|
|
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[ترور در فقه سیاسی]] - [[ترور در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط = }} | | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[ترور در قرآن]] - [[ترور در فقه سیاسی]] - [[ترور در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط = }} |
| | |
| | '''ترور'''، به معنای [[وحشت]] و [[هراس]] افکنی و [[قتل]] [[سیاسی]] با [[سلاح]]، عمل تهدیدآمیز و ناگهانیِ با پیش‌بینی قبلی است که به قصد کشتن فرد یا افرادی غالباً سرشناس یا برای ایجاد [[رعب]] و وحشت در دیگران صورت می‌گیرد. ترور دارای پیشینه‌ای دیرینه است و واژه‌ای که بر ترور و ترورگری دلالت مستقیم داشته باشد، در [[قرآن]] یافت نمی‌شود و محاربه و [[فسادانگیزی]] از [[اعمال]] نامشروعی هستند که قرآن [[مجازات]] سنگینی را برای آنها در نظر گرفته است و نزدیکی فراوانی به فعالیت‌های تروریستی دارند. ترور را از نظر [[فقهی]] می‌توان در مواردی از مصادیق محاربه به‌شمار آورد. |
| | |
| == معناشناسی == | | == معناشناسی == |
| [[ترور]]، واژه‌ای فرانسوی به معنای [[وحشت]] و [[هراس]] افکنی و [[قتل]] [[سیاسی]] با [[سلاح]] آمده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۸۴۹، آشوری، فرهنگ سیاسی، ۹۹</ref> در [[زبان عربی]] سه لغت «[[فتک]]» (قتل غافلگیرانه)،<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۰/۴۷۲</ref> «[[اغتیال]]» (قتل با [[نیرنگ]] و در خفا)<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۵۱۳</ref> و «[[ارهاب]]» ([[ترساندن]] و ایجاد وحشت)<ref>بوذرجمهر، فرهنگ فارسی-عربی، ۸۵</ref> برای رساندن مفهوم ترور وجود دارد. «فتک» و «اغتیال» هر دو به معنای [[حمله]] ناگهانی و کشتن غافلگیرانه است؛ اما در فتک، مقتول [[قاتل]] را می‌بیند و نوعی تأمین به فرد داده می‌شود؛ ولی در اغتیال قاتل را [[مشاهده]] نمی‌کند یا از این نظر اعم است؛ همچنان‌که در اغتیال بردنِ فرد به محلی مخفی ملاحظه شده و فتک از این نظر اعم است.<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۵</ref> از سوی دیگر، اغتیال معنایی گسترده‌تر از ترور دارد؛ چون شامل قتل‌های غیر سیاسی و قتل‌هایی که بدون سلاح صورت می‌گیرد، نیز می‌باشد.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱/۵۸۲</ref>
| | ترور، واژه‌ای فرانسوی به معنای [[وحشت]] و [[هراس]] افکنی و [[قتل]] [[سیاسی]] با [[سلاح]] آمده است<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۸۴۹، آشوری، فرهنگ سیاسی، ۹۹.</ref>. در زبان عربی سه لغت «[[فتک]]» (قتل غافلگیرانه)<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۰/۴۷۲.</ref>، «[[اغتیال]]» (قتل با [[نیرنگ]] و در خفا)<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۵۱۳.</ref> و «[[ارهاب]]» (ترساندن و ایجاد وحشت)<ref>بوذرجمهر، فرهنگ فارسی-عربی، ۸۵.</ref> برای رساندن مفهوم ترور وجود دارد. «فتک» و «اغتیال» هر دو به معنای حمله ناگهانی و کشتن غافلگیرانه است؛ اما در فتک، مقتول [[قاتل]] را می‌بیند و نوعی تأمین به فرد داده می‌شود؛ ولی در اغتیال قاتل را مشاهده نمی‌کند یا از این نظر اعم است<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۵.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص۱۴۲.</ref> |
