صادق]] {{ع}} که با نام ناجیة بن ابی‌عماره شناسایی می‌شود، غیر از ابوحبیب [[ناجی]] (نباجی) است که دارای کتابی است و ابن‌مسکان آن را روایت می‌کند<ref>طرائف المقال، ج۱، ص۶۳۸.</ref>. البته ایشان ابوحبیب اسدی را همان نجیة القواس می‌داند<ref>طرائف المقال، ج۲، ص۴۴.</ref> که با برخی از داده‌های [[روایی]] و تحلیلی دیگران نمی‌سازد. لذا خویی با این احتمال که شاید [[ناجیة]] بن ابی‌عمارة صیداوی که با [[کنیه]] [[ابوحبیب]] [[اسدی]] نیز معرفی شده، غیر از [[نجیة القواس بن عماره]] باشد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۳۰.</ref>، در [[مقام]] توجیه بر آمده است. | ||
از مجموع مباحث پیش‌گفته، می‌توان ابن‌حبیب نباجی مورد بحث را به عنوان یکی از اشخاص معاصر [[امام رضا]]{{ع}} و بی‌ارتباط با دیگر اسامی و کنیه‌های ذکر شده دانست به بیان دیگر، باید میان چند تن، یعنی ابوحبیب نباجی، ابوحبیب اسدی، ناجیة ابن‌عماره صیداوی و ناجیة ناجیة (نجیه) القواس بن عماره، تمایز نهاد. | از مجموع مباحث پیش‌گفته، می‌توان ابن‌حبیب نباجی مورد بحث را به عنوان یکی از اشخاص معاصر [[امام رضا]] {{ع}} و بی‌ارتباط با دیگر اسامی و کنیه‌های ذکر شده دانست به بیان دیگر، باید میان چند تن، یعنی ابوحبیب نباجی، ابوحبیب اسدی، ناجیة ابن‌عماره صیداوی و ناجیة ناجیة (نجیه) القواس بن عماره، تمایز نهاد. | ||
از ابن‌نباجی، جز ابن‌مسکان که [[راوی]] کتاب اوست<ref>رجال النجاشی، ص۴۵۸، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، جع ص۳۰۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸ ص۵۳.</ref>، [[محمد بن عیسی]] نیز [[روایت]] کرده است، گرچه [[بحرانی]] در [[عوالم]] العلوم<ref>عوالم العلوم، ج۲۲، ص۸۴.</ref> و [[مجلسی]] در بحارالأنوار<ref>بحار الأنوار، ج۴۹، ص۳۵.</ref> به نقل از [[عیون]] أخبار [[الرضا]]{{ع}}، یقطینی را راوی او دانسته‌اند که در کتاب عیون امروزی چنین مطلبی دیده نمی‌شود.<ref>منابع: إثناعشر رسالة، محمدباقر بن محمد استرآبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، سنگی، بینا، بیتاء اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عالی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، سید علی حسینی معروف به شرف الدین استرآبادی (قرن ۱۰ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی له، قم، اول، ۱۴۰۷ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، دوم، ۱۴۱۲ق؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، دوم، ۱۳۷۶ش؛ خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت{{ع}} لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عوالم العلوم و المعارف و الأحوال، عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی (قرن ۱۲ق)، تحقیق: سیدمحمدباقر ابطحی، قم، مدرسة الإمام المهدی اله، اول، ۱۴۱۳ق، عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الفصول المهمة فی أصول الأئمة علی، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق: محمد قائنی، قم، مؤسسة معارف اسلامی امام رضا، اول، ۱۴۱۸ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، تحقیق: سیدهاشم رسولی، تبریز، بنی هاشمی، اول، ۱۳۸۱ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله رومی حموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۸۹ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به | از ابن‌نباجی، جز ابن‌مسکان که [[راوی]] کتاب اوست<ref>رجال النجاشی، ص۴۵۸، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، جع ص۳۰۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸ ص۵۳.</ref>، [[محمد بن عیسی]] نیز [[روایت]] کرده است، گرچه [[بحرانی]] در [[عوالم]] العلوم<ref>عوالم العلوم، ج۲۲، ص۸۴.</ref> و [[مجلسی]] در بحارالأنوار<ref>بحار الأنوار، ج۴۹، ص۳۵.</ref> به نقل از [[عیون]] أخبار [[الرضا]] {{ع}}، یقطینی را راوی او دانسته‌اند که در کتاب عیون امروزی چنین مطلبی دیده نمی‌شود.