ام‌الکتاب در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

* این واژه سه‌بار در آیات {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>؛ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ }}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> آمده است.<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص: ۳۸۰.]</ref>.

*کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است،<ref>ر.ک. منصورنژاد، محمد، وحی، ص 5</ref> و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد <ref>مفردات، ص ۶۹۹، «کتب».</ref> این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر تورات {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}﴾}}<ref> و یاد کنید آنگاه را که به موسی کتاب و فرقان دادیم، باشد که به راه آیید؛ سوره بقره، آیه ۵۳.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ}}﴾}}<ref> بنابراین، وای بر کسانی که یک نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند؛ سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> و در موارد زیادی بر قرآن {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| الم }}﴾}}<ref> الف، لام، میم؛ سوره بقره، آیه ۱.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> و نیز بر لوح محفوظ <ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱.</ref> {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}﴾}}<ref> پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران به ارث سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این حکم در کتاب خداوند نگاشته است؛ سوره احزاب، آیه ۶.</ref> اطلاق شده است.

*ترکیب "امّ الکتاب" در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: <ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص: ۳۸۱.]</ref>

# '''[[آیات محکم]]:''' در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص: ۳۸۱.]</ref>؛ مانند: چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است<ref>التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.</ref> این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص: ۳۸۱.]</ref>.

#'''[[لوح محفوظ]]:''' آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج : {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند <ref>الكشاف، ج۲، ص۵۳۴ ؛ مجمع‌البيان، ج۹، ص ۶۰ ؛ روح‌المعانى، مج ۸ ، ج ۱۳، ص ۲۴۵.</ref> <ref>تفسير ابن‌كثير، ج ۴، ص ۱۳۲.</ref><ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص: ۳۸۲.]</ref>.

#یک احتمال این است که مراد از‌ کتاب‌ در جمله‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد‌ از‌ کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد‌ توجه‌ واقع شده است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*و یا گفته شده مراد‌ از أمّ‌الکتاب‌ در‌ این‌ آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد.<ref>ابن‌ عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.</ref> اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در‌ این‌ آیه با جمله‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} مرتبط‌ باشد‌، مراد‌ از‌ این کتاب چیست؟ این‌ کتاب‌ می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی‌ دلالت‌ نماید‌. این احتمال نیز وجود دارد که هر‌ دو‌ مورد‌ را‌ شامل‌ گردد‌، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، نزول وحی بر ایشان و به‌ طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره‌ در‌ جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، ارسال رسولان الهی قبل از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و عرضه‌ آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت‌ از‌ آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب‌ قبلی‌ می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی‌ را‌ کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه‌ آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل‌ می‌شود‌ تا آموزه‌های خاصّ آن‌ دوره‌ را بر مردم آن عرضه نمایند.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*احتمال دیگری که می‌تواند در آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد  خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> با عنایت به آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}﴾}} <ref> و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.</ref> به ذهن متبادر‌ شود، این است که مراد از کتاب در آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانیِ‌ نازل‌ شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه‌ ۴ سوره‌ حجر، کتاب بدین‌ معناست <ref>ابن‌ قتیبه، ص: ۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن‌ عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*در این‌ صورت، اُمّ‌الکتاب‌ دلالت‌ بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده‌ همۀ امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد،<ref> طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.</ref>. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره‌ رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} آمده‌ است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و با نظامی واحد صورت می‌گیرد‌. بدین‌ ترتیب‌، روشن‌ می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی‌ بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته‌ به‌ خود‌ مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در‌ کنار‌ دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به‌ امری‌ اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی‌ و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره‌ رعد، هر دو معنی لحاظ شده است<ref> ابن‌ عربی‌، ج ۱: ۳۴۳‌؛ صادقی تهرانی، ج ۱۵: ص ۳۴۴.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه‌ زیر‌ است که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}﴾}} <ref> حا، میم  سوگند به این کتاب روشن.  به راستی ما آن را قرآنی عربی  قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.</ref> ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا‌ به‌ قرآن‌. ولی با توجه به استعمال عباراتِ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}}﴾}} و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|لَدَيْنَا}}﴾}} در این آیه احتمال رجوع‌ ضمیر‌ به‌ کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که‌ کتاب‌ مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*از‌ ظاهر‌ آیه‌ شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به‌ کار رفته است:{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.</ref>. {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره شعراء، آیه ۲.</ref>، {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره قصص، آیه ۲.</ref>، {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ }}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.</ref>،{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه 2۲.</ref> چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه‌ بر‌ آنکه‌ به‌ معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد، لذا‌ می‌توان‌ گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است‌، با‌ این‌ یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی‌ است‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*سومین کاربرد أمّ‌الکتاب‌ در‌ سورۀ آل‌عمران است که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>. این آیه کتابِ نازل‌شده‌ بر‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده‌، آیات‌ محکم را نیز به أمّ‌الکتاب‌ خوانده‌ است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*همان سؤالی که در آیات قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح‌ بود‌ به اینکه مراد از آن، اُمِّ‌ کدام‌ کتاب است‌ در‌ این‌ آیه نیز جاری ‌ ‌است‌. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است‌. بنابراین‌، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ‌ نازل‌ شده‌ راجع‌ است‌. به بیانی دیگر‌، اُمّ‌الکتاب‌ همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به‌ [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود‌ نیز‌ بخشی‌ از‌ این‌ کتاب‌ است. در حقیقت، اصل‌ بودن و اُمّ‌ بودن نسبت به متشابهات است. به‌ بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در‌ دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره‌ آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این‌ است‌ که کتاب نازل‌ شده بر [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همۀ امور‌ تکوینی‌ و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به‌ بیانی روشن‌تر، اُمّ‌ الکتابی وجود دارد که به تصریح‌ آیه‌، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از‌ امور‌ از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل‌ شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از سویی دیگر، اُم‌ الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