|
| |
|
| به‌طور کلی ترور را می‌توان عمل تهدیدآمیز و ناگهانیِ با پیش‌بینی قبلی دانست که به قصد کشتن فرد یا افرادی غالباً سرشناس یا برای ایجاد [[رعب]] و وحشت در دیگران<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۳/۱۷۱۷</ref> و رساندن یک [[پیام]] و ایجاد تأثیر [[روانی]] معین<ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۱۶</ref> صورت می‌گیرد. | | به‌طور کلی ترور را می‌توان عمل تهدیدآمیز و ناگهانیِ با پیش‌بینی قبلی دانست که به قصد کشتن فرد یا افرادی غالباً سرشناس یا برای ایجاد [[رعب]] و وحشت در دیگران<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۳/۱۷۱۷.</ref> و رساندن یک [[پیام]] و ایجاد تأثیر روانی معیّن<ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۱۶.</ref> صورت می‌گیرد. |
|
| |
|
| [[تروریسم]] در [[ادبیات سیاسی]] بر [[خشونت]] مستمر برای رسیدن به [[هدف]] سیاسی گفته می‌شود. [[خشونت]] فیزیکی و ناگهانی با [[انگیزه]] سیاسی و خارج از فضای [[جنگ]] رسمی از شاخصه‌های عملیات تروریستی است.<ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۸۳–۸۴</ref> تروریست‌ها برای ایجاد وحشت از گروگان‌گیری، بمب‌گذاری، آدم‌ربایی و آدم‌کشی قتل [[کودکان]] و کهنسالان، هواپیماربایی، دزدی و [[سرقت]] [[اموال]] [[مردم]] و آتش‌زدن مزارع استفاده می‌کنند.<ref>پلنو و آلتون، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۲۴۳</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref> | | [[تروریسم]] در ادبیات سیاسی بر [[خشونت]] مستمر برای رسیدن به [[هدف]] سیاسی گفته می‌شود. [[خشونت]] فیزیکی و ناگهانی با انگیزه سیاسی و خارج از فضای [[جنگ]] رسمی از شاخصه‌های عملیات تروریستی است<ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۸۳–۸۴.</ref>. تروریست‌ها برای ایجاد وحشت از گروگان‌گیری، بمب‌گذاری، آدم‌ربایی و آدم‌کشی قتل کودکان و کهنسالان، هواپیماربایی، دزدی و [[سرقت]] [[اموال]] [[مردم]] و آتش‌زدن مزارع استفاده می‌کنند<ref>پلنو و آلتون، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۲۴۳.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.</ref> |
|
| |
|
| == پیشینه == | | == پیشینه == |
| ترور دارای پیشینه‌ای دیرینه است. در دوران باستان نمونه‌هایی از انواع ترور و [[سوء قصد]] به چشم می‌خورد؛ [[ترور]] [[پادشاهان]] [[دولت آشور]] در درون [[خاندان]] سلطنتی،<ref>ماله، تاریخ ملل شرق و یونان، ۷۸</ref> ترور بردیا به دست برادرش کمبوجیه در دوران [[ساسانیان]]<ref>سایکس، تاریخ ایران، ۱/۲۰۴</ref> و [[اقدام]] کاسیوس به [[ترور]] ژولیوس سزار، امپراتور [[روم]] در سال ۴۴ق <ref>بیگدلی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر، ۱/ش</ref> از آن جمله است. | | ترور دارای پیشینه‌ای دیرینه است. در دوران باستان نمونه‌هایی از انواع ترور و سوء قصد به چشم می‌خورد؛ ترور [[پادشاهان]] دولت آشور در درون [[خاندان]] سلطنتی<ref>ماله، تاریخ ملل شرق و یونان، ۷۸.</ref>، ترور بردیا به دست برادرش کمبوجیه در دوران ساسانیان<ref>سایکس، تاریخ ایران، ۱/۲۰۴.</ref> و [[اقدام]] کاسیوس به ترور ژولیوس سزار، امپراتور [[روم]] در سال ۴۴ق م<ref>بیگدلی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر، ۱/ش.</ref> از آن جمله است. |