<ref>منابع: إثناعشر رسالة، محمدباقر بن محمد استرآبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، سنگی، بینا، بیتاء اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عالی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، سید علی حسینی معروف به شرف الدین استرآبادی (قرن ۱۰ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی له، قم، اول، ۱۴۰۷ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، دوم، ۱۴۱۲ق؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، دوم، ۱۳۷۶ش؛ خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت {{ع}} لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عوالم العلوم و المعارف و الأحوال، عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی (قرن ۱۲ق)، تحقیق: سیدمحمدباقر ابطحی، قم، مدرسة الإمام المهدی اله، اول، ۱۴۱۳ق، عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الفصول المهمة فی أصول الأئمة علی، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق: محمد قائنی، قم، مؤسسة معارف اسلامی امام رضا، اول، ۱۴۱۸ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، تحقیق: سیدهاشم رسولی، تبریز، بنی هاشمی، اول، ۱۳۸۱ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله رومی حموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۸۹ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی (۱۲۱۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ته لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ نقد الرجال، سیدمصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]] و [[طاهره علیدوست|علیدوست، طاهره]]، [[ابوحبیب نباجی - واسعی (مقاله)|مقاله «ابوحبیب نباجی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۸۲.</ref> | ||
== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده: 1100514.jpg|22px]] [[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]] و [[طاهره علیدوست|علیدوست، طاهره]]، [[ابوحبیب نباجی (مقاله)|مقاله «ابوحبیب نباجی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:ابوحبیب نباجی]] | [[رده:ابوحبیب نباجی]] | ||
[[رده:اعلام]] | [[رده:اعلام]] | ||
[[رده:راویان امام رضا]] | [[رده:راویان امام رضا]] | ||
[[رده:اصحاب امام رضا]] | [[رده:اصحاب امام رضا]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۶
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
مقدمه
ابوجبیب نباجی[۱]، از دیار نباج، دهکده‌ای در سرزمین بصره منسوب به نباج بن عامر بن کریز، و یکی از منازل حاجیان بصره[۲]، صاحب کتابی است که ابن‌مسکان آن را روایت کرده است[۳]. بسیاری دیگر از علمای رجال، به استناد داده او، به همین معرفی مختصر بسنده کرده‌اند[۴]. آقابزرگ این کتاب را در حوزه حدیث می‌داند که نجاشی آن را با شش واسطه نقل کرده است[۵]. برخی وی را با تعابیر الناجیه[۶]، النباحی[۷]، الناجی[۸] و النیاحی[۹] نیز شناسایی کرده‌اند که به نظر می‌رسد ناشی از خطای در استنساخ یا خلط میان افراد است که توضیح آن در ادامه می‌آید.
شیخ طوسی در کتاب الرجال و الفهرست نامی از ابوحبیب به میان نیاورده که به زعم برخی ناشی از غفلت او بوده است[۱۰]. به هر حال، از زیست‌نامه او اطلاع چندانی در دست نیست. نام وی تنها در یک روایت نسبتاً مفصل دیده می‌شود که شیخ صدوق آن را در زمره اخباری آورده است که دلالت بر امامت حضرت رضا (ع) دارد. این روایت ماجرای خواب ابوحبیب نباجی است که احمد بن زیاد بن جعفر همدانی از علی بن ابراهیم بن هاشم از محمد بن عیسی از او روایت کرده که شبی رسول خدا (ص) را به خواب دید که در مسجدی در روستای نباج که حاجیان هر سال منزل می‌کنند، آمد و او خدمت آن حضرت رسید و در مقابلش طبقی از خرمای صیحانی مدینه را دید. پیامبر (ص) مشتی از آن را که هجده عدد بود، به او داد. او می‌گوید: من پس از بیداری، آن را به مقدار عمر باقی مانده‌ام تعبیر کردم. به هر حال، بیست روز بعد از این ماجرا، وقتی مشغول کار در مزرعه بودم، خبر از آمدن امام رضا (ع) دادند و همچون دیگر مردم به دیدارش شتافتم. امام در همان مسجد و در همان محلی که پیامبر (ص) نشسته بود، جلوس کرد و طبقی از خرما پیش رویش نهاده شده بود. پیش رفتم و سلام کردم. امام مرا پیش خواند و مشتی از خرما به من داد که به همان تعداد، یعنی هجده عدد، بود و چون بیشتر طلب کردم، فرمود: اگر رسول خدا (ص) بیش از این به تو داده بود، ما نیز چنین می‌کردیم[۱۱].