*بنابراین، این اصطلاح در سوره‌ آل‌عمران از‌ نظر‌ مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سورۀ آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل‌ شده‌ است، در حالی‌ که‌ أمّ‌الکتاب مذکور در سوره‌ زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده است‌. همچنین أمّ‌ الکتابی که در سوره‌ رعد از آن یاد شده بنا‌ بر‌ دو‌ احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

==آرای مفسّران درباره‌ی «اُم‌الکتاب»==

مفسران ذیل هر یک از‌ آیات سه‌گانه و گاه ذیل یک آیه نظرات متنوعی را بیان داشته‌اند که به مواردی از آن اشاره می‌گردد. ذیل آیه‌ ۴ سوره‌ زخرف که می‌فرماید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}} <ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> بسیاری از مفسران أمّ‌الکتاب را به [[لوح محفوظ]] تفسیر کرده‌اند. <ref>مقاتل بن سلیمان، ج ۳: ۷۸۹؛ نحاس، ج ۴: ۶۵؛ طوسی، ج ۹: ۱۸۱-۱۸۰؛ نیشابوری، ج ۲: ۷۳۶؛ زمخشری، ج ۴: ۲۳۶؛ طبرسی‌، ج ۹: ۶۰؛ ابن‌عطیّه‌ی اندلسی، ج ۵: ۴۵؛ طباطبایی، ج ۱۸: ۸۴. اندکی از متأخّران نیز از آن به علم الهی یاد نموده‌اند ابن‌عاشور، ج ۲۵‌: ۲۱۳‌؛ مغنیه، ج ۶: ۵۳۸؛ مراغی، ج ۲۵‌: ۶۸.</ref>. از فحوای کلام برخی از مفسران چنین به‌ نظر می‌رسد که منشأ تفسیر آن دسته از کسانی که أمّ‌الکتاب را در این آیه به‌ لوح‌ محفوظ تطبیق داده‌اند، استناد‌ آنها‌ به آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}} <ref> این سخن، جادو و دروغ نیست بلکه قرآنی ارجمند است،  در لوحی نگهداشته؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> باشد<ref>میبدی، ج ۹: ۵۲؛ زمخشری، ج ۴: ۲۳۶؛ طبرسی، ج ۹: ۶۰؛ بغوی، ج ۴: ۱۵۴؛ فخر رازی، ج ۲۷: ۶۱۷‌؛ آلوسی‌، ج ۱۳: ۶۴؛ شوکانی، ج ۴: ۶۲۷؛ طباطبایی، ج ۱۸: ۸۴.</ref>. زیرا اینان با کنار هم‌گذاشتن دو آیه به این نتیجه رسیده‌اند که «قرآن مجید» همان «الکتاب المبین» است و چون قرآن‌ مجید‌ در لوح‌ محفوظ است، پس لابد کتاب مبین هم در لوح محفوظ است، لکن لوح محفوظ در این آیه‌ با تعبیر أم‌الکتاب آمده است. بنابراین، [[لوح محفوظ]] و اُمّ‌الکتاب یک چیزند‌. از‌ آرای‌ مفسّران ذیل این آیه مدل زیر را می‌توان ارائه کرد:

