ابراهیم بن هاشم قمی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۳۲

آشنایی اجمالی

ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل قمی کوفی از اهالی کوفه بود که به قم مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید. ابراهیم از شاگردان یونس بن عبدالرحمان و از اصحاب امام رضا(ع) به شمار می‌‌آید و اولین کسی است که احادیث کوفیان را در قم منتشر کرده است. فرزندش علی بن ابراهیم قمی و دیگران از او روایت نقل کرده‌اند.^[۱]

درباره صحت و سقم احادیث ابراهیم بن هاشم، بین رجالیون شیعه اختلاف است. عده ای روایات او را صحیح برشمرده‌اند و دلیلشان این است که مردم قم بر احادیث او خرده نگرفته‌اند و دلیل دیگر این است که کسانی چون کلینی، سعد بن عبدالله اشعری، عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن یحیی از بزرگان بر روایات او تکیه و استناد کرده‌اند.^[۲] نام وی در ۶۴۱۴ سند از روایات آمده است، بنابراین کسی همانند او در اسناد روایات، نامش چنین ذکر نشده است. ابراهیم بن هاشم امام جواد(ع) را درک کرد و از ایشان حدیث نیز نقل کرده است.^[۳] وی امامی مذهب بود و از شهر ری عبور کرده است.^[۴] او دارای کتاب النوادر و قضایا امیرالمؤمنین(ع) بوده است.^[۵].^[۶]

جستارهای وابسته

علی بن ابراهیم قمی (فرزند)

منابع

جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱

پانویس

↑ رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.
↑ تاریخ قم، ص۱۶۷.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۱۷ و ۳۱۸.
↑ دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۲، ص۱۷۵.
↑ رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.
↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص۷۸.

[1] رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.

[2] تاریخ قم، ص۱۶۷.

[3] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۱۷ و ۳۱۸.

[4] دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۲، ص۱۷۵.

[5] رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.