این روایت را دیگران به فراوانی تکرار کرده‌اند[۱۲]. البته با توجه به مسیر حرکت امام از مکه به قادسیه، به آسانی نمی‌توان محله نباج را که در ده منزلی بصره قرار دارد، محلی برای توقف آن حضرت به شمار آورد و تنها دلیلی که نشان می‌دهد امام از آنجا گذشته، همین روایت است[۱۳]، از این رو، به آسانی نمی‌توان داوری کرد. قابل ذکر است که عین همین رؤیا و خبر از محمد بن کعب قرظی(قرضی)[۱۴] نقل شده است. فقط در این نقل، پیامبر (ص) در خواب بدو می‌فرماید: من به آنچه تو با فرزندم در این دنیا انجام می‌دهی، مسرور می‌شوم و در آخرت از من پاداش خواهی گرفت. بقیه داستان مانند روایت پیش گفته است[۱۵]. تشابه دو داستان به گونه‌ای است که تستری اتحاد دو راوی، یعنی ابوحبیب بناجی و محمد بن کعب، را محتمل دانسته[۱۶]، گرچه شاهد مضاعفی بر آن اقامه نکرده است.
علاوه بر آنچه گذشت، تردید دیگری نیز درباره ابوحبیب وجود دارد. برخی او را همان ابوحبیب بن ناجیه یا ابوحبیب ناجیة بن ابی‌عماره[۱۷] یا ابوحبیب ناجیة بن ابی عماره اسدی صیداوی دانسته‌اند[۱۸]. او کتابی دارد که عبدالله بن مغیره از مثنی حناط از او روایت کرده و از صاحبان اصولی است که صدوق بر آن تکیه نموده و به صحت آن حکم و احادیثی از آن را در کتاب خویش استخراج کرده است[۱۹]. از این طریق ذکر شده و همچنین روایت صفوان از او، هر چند با واسطه، برخی وی را مورد اعتماد دانسته‌اند[۲۰].
به نظر می‌رسد، ابن ابی‌عماره که به عنوان کنیه‌ای برای ناجیه یا نجیه غیر از نجیة القواس که معروف نیست[۲۱]- شناسایی شده، با ابوحبیب اسدی که از راویان امام باقر (ع) دانسته شده[۲۲]، یک نفرند. چنان که با این عنوان روایاتی از او به نقل از امام صادق (ع) نیز وجود دارد که همگی نشان از حسن عقیده و امامی بودن او دارد[۲۳]. اما این ابن‌حبیب اسدی[۲۴]، با ابن‌حبیب محل بحث که راوی و معاصر امام رضا (ع) است، تفاوت دارد، چنان که بروجردی، همانند تستری[۲۵] به آن تصریح کرده و گفته است: ابوحبیب اسدی، راوی امام صادق (ع) که با نام ناجیة بن ابی‌عماره شناسایی می‌شود، غیر از ابوحبیب ناجی (نباجی) است که دارای کتابی است و ابن‌مسکان آن را روایت می‌کند[۲۶]. البته ایشان ابوحبیب اسدی را همان نجیة القواس می‌داند[۲۷] که با برخی از داده‌های روایی و تحلیلی دیگران نمی‌سازد. لذا خویی با این احتمال که شاید ناجیة بن ابی‌عمارة صیداوی که با کنیه ابوحبیب اسدی نیز معرفی شده، غیر از نجیة القواس بن عماره باشد[۲۸]، در مقام توجیه بر آمده است.