*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}} <ref> این سخن، جادو و دروغ نیست بلکه قرآنی ارجمند است،  در لوحی نگهداشته؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> ‌‌قرآن‌ مجید [[لوح محفوظ]].

*{{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref>: الکتاب المبین اُمّ‌الکتاب‌.

قرآن‌ مجید‌ = الکتاب المبین و [[لوح محفوظ]] = اُمّ‌الکتاب.

ذیل آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ }}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> برخی از مفسران تصریح و تأکید دارند که مراد از أمّ‌الکتاب‌ همان [[لوح محفوظ]] است‌ <ref>مقاتل‌ بن سلیمان، ج ۲: ۳۸۳؛ میبدی، ج ۵: ۲۱۱؛ زمخشری،  ج ۲: ۵۳۴؛ طبرسی، ج ۲: ۲۳۵.</ref> و عده‌ای دیگر از آن فقط به «اصل کتاب» تعبیر نموده‌اند<ref>ابن‌ قتیبه، ص: ۱۹۶؛ طوسی، ج ۶: ۲۶۳؛ طبرسی، ج ۶: ۴۵۸؛ فخر رازی، ج ۱۹: ۵۲.</ref> بعضی نیز به علم الهی تفسیر کرده‌اند <ref> فخر رازی، ج ۱۹: ۵۲؛ ابن‌عاشور، ج ۱۲: ۲۰۴.</ref>

درباره‌ آیه‌ {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> [[مُقاتل بن سلیمان]] و برخی دیگر، اُمّ‌الکتاب را در این آیه به [[لوح محفوظ]] حمل نموده است <ref>مقاتل بن سلیمان، ج ۱: ۲۶۴-۲۶۳؛ ابن‌هائم، ص: ۱۱۹‌</ref>. از فحوای کلام [[سورآبادی]] نیز چنین برمی‌آید <ref>ج ۱: ۲۵</ref>. گاه نیز مراد از أمّ‌الکتاب، آیات تورات و انجیل و قرآن تلقّی شده است </ref>ثعلبی نیشابوری، ج ۳: ۹.</ref>. همچنین مراد از أمّ‌الکتاب در این‌ آیه‌ چنین تفسیر شده که قرآن اصل همه‌ کتاب‌های مُنزَل است که باید به آن عمل شود </ref>حسنی، ص: ۳؛ میبدی، ج ۲: ۱۷.</ref>. البته باید گفت این آراء ذیل این‌ آیه‌، صحیح‌ نمی‌نماید.

ولی غالب مفسّران، آن‌ را‌ به‌ اصل کتاب و مرجع آیات متشابه تفسیر کرده‌اند. [[علامه طباطبایی]] نوع ترکیب اضافی در أمّ‌الکتاب را از نوع بیانیّه دانسته است مانند‌ نساء‌ القوم‌ یا قدماء الفقها نه از نوع لامیه همچون‌ ترکیب‌ أمّ الاطفال<ref>[[علامه طباطبایی]]، ج ۳: ۲۰.</ref>.

نتیجه‌ آرای عموم مفسّران بر این است که در سوره‌ی رعد، اُمّ‌الکتاب را‌ به‌ [[لوح‌ محفوظ]]، علم الهی و اصل کتاب تفسیر کرده‌اند و ذیل آیه‌ مورد‌ نظر در سوره‌ زخرف، از آن به [[لوح محفوظ]] و علم الهی یاد کرده‌اند. نیز در سوره‌ آل‌عمران به‌ [[لوح‌ محفوظ‌]] و اصل کتاب = «مرجع متشابهات» تعبیر نموده‌اند.