[6] جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص۷۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[ابراهیم بن هاشم قمی در تراجم و رجال]] - [[ابراهیم بن هاشم قمی در معارف و سیره رضوی]]| پرسش مرتبط  = }}
+{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = اصحاب امام رضا| عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[ابراهیم بن هاشم قمی در تراجم و رجال]] - [[ابراهیم بن هاشم قمی در معارف و سیره رضوی]] - [[ابراهیم بن هاشم قمی در تاریخ اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}
+== آشنایی اجمالی ==
+[[ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل قمی کوفی]] از [[اهالی کوفه]] بود که به [[قم]] [[مهاجرت]] کرد و در آنجا سکونت گزید. ابراهیم از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمان]] و از [[اصحاب امام رضا]]{{ع}} به شمار می‌‌آید و اولین کسی است که [[احادیث]] [[کوفیان]] را در قم منتشر کرده است. فرزندش [[علی بن ابراهیم قمی]] و دیگران از او [[روایت]] نقل کرده‌اند.<ref>رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.</ref>
-==مقدمه==
+درباره [[صحت]] و سقم احادیث ابراهیم بن هاشم، بین [[رجالیون]] [[شیعه]] [[اختلاف]] است. عده ای [[روایات]] او را صحیح برشمرده‌اند و دلیلشان این است که [[مردم]] قم بر احادیث او خرده نگرفته‌اند و دلیل دیگر این است که کسانی چون [[کلینی]]، [[سعد بن عبدالله اشعری]]، [[عبدالله بن جعفر حمیری]] و [[محمد بن یحیی]] از بزرگان بر روایات او تکیه و استناد کرده‌اند.<ref>تاریخ قم، ص۱۶۷.</ref> نام وی در ۶۴۱۴ سند از روایات آمده است، بنابراین کسی همانند او در [[اسناد روایات]]، نامش چنین ذکر نشده است. ابراهیم بن هاشم [[امام جواد]]{{ع}} را [[درک]] کرد و از ایشان [[حدیث]] نیز نقل کرده است.<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۱۷ و ۳۱۸.</ref> وی [[امامی مذهب]] بود و از [[شهر]] [[ری]] عبور کرده است.<ref>دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۲، ص۱۷۵.</ref> او دارای کتاب النوادر و قضایا [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بوده است.<ref>رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹.</ref>.<ref>جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]] ج۱، ص۷۸.</ref>
-[[ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی قمی]]، از علمای نامدار [[حدیث]] [[شیعه]] بود. گفته شده که وی با [[امام رضا]]{{ع}} ملاقاتی داشته<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و از این‌رو از [[اصحاب]] آن [[حضرت]] به شمار آمده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. با این حال، اطلاعات زیادی درباره جزئیات [[زندگی]] وی در دست نیست. بر اساس برخی از داده‌ها، قرائن و احادیثی که از وی باقی مانده، می‌توان ولادت وی را در [[عهد امام کاظم]]{{ع}} گمانه زد، هر چند دلیل محکمی برای آن در دست نیست.
-هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل [[اهل کوفه]] بود که بدانجا [[مهاجرت]] کرد<ref>رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و به نشر حدیث [[کوفیان]] در آنجا پرداخت. [[ابراهیم]] نزد استادان بسیاری [[دانش]] آموخت. برابر داده‌های [[حدیثی]]، می‌توان [[امام جواد]]{{ع}} را برجسته‌ترین کسی دانست که در وی تأثیر شخصیتی و [[آموزشی]] داشته است. وی از آن حضرت بی‌واسطه حدیث نقل کرده است<ref>الاستبصار، ج۲، ص۶۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۴۰.</ref>.
-از استادان او می‌توان به افرادی چون [[ابراهیم بن ابی محمود خراسانی]]، [[ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی]]، [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، [[جعفر بن محمد بن یونس]]، [[حسن بن جهم]]، [[حسن بن علی بن فضال]] و دیگران اشاره کرد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.</ref>. در برخی از متون رجالی، وی از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمن]]، از [[راویان امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۶.</ref> و از شاگردان و [[صحابه ممتاز امام رضا]]{{ع}}<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.</ref>، دانسته شده است<ref>خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳.</ref>، اما [[نجاشی]] با ذکر این مطلب که در این قول [[اختلاف]] وجود دارد، این ادعای را به چالش کشیده است، هر چند دلیلی برای آن ذکر نمی‌کند<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref>. برخی در [[دلایل]] چنین تشکیکی آورده‌اند که با توجه به حجم بسیار از [[روایات]] منسوب به او، هیچ یک از [[یونس بن عبدالرحمن]] [[روایت]] نشده است و به بیان دیگر، [[ابراهیم]] هیچ روایتی از [[یونس]] در کارنامه [[روایی]] خویش ندارد. طبعاً این نکته می‌تواند حاکی از آن باشد که او از [[شاگردان]] یونس نبوده و یا رابطه نزدیکی با او نداشته است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>.
