←تحول مفهوم انصار
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
==[[تحول]] مفهوم [[انصار]]== | ==[[تحول]] مفهوم [[انصار]]== | ||
پس از [[هجرت]]، [[مسلمانان]] یثرب به دو دسته بومی و [[مهاجر]] تقسیم می‌شدند. شاید گزارشی که [[طبری]] از [[ابن عباس]] نقل کرده است بهترین مستند در این زمینه باشد. بنا به [[روایت]] وی، مسلمانان به چند دسته از جمله [[مؤمنان]] [[اعرابی]] ([[صحرانشین]]) ساکن در مناطق خود، مؤمنان مهاجر، و انصار تفکیک شده‌اند.<ref>جامع‌البیان، مج ۶، ج ۱۰، ص۷۱.</ref> به عبارت دیگر برای عمده مسلمانان شبه جزیره، در دوره‌ای از [[زمان]]، یثرب تنها مکان [[امن]] و انصار تنها حامیان قابل [[اعتماد]] بودند و در همین شرایط و فضا دو مفهوم «هجرت» و «[[نصرت]]» معنا یافته و امتیاز محسوب می‌شد؛ اما با [[تغییر]] شرایط و [[تسلط]] [[پیامبر]] بر شبه جزیره در سالهای پایانی و | پس از [[هجرت]]، [[مسلمانان]] یثرب به دو دسته بومی و [[مهاجر]] تقسیم می‌شدند. شاید گزارشی که [[طبری]] از [[ابن عباس]] نقل کرده است بهترین مستند در این زمینه باشد. بنا به [[روایت]] وی، مسلمانان به چند دسته از جمله [[مؤمنان]] [[اعرابی]] ([[صحرانشین]]) ساکن در مناطق خود، مؤمنان مهاجر، و انصار تفکیک شده‌اند.<ref>جامع‌البیان، مج ۶، ج ۱۰، ص۷۱.</ref> به عبارت دیگر برای عمده مسلمانان شبه جزیره، در دوره‌ای از [[زمان]]، یثرب تنها مکان [[امن]] و انصار تنها حامیان قابل [[اعتماد]] بودند و در همین شرایط و فضا دو مفهوم «هجرت» و «[[نصرت]]» معنا یافته و امتیاز محسوب می‌شد؛ اما با [[تغییر]] شرایط و [[تسلط]] [[پیامبر]] بر شبه جزیره در سالهای پایانی و نامهنگاریهای او با [[حاکمان]] دوردست، مفهوم هجرت دیگر بر مسافران به یثرب اطلاق نمی‌شد، چنان که مفهوم نصرت نیز به یثربیان محدود نمی‌شد، هرچند بر دیگران نیز اطلاق نشد، بر این اساس در نخستین دوره واژه انصار در معنای [[یاران]] و حامیان بومی پیامبر در برابر [[کافران]] شبه جزیره به‌کار رفت و به [[قبیله]] و [[آیین]] خاصی محدود نمی‌شد و هرچند اشاره نشده؛ امّا [[یهودیان]] نیز که از پیامبر [[حمایت]] کردند و از [[جان]] خود گذشتند <ref>المغازی، ج ۱، ص۲۶۲؛ الطبقات، ج ۱، ص۳۸۹؛ تاریخ المدینه، ج ۱، ص۱۷۳ ـ ۱۷۵.</ref> بدون تردید جزو انصار خواهند بود. | ||
با تأسیس [[دیوان]] از سوی [[خلیفه دوم]] و [[اخراج]] یهودیان ساکن در منطقه در زمان او مفهوم انصار وارد فضای [[اداری]] ـ [[اقتصادی]] گردید و همراه با [[اوس و خزرج]]، همپیمانان آنان نیز ذکر می‌شدند؛ زیرا اعضای [[قبایل]] همپیمان ([[حلیف]]) یک مجموعه تلقی می‌شدند و [[انصار]] قبایل همپیمان یثرب بودند که سهمیه خاصی را از [[بیت‌المال]] [[شهر مدینه]] دریافت می‌کردند و در بخشی خاص از [[دیوان]] جای داشتند.<ref>الطبقات، ج ۳، ص۶، ۲۹۶.</ref> این واژه در مرحله بعد بیشتر در منابع نسب‌شناسانه و [[تاریخی]] انعکاس یافته و معادل واژه بنی‌قیله ([[اوس و خزرج]]) است. شاخصه اصلی این واژه در این دوره، شاخصه‌ای نَسَبی است <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۰۶؛ المعارف، ص۱۰۹؛ صبح الاعشی، ج ۶، ص۴۸.</ref> و گاه شامل [[اوسیان]] و [[خزرجیان]] مخالف [[دولت]] [[پیامبر]] یا کسانی که پیش از [[هجرت پیامبر]]، یثرب را ترک کرده بودند نیز می‌شود. به نظر می‌رسد در عصر تدوین متون تاریخی بیشتر به مفهومِ نَسَبی انصار توجه شده است و در کاربرد آن در گزارشها کمتر دقت شده است؛ به عنوان نمونه از انصاریان [[منافق]]، انصاریان [[نامسلمان]] [[عصر جاهلی]] و... | با تأسیس [[دیوان]] از سوی [[خلیفه دوم]] و [[اخراج]] یهودیان ساکن در منطقه در زمان او مفهوم انصار وارد فضای [[اداری]] ـ [[اقتصادی]] گردید و همراه با [[اوس و خزرج]]، همپیمانان آنان نیز ذکر می‌شدند؛ زیرا اعضای [[قبایل]] همپیمان ([[حلیف]]) یک مجموعه تلقی می‌شدند و [[انصار]] قبایل همپیمان یثرب بودند که سهمیه خاصی را از [[بیت‌المال]] [[شهر مدینه]] دریافت می‌کردند و در بخشی خاص از [[دیوان]] جای داشتند.