*بنا بر آنچه یاد شد، می‌توان گفت هر یک ‌‌از‌ سه کاربرد أمّ‌الکتاب در سه آیه‌ مذکور، معانی متعددی را برمی‌تابد، به‌ طوری که‌ در‌ آیه‌ای‌ به بخشی از کتاب نازل‌شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} اطلاق گردیده است و در آیه‌ای به منشأ‌ و مرجع امور تشریعی دلالت دارد و در آیه‌ای دیگر به منشأ و مرجع حوادث عالم‌ و اموری تکوینی.

*از سویی‌ دیگر‌، در سوره‌ زخرف، اُمّ‌الکتاب معنای ظرفیت دارد، ولی در دو کاربرد دیگر، چنین معنایی مستفاد نمی‌گردد. از این‌رو، کاربرد أمّ‌الکتاب در آیات قرآن حسبِ مواضع، نسبی است و معانی متفاوت را افاده‌ می‌کند و لزوماً همگی به یک معنا نیستند، همانگونه که بنا به اظهار [[خلیل بن احمد]] هر شهری نسبت به روستاهای اطراف خود، اُمّ‌القُرای همان روستاها می‌باشد <ref>کُلُّ مدینةٍ هی اُمّ ما‌ حولها‌ مِنَ القُری.</ref>. لذا اطلاق أمّ‌القُری بر مکه‌ معظمه، در استعمال شایع آن نسبت به دیگر شهرهای بزرگ محدودیت ایجاد نمی‌کند. لذا می‌توان گفت أمّ‌الکتاب یکی از اصطلاحات قرآنی است‌ که‌ بنا بر جایگاه خود در هر یک از آیات، معانی متفاوت افاده می‌کند. این نسبی‌ بودن معنا، می‌تواند در دیگر واژگان قرآن نیز ساری و جاری باشد.

*همچنین باید تأکید کرد که علاوه بر امور تکوینی، آموزه‌های تشریعی‌ نیز‌ که‌ از سوی پیامبران عرضه شده‌، از‌ منبع‌ الهی و وحیانی سرچشمه می‌گیرد که این نکته در سه آیه‌ مذکور کاملاً هویداست.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

#ام الکتاب حقیقتی است که اولاً تمام حقایق جهان در آن منقوش است، ثانیاً ثابت و مصون از تغیر و زوال است و ثالثاً نزد خداست، ام الکتاب یعنی ریشه عمیق حقایق، چیزی از ام الکتاب بالاتر نیست.<ref>[http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=OTE1-Sh4yl8giaBc%3d تفسیر موضوعی، عبدالله جوادی آملی، ج ۸، ص:۴۷.]</ref>.

#ام الکتاب بالاتر از کتاب مبین است. کتاب مبین یعنی بیان کننده و روشنگر؛ هرگاه کسی اصل یعنی ام الکتاب را داشته باشد، می‌تواند همه حقایق را به طور تفصیل تبیین کند، هم خود روشن باشد و هم روشنگر. کتاب، یعنی حقیقتی که علوم در آن منقوش است و ام الکتاب یعنی اصل و ریشه همه کتاب‌ها. ام الکتاب از آن جهت که نزد خداست از گزند تغییر، مصون است، چون هر چه نزد خداست از دگرگونی و زوال و تحول محفوظ است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ}}﴾}} <ref> آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست؛ سوره نحل، آیه: ۹۶.</ref> و خدا قرآن را به دو مرحله عربی بودن و ام الکتاب بودن، محدود کرده که دو سر حلقه جهان هستی است، یکی عالم طبیعت و دیگری دورترین نقطه تجرد، و در مرحله نهایی که هیچ کس واسطه نیست تنها معلم [[پیامبر|رسول اکرم]]{{صل}} خدا خواهد بود؛ دیگر سخن از {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|شَدِيدُ الْقُوَى}}﴾}} که [[جبرئیل]] باشد نیست، زیرا در مرحله ام الکتاب و تلقی بلاواسطه و لدی اللهی، معلم [[پیامبر|رسول خدا]]{{صل}} مستقیماً ذات اقدس‌إله است نه [[جبرئیل]]<ref>[http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=OTE1-Sh4yl8giaBc%3d تفسیر موضوعی، عبدالله جوادی آملی، ج ۸، ص:۴۷.]</ref>.

==پانویس==

{{پانویس2}}