-علاوه بر این، روایات ابن‌هاشم را علمای [[حدیث]] [[قم]] مقبول قلمداد کرده و پذیرفته‌اند، در حالی که به [[حکم]] رویکرد سختگیرانه آنان در پذیرش روایات از یک سو و مخدوش بودن [[شخصیت]] یونس در میان آنان از دیگر سو، به [[آسانی]] نمی‌توان ادعای رابطه میان آن دو را پذیرفت، چون اگر چنین نسبتی میان آنان وجود داشت، [[عالمان]] قم روایات ابراهیم را لااقل به دیده تردید می‌نگریستند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۱.</ref>.
-به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از [[حیات]] خویش در [[کوفه]] و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر [[احادیث ائمه]]{{عم}} پرداخت. به [[باور]] [[علمای رجال]]، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود<ref>رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref>. تلاش و [[کوشش]] وی در نشر حدیث چنان بود که به قولی ۶۴۴۰ روایت از خود به جای نهاده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. وی همچنین [[پدر]] [[علی بن ابراهیم قمی]]، از بزرگ‌ترین [[مشایخ]] [[کلینی]] بود که بیشتر روایات [[الکافی]] از اوست<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>.
-در میان روایات ابن‌هاشم، روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که دیدگاه‌های مختلفی پیرامون آن وجود دارد. این حدیث را [[علی بن ابراهیم]] از قول پدرش بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} درباره [[صدقات]] [[اهل ذمه]] نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۳۵.</ref>. [[شهید ثانی]] این روایت را می‌پذیرد. وی با پذیرش اینکه ابن‌هاشم از شاگردان یونس بن عبدالرحمن است، روایت او را از امام صادق{{ع}} بعید نمی‌داند. [[میرداماد]] نیز در الرواشح بر همین نظر است، با این تحلیل که با توجه به [[زمان]] کوتاه بین [[شهادت امام صادق]]{{ع}} و ولادت [[امام رضا]]{{ع}}، بعید نمی‌نماید که [[ابراهیم]] زمان [[امام صادق]]{{ع}} را [[درک]] کرده باشد<ref>الرواشح السماویة، ص۸۲.</ref>. چنین گمانه‌زنی‌هایی چون بر پایه [[شک]] [[استوار]] است انظار مخالفی را نیز به دنبال دارد. بحرالعلوم این [[حدیث]] را [[غریب]] دانسته و آن را [[اشتباه]] در نسخه محسوب نموده است. او بر این [[باور]] است که با [[پژوهش]] در [[احادیث]] ابراهیم مشخص می‌شود که او نه تنها بدون واسطه از امام صادق{{ع}} [[روایت]] نکرده است، بلکه با یک واسطه هم روایتی ندارد. از دیگر سو، اگر او از [[اصحاب]] و یا درک کنندگان امام صادق{{ع}} می‌بود، [[علمای رجال]] باید نام او را در زمره [[اصحاب امام صادق]]{{ع}} ذکر می‌کردند، ضمن آنکه باید از [[امام کاظم]]{{ع}} نیز روایت می‌داشت<ref>الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۴۸.</ref>. با این حال، روایتی از امام کاظم{{ع}} از وی در متون [[حدیثی]] ذکر نشده است. بنابر این، پذیرش اینکه ابن‌هاشم از [[راویان]] امام صادق{{ع}} باشد، مقبول به نظر نمی‌رسد.
-در بسیاری از متون ذکر شده، [[ابن هاشم]] از جمله کسانی است که امام رضا{{ع}} را درک و [[ملاقات]] کرده است<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰.</ref>. با این حال، [[روایات]] وی از امام رضا{{ع}} با واسطه ذکر شده است<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۴۵۴.</ref>. گفتنی است در برخی متون از وی با نام [[ابراهیم بن سهل بن هاشم]] نیز یاد شده است<ref>الاستبصار، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. [[شیخ طوسی]] با ذکر این مطلب، یادآور می‌شود که اشتباهی رخ داده و نام وی ابراهیم بن هاشم است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱.</ref>. ضمن اینکه برخی بر این باورند که شخصیتی به نام ابراهیم بن سهل بن هاشم اصلاً وجود خارجی ندارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۹.</ref>.
-اما در این میان، [[ابن‌جریر بن رستم طبری]] در کتاب خود، داستان ملاقات و گفت‌و‌گوی ابراهیم و امام رضا{{ع}} را می‌آورد و از وی با نام [[ابراهیم]] بن [[سهل]] یاد می‌کند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۴؛ نوادر المعجزات، ص۳۳۶.</ref>. البته ماجرای این [[دیدار]] در متون رجالی و [[حدیثی]] معتبر [[شیعی]] ذکر نشده است، با این حال این [[اشتباه]] تکرار شده و در برخی از کتب معاصران از شخصی با نام ابراهیم بن سهل با عنوان [[راوی امام رضا]]{{ع}} یاد شده است<ref>من فقه الزهراء، ج۵، ص۳۰۳؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref>.
-در این میان، تنها [[روایات]] بدون واسطه‌ای که از او نقل شده، مربوط به [[امام جواد]]{{ع}} است<ref>الاستبصار، ج۲، ص۶۰.</ref>. ابن‌هاشم از [[شاگردان امام هادی]]{{ع}} و [[امام حسن عسکری]]{{ع}} نیز روایاتی نقل کرده است<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۱۶؛ ج۲۱، ص۳۶۰.</ref>.