<ref>الطبقات، ج ۳، ص۶، ۲۹۶.</ref> این واژه در مرحله بعد بیشتر در منابع نسب‌شناسانه و [[تاریخی]] انعکاس یافته و معادل واژه [[بنی‌قیله]] ([[اوس و خزرج]]) است. شاخصه اصلی این واژه در این دوره، شاخصه‌ای نَسَبی است <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۰۶؛ المعارف، ص۱۰۹؛ صبح الاعشی، ج ۶، ص۴۸.</ref> و گاه شامل [[اوسیان]] و [[خزرجیان]] مخالف [[دولت]] [[پیامبر]] یا کسانی که پیش از [[هجرت پیامبر]]، یثرب را ترک کرده بودند نیز می‌شود. به نظر می‌رسد در عصر تدوین متون تاریخی بیشتر به مفهومِ نَسَبی انصار توجه شده است و در کاربرد آن در گزارشها کمتر دقت شده است؛ به عنوان نمونه از انصاریان [[منافق]]، انصاریان [[نامسلمان]] [[عصر جاهلی]] و... | ||
سخن گفته‌اند،<ref>اسدالغابه، ج ۱، ص۱۵۸؛ الاصابه، ج ۱، ص۳۱۳؛ المعجم الکبیر، ج ۱، ص۲۷۶.</ref> ازاین‌رو برخی [[پژوهشگران]] معاصر از جمله مونتگمری وات، نیز انصار را معادل [[اوس]] و [[خرج]] می‌دانند. | سخن گفته‌اند،<ref>اسدالغابه، ج ۱، ص۱۵۸؛ الاصابه، ج ۱، ص۳۱۳؛ المعجم الکبیر، ج ۱، ص۲۷۶.</ref> ازاین‌رو برخی [[پژوهشگران]] معاصر از جمله مونتگمری وات، نیز انصار را معادل [[اوس]] و [[خرج]] می‌دانند. | ||
مشخص نیست آیا در آغاز حضور پیامبر در یثرب معیاری برای [[انصاری]] شدن وجود داشته یا نه؛ زیرا در آن دوره همه یثربیان به [[نصرت پیامبر]] نیآمدند و افزون بر این، [[میزان]] و اهمیت [[نصرت]] کسانی که در دایره انصار قرار می‌گرفتند به یک اندازه نبود. آمار انصار از سالی به سال دیگر و از تیره‌ای به تیره دیگر تفاوت می‌کرد؛ لذا می‌توان انصار را نیز همچون [[مهاجران]] به انصاریان نخست و انصاریان واپسین تفکیک کرد. در منابع، این تقسیم‌بندی درباره مهاجران وجود دارد و شاخصه‌هایی هم برای تفاوت مهاجران نخستین و مهاجران متأخر تعیین کرده‌اند؛ اما در مورد انصار چنین تقسیمی مطرح نشده، هر چند در [[قرآن]] بدان تصریح شده است: | مشخص نیست آیا در آغاز حضور پیامبر در یثرب معیاری برای [[انصاری]] شدن وجود داشته یا نه؛ زیرا در آن دوره همه یثربیان به [[نصرت پیامبر]] نیآمدند و افزون بر این، [[میزان]] و اهمیت [[نصرت]] کسانی که در دایره انصار قرار می‌گرفتند به یک اندازه نبود. آمار انصار از سالی به سال دیگر و از تیره‌ای به تیره دیگر تفاوت می‌کرد؛ لذا می‌توان انصار را نیز همچون [[مهاجران]] به انصاریان نخست و انصاریان واپسین تفکیک کرد. | ||
در منابع، این تقسیم‌بندی درباره مهاجران وجود دارد و شاخصه‌هایی هم برای تفاوت مهاجران نخستین و مهاجران متأخر تعیین کرده‌اند؛ اما در مورد انصار چنین تقسیمی مطرح نشده، هر چند در [[قرآن]] بدان تصریح شده است: {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref>؛ همچنین می‌توان اشاره کرد که انصار در سالهای نخستین [[هجرت]] بخش عمده [[جمعیت]] [[مسلمانان]] را تشکیل می‌دادند در حالی که به مرور و با [[گسترش اسلام]] در شبه جزیره در سالهای واپسین [[حیات پیامبر]] به اقلیتی در میان مسلمانان تبدیل شده بودند، از این رو [[پیامبر]] سفارش [[انصار]] را در بیانات خود به مسلمانان کرده بود.<ref>[[مهران اسماعیلی|اسماعیلی، مهران]]، [[انصار (مقاله)|مقاله «انصار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص528-529.</ref> | |||
==[[مهاجران]] و انصار== | ==[[مهاجران]] و انصار== | ||