|
| |
|
| سابقه ترور در [[جهان اسلام]] به دوران نخست و [[سوء]] قصدهای [[مخالفان پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} به [[جان]] ایشان بازمی‌گردد؛ تلاش ناکام [[عمیر بن وهب]] با تحریک و معاونت [[صفوان بن امیه]]،<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه{{صل}}، ۱/۶۶۱–۶۶۲</ref> واقعه معروف [[لیلة المبیت]] که [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} برای [[حفظ جان پیامبر]] اکرم{{صل}} در بستر ایشان خوابید<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۲/۳۷۱–۳۷۲</ref> و تلاش [[یهودیان بنی‌نضیر]] برای ترور آن حضرت<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه{{صل}}، ۳/۱۹۹–۲۰۰؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۷۵</ref> ازجمله آن موارد است. پس از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نیز ترورهایی صورت گرفت که ترور [[امام علی]]{{ع}} به دست [[ابن‌ملجم مرادی]]<ref>شمّری، الخوارج اصول و عقاید، ۵۸–۶۳</ref> از [[شهرت]] بیشتری برخوردار است. | | سابقه ترور در [[جهان اسلام]] به دوران نخست و [[سوء]] قصدهای [[مخالفان پیامبر]] اکرم{{صل}} به [[جان]] ایشان بازمی‌گردد؛ تلاش ناکام عمیر بن وهب با تحریک و معاونت صفوان بن امیه<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه{{صل}}، ۱/۶۶۱–۶۶۲.</ref>، واقعه معروف [[لیلة المبیت]] که [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} برای حفظ جان [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در بستر ایشان خوابید<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۲/۳۷۱–۳۷۲.</ref> و تلاش [[یهودیان بنی‌نضیر]] برای ترور آن حضرت<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه{{صل}}، ۳/۱۹۹–۲۰۰؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۷۵.</ref> از جمله آن موارد است. پس از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نیز ترورهایی صورت گرفت که ترور [[امام علی]]{{ع}} به دست [[ابن ملجم مرادی]]<ref>شمّری، الخوارج اصول و عقاید، ۵۸–۶۳.</ref> از [[شهرت]] بیشتری برخوردار است. |
|
| |
|
| در [[ایران]] و در دوره [[سلجوقیان]]، [[فرقه]] [[اسماعیلیه]] نزاری به [[رهبری]] [[حسن صباح]] [[مخالفان]] خویش را با ترور سازمان یافته‌ای از پا درمی‌آورد.<ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۴۸–۶۸</ref> در دوران معاصر، [[ترور]] ناصرالدین‌شاه قاجار به سال ۱۲۷۱ به دست میرزا [[رضا کرمانی]] از وقایع مهم در این زمینه است.<ref>آوری، تاریخ معاصر ایران، ۱/۲۲۸</ref> | | در [[ایران]] و در دوره [[سلجوقیان]]، [[فرقه]] [[اسماعیلیه]] نزاری به [[رهبری]] حسن صباح مخالفان خویش را با ترور سازمان یافته‌ای از پا درمی‌آورد<ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۴۸–۶۸.</ref>. در دوران معاصر، ترور ناصرالدین‌شاه قاجار به سال ۱۲۷۱ به دست میرزا رضا کرمانی از وقایع مهم در این زمینه است<ref>آوری، تاریخ معاصر ایران، ۱/۲۲۸.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.</ref> |
|
| |
|