-[[روایت]] دیگری از ابن‌هاشم ذکر شده که وی به دیدار [[خضر]] [[نبی]] و یا [[امام زمان]] در [[مسجد سهله]] و [[مسجد]] [[زید بن صوحان]] نائل آمده است و دعایی از آنان را [[حفظ]] و نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. شایان ذکر است چنانچه [[تولد]] ابن‌هاشم در [[عصر امام کاظم]]{{ع}} و یا حتی در سال [[وفات امام کاظم]]{{ع}}؛ یعنی [[سال ۱۴۸ق]] باشد، با توجه به سال [[رحلت]] امام حسن عسکری{{ع}} در [[سال ۲۶۰ق]]<ref>الإرشاد، ج۲، ص۳۱۳.</ref>، ابن‌هاشم نزدیک ۱۱۲ سال [[عمر]] داشته است.
-ابن‌هاشم در متون رجالی ذکر شده، کم و بیش توثیق شده است<ref>الرواشح السماویة، ص۴۸؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، ص۷۵.</ref>، گرچه بیشتر آنها به صورت ضمنی است، چنان که [[علامه حلی]] در کتاب خود ذکر می‌کند که هیچ یک از [[یاران]] درباره [[نفی]] یا تعدیل روایات وی مطلبی نگفته‌اند، ولی با توجه به حجم روایات از ابن‌هاشم، ارجحیت قبول روایات وی مورد [[اذعان]] است<ref>خلاصة الأقوال، ص۵.</ref>. از دیگر دلایلی که می‌تواند در [[وثاقت]] ابن‌هاشم مورد استناد قرار گیرد، [[اعتماد]] علمای [[حدیث]] [[قم]] به اوست<ref>الغارات، ج۱، ص۲۳.</ref>. چنان که گفته شد، علمای قم که در [[جرح و تعدیل]] روایات به [[سختی]] عمل می‌کردند، به [[راحتی]] نمی‌توانستند [[احادیث]] او را بپذیرند، مگر آنکه وثاقتش را پذیرفته باشند. از دیگر ادله‌ای که برای [[وثاقت]] وی می‌توان به آن استناد کرد، نظر ابن‌قولویه است. وی در کتابش بر وثاقت تمامی افرادی که از آنها [[روایت]] کرده، [[شهادت]] داده که یکی از آنها ابن‌هاشم است<ref>کامل الزیارات، ص۴.</ref>. ابن‌طاووس و [[علی]] پسر ابراهیم بن هاشم، که خود از علمای [[موثق]] و بزرگ [[شیعه]] بودند، در وثاقت ابن‌هاشم [[اتفاق نظر]] دارند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱.</ref>.
-به هر حال، روایت وی در نظر علمای [[حدیث]] در حد “حسن” یعنی [[پایین‌تر]] از حد صحیح است. با این همه دسته بزرگی از [[عالمان]] به پذیرش و ترجیح [[روایات]] وی نظر دارند<ref>غایة المراد و حاشیة الإرشاد، ج۱، ص۲۷۲؛ نقد الرجال، ج۱، ص۹۴- ۹۵؛ مناهج الأخیار، ج۱، ص۵۱۷؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۵.</ref>.
-ابن‌هاشم دو کتاب با نام‌های النوادر و قضایای [[امیرمؤمنان]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref> نوشته که دومی با عنوان عجائب [[احکام]] [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]]{{ع}} توسط [[سیدمحسن امین]] انتشار یافته است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>. او خود می‌گوید این کتاب به روایت [[محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم]] از پدرش از جدش نزد ماست که در آن شمار زیادی از قضایای آن [[حضرت]] با اسناد واحد و همگون آمده است. [[تاریخ]] [[نوشتن]] نسخه سال ۴۱۰ یا ۴۲۰ق است که [[ابونجیب عبدالرحمن بن محمد بن عبد الکریم]] به سال ۵۲۸ق استنساخی از آن انجام داده است. او سپس می‌نویسد: ما [[کتابی]] در قضایا، احکام و مسائل شگفت‌انگیز [[امام علی]]{{ع}} جمع‌آوری کردیم و این کتاب را در ضمن آن مندرج ساختیم که به چاپ رسیده است<ref>أعیان الشیعة، ج۱، ص۳۴۴.</ref>. [[امین]] در جای دیگر می‌نویسد: ما بخشی از آن را در کتاب [[معادن]] الجواهر خود آورده‌ایم و در برخی از روایاتش چیزهایی بود که ظاهرش با [[اصول مذهب]] ما ناسازگار بود<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۴.</ref>.
-از سال [[وفات]] ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از [[اخبار]]، وی [[عهد]] [[امام عسکری]]{{ع}} را [[درک]] کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول [[قرن سوم]] در قید [[حیات]] بوده است.<ref>منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من فقه الزهراء علی، سید محمد بن مهدی حسینی شیرازی (۱۴۲۲ق)، قم، انتشارات رشید، اول، ۱۴۲۸ق؛ مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی (۱۰۶۰ق)، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۹ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمدحسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسه امام صادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق: باسم محمد اسدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.</ref><ref>[[زکیه سادات امیری|امیری، زکیه سادات]]، [[ابراهیم بن هاشم - امیری (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن هاشم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۸۵.</ref>
 == جستارهای وابسته ==
-{{اصحاب امام رضا}}
+* [[علی بن ابراهیم قمی]] (فرزند)
 == منابع ==
 {{منابع}}
-# [[پرونده: 1100514.jpg|22px]] [[زکیه سادات امیری|امیری، زکیه سادات]]، [[ابراهیم بن هاشم (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن هاشم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۱''']]
+# [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱''']]
 {{پایان منابع}}
@@ خط ۳۹: / خط ۱۶: @@
 {{پانویس}}
-[[رده:ابراهیم بن هاشم قمی]]
 [[رده:اعلام]]
 [[رده:اصحاب امام رضا]]
+[[رده:اصحاب امام جواد]]
+[[رده:طبقه هفتم راویان]]
+[[رده: قمیان]]