از مجموع مباحث پیش‌گفته، می‌توان ابن‌حبیب نباجی مورد بحث را به عنوان یکی از اشخاص معاصر امام رضا (ع) و بی‌ارتباط با دیگر اسامی و کنیه‌های ذکر شده دانست به بیان دیگر، باید میان چند تن، یعنی ابوحبیب نباجی، ابوحبیب اسدی، ناجیة ابن‌عماره صیداوی و ناجیة ناجیة (نجیه) القواس بن عماره، تمایز نهاد. از ابن‌نباجی، جز ابن‌مسکان که راوی کتاب اوست[۲۹]، محمد بن عیسی نیز روایت کرده است، گرچه بحرانی در عوالم العلوم[۳۰] و مجلسی در بحارالأنوار[۳۱] به نقل از عیون أخبار الرضا (ع)، یقطینی را راوی او دانسته‌اند که در کتاب عیون امروزی چنین مطلبی دیده نمی‌شود.[۳۲][۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۱۰؛ الفصول المهمة، حر عاملی، ج۲، ص۹۷۷؛ کشف الغمه، ج۲، ص۸۳۱.
- ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۲۵۵؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ص۵۴؛ مقدمه؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع)، ص۲۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۵۸.
- ↑ خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۵۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۲۲، ص۱۱۲؛ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۲۶۹.
- ↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۳۰۷.
- ↑ نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۲۲، ص۱۱۳.
- ↑ طرائف المقال، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۰، ص۳۳۱.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۲۶۹.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۲۷؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳؛ کشف الغمة، ج۲، ص۸۳۱.
- ↑ دلائل الإمامة، ص۳۶۷؛ الثاقب فی المناقب، ص۴۸۳؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳.
- ↑ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع)، ص۲۶.
- ↑ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.
- ↑ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۵۳.
- ↑ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.
- ↑ نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷؛ خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۵۵.
- ↑ طرائف المقال، ج۲، ص۵۰؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۶۴- ۴۶۵؛ نقد الرجال، ج۵، ص۱۷۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۳.
- ↑ منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.
- ↑ اختبار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۸۰؛ خلاصة الأقوال، ص۲۸۵.
- ↑ إثناعشر رسالة، ج۷، ص۸۲؛ نقد الرجال، ج۵، ص۵؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۳۹.
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۷۱؛ تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۵۹؛ منتهی المقال، ج۷، ص۱۴۸.
- ↑ نقد الرجال، ج۵، ص۱۳۷.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۰، ص۳۳۱.
- ↑ طرائف المقال، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ طرائف المقال، ج۲، ص۴۴.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۳۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۵۸، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، جع ص۳۰۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸ ص۵۳.
- ↑ عوالم العلوم، ج۲۲، ص۸۴.
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۳۵.
- ↑ منابع: إثناعشر رسالة، محمدباقر بن محمد استرآبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، سنگی، بینا، بیتاء اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عالی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، سید علی حسینی معروف به شرف الدین استرآبادی (قرن ۱۰ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی له، قم، اول، ۱۴۰۷ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، دوم، ۱۴۱۲ق؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش (معاصر)، مشهد، آستان قدس رضوی، دوم، ۱۳۷۶ش؛ خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عوالم العلوم و المعارف و الأحوال، عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی (قرن ۱۲ق)، تحقیق: سیدمحمدباقر ابطحی، قم، مدرسة الإمام المهدی اله، اول، ۱۴۱۳ق، عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الفصول المهمة فی أصول الأئمة علی، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق: محمد قائنی، قم، مؤسسة معارف اسلامی امام رضا، اول، ۱۴۱۸ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، تحقیق: سیدهاشم رسولی، تبریز، بنی هاشمی، اول، ۱۳۸۱ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله رومی حموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۸۹ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی (۱۲۱۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ته لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ نقد الرجال، سیدمصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.
- ↑ واسعی، سید علی رضا و علیدوست، طاهره، مقاله «ابوحبیب نباجی»، دانشنامه امام رضا ص ۴۸۲.