| پس از [[انقلاب مشروطه]]، [[تهران]] [[شاهد]] ترورهای فراوانی<ref>کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۱/۱۹۷–۲۰۰، ۳/۴۰۴ و ۴۷۷</ref> مانند ترور ستارخان و [[سید عبدالله بهبهانی]]<ref>علوی، رجال عصر مشروطیت، ۵۵–۵۶ و ۷۶</ref> بود. در این دوره [[گروه‌های سیاسی]] از [[سلاح]] ترور برای حذف رقبای خود از صحنه [[سیاسی]] استفاده می‌کردند.<ref>رائین، حیدرخان عمواغلی، ۲۶۵</ref> انجمن‌های مخفی<ref>طیب، تروریسم در فراز و فرود تاریخ، ۴۶–۴۷</ref> به‌ویژه کمیته [[مجازات]] نیز از این وسیله برای مقابله با مخالفان خود استفاده کردند.<ref>مؤسسه پژوهش، تاریخ معاصر ایران، ۱/۱۴۱–۱۴۲؛ ایران، روزنامه، ۱۵</ref> [[رضا]] پهلوی هم پس از به دست گرفتنِ [[قدرت]]، موجی از ترور و [[سوء قصد]] به جان مخالفان خود به راه انداخت که ترور نافرجام [[سید حسن مدرس]] در سال ۱۳۰۵ یکی از آنهاست.<ref>بیگدلی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر، ۲/۸۵۰</ref> وی حتی از ترور کسانی که در به قدرت رساندن وی سهم عمده‌ای داشتند، فروگذار نکرد.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۸۷–۱۸۸</ref> عوامل [[امنیتی]] [[محمدرضا پهلوی]] نیز از [[ترور]] [[مخالفان]] دریغ نداشتند.<ref>مهدی‌نیا، قتل‌های سیاسی و تاریخی، ۲/۴۴۶</ref>
| | == ترور در [[قرآن]] == |
| | | {{اصلی|ترور در قرآن}} |
| در میان گروه‌های مذهبی نیز، گروه فداییان [[اسلام]] [[ترور]] [[مخالفان دین]] و برخی عوامل [[رژیم پهلوی]] را در دستور کار خود قرار داد و طی یک دهه فعالیت جدی [[سیاسی]]، چندین ترور ازجمله ترور [[سید احمد کسروی]]، [[عبدالحسین هژیر]]، [[علی رزم‌آرا]]، [[سید حسین فاطمی]] و [[حسین علاء]] را [[برنامه‌ریزی]] و [[اجرا]] کرد که البته دو ترور اخیر نافرجام بود.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۱۷۰–۱۸۹</ref> [[جمعیت]] مؤتلفه [[اسلامی]] نیز در سال ۱۳۴۳، با همین [[انگیزه]]، [[حسنعلی منصور]]، نخست وزیر را ترور کرد.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۳۲۳</ref>
| | واژه‌ای که بر ترور و ترورگری دلالت مستقیم داشته باشد، در [[قرآن]] یافت نمی‌شود و واژه «ارهاب» در قرآن و دستور به ایجاد ترس در [[دل]] [[کافران]]<ref>سوره انفال، آیه ۶۰.</ref> ارتباطی با فعالیت‌های تروریستی ندارد و منظور از آن، [[لزوم]] افزایش توان و نیروی [[مسلمانان]] در [[دفاع از خود]] و قدرت‌نمایی در برابر [[کافران]] است تا آنان را از [[تجاوز]] بازدارند<ref>المیزان، ج۹، ص۱۱۷؛ من هدی القرآن، ج۴، ص۸۷.</ref>. در گزارش‌های [[قرآنی]] نیز نمونه‌ای [[تاریخی]] برای فعالیت‌های زنجیره‌ای و [[سازمان]] یافته تروریستی نمی‌توان یافت و تنها مواردی از سوء قصد به [[پیامبران]] توسط کافران گزارش شده است؛ اما از آنجا که [[اعمال]] [[خشونت]] و [[کشتار]] غیر [[مشروع]]، محاربه و ایجاد [[فساد]] و [[فتنه‌انگیزی]] و آدم‌ربایی از جمله فعالیت‌های تروریستی هستند، بر این اساس می‌توان کلیدْ‌واژه‌های [[قتل]]، [[مکر]]، [[فتنه]]، فساد، محاربه، اختطاف را نیز با موضوع مرتبط دانست. نزدیک‌ترین واژه‌ای را که می‌توان در [[قرآن]] به معنای ترور دانست، {{متن قرآن|لَنُبَيِّتَنَّهُۥ}} در [[آیه]] ۴۹ نمل است که به معنای قتل شبانه<ref>مجمع‌البیان، ج۷، ص۳۵۴؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۵۰۴ «بیت».</ref> بوده و در ارتباط با ماجرای [[توطئه]] ترور [[حضرت صالح]] است<ref>جامع البیان، ج۱۹، ص۲۱۰.</ref>. هرچند در قرآن با صراحت از [[تروریسم]] سخنی به میان نیامده است؛ ولی با کنار هم گذاشتن برخی [[آیات]] می‌توان نشانه‌هایی را مبنی بر محکومیت اعمال تروریستی در قرآن یافت. |
|
| |
|
| پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، گروه فرقان، [[سازمان مجاهدین]] [[خلق]] [[ایران]] و چند گروه دیگر به اقدامات تروریستی روی آوردند و بسیاری از [[مردم]]، [[ائمه]] جماعات و [[جمعه]]، [[متفکران اسلامی]] و شخصیت‌های [[نظام اسلامی]] را ترور کردند. در [[فقه]] به این موضوع به صورت مستقل توجه نشده است اما برخی [[فقها]] و نویسندگان معاصر از نگاهی [[فقهی]] به آن پرداخته‌اند.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| | [[قرآن‌کریم]]، [[حضرت محمد]] را [[پیامبر]] [[رحمت]] می‌خواند<ref>سوره انبیاء، آیه ۱۰۷؛ سوره توبه، آیه ۱۲۸.</ref> و او را به [[نرمخویی]] و دوری از سخت‌دلی و درشت‌خویی سفارش می‌دهد تا [[مردم]] از پیرامون او پراکنده نشوند<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>، بر حفظ جان [[آدمیان]] دستور می‌دهد<ref>سوره انعام، آیه ۱۵۱.</ref> و کشتن غیر‌مشروع هر نفر را برابر با کشتن همه مردم می‌خواند<ref>سوره مائده، آیه ۳۲.</ref> و در هنگام [[جنگ]]، [[تجاوز]] از [[حدود شرعی]] را برنمی‌تابد و کشتن [[زنان]] و کودکان و سالخوردگان و آغاز به جنگ پیش از [[دعوت]] به [[مصالحه]] و... را نمی‌پذیرد<ref>المیزان، ج۲، ص۶۱.</ref>.<ref>سوره بقره، آیه ۱۹۰.</ref> و در صورتی تجاوز به دیگران را می‌پذیرد که آن را در برابر تجاوز پیشین قرار داده باشد و دستور می‌دهد که تنها به همان میزانی که مورد تجاوز قرار گرفته‌اید، تجاوز کنید و پای خود را از آن [[میزان]] فراتر نگذارید<ref>المیزان، ج۲، ص۶۳ ـ ۶۴.</ref>.<ref>سوره بقره، آیه ۱۹۴.</ref>؛ همچنین هنگامی که به [[نبرد]] فرا می‌خواند، از واژه «[[مقاتله]]» استفاده می‌کند که به معنای جنگ طرفینی است و بر این اساس ترور و غافلگیری را برنمی‌تابد. برخی [[قتال]] و مقاتله را به این معنا دانسته‌اند که شخصی قصد کشتن کسی را کند که او قصد کشتن وی را دارد و به این ترتیب بر جنبه [[دفاعی]] قتال در [[اسلام]] تأکید کرده‌اند<ref>المیزان، ج۲، ص۶۰ ـ ۶۱.</ref>. |
|
| |
|
| == ترور در [[قرآن]] ==
| | محاربه و [[فسادانگیزی]] از [[اعمال]] نامشروعی هستند که [[قرآن]] [[مجازات]] سنگینی را برای آنها در نظر گرفته است و نزدیکی فراوانی به فعالیت‌های تروریستی دارند؛ هرچند اهداف [[سیاسی]] در آنها لحاظ نشده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَٰٓؤُا۟ ٱلَّذِينَ يُحَارِبُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَسْعَوْنَ فِى ٱلْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوٓا۟ أَوْ يُصَلَّبُوٓا۟ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَـٰفٍ أَوْ يُنفَوْا۟ مِنَ ٱلْأَرْضِ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْىٌۭ فِى ٱلدُّنْيَا وَلَهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>. منظور از [[محاربه با خدا]] و فسادانگیزی، سلب [[امنیت]] و [[آرامش]] [[مسلمانان]] است و به [[کفر]] و [[شرک]] اشاره‌ای ندارد<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۲۹۱؛ المیزان، ج۵، ص۳۲۷.</ref> و [[محارب]] کسی است که [[سلاح]] خود را برای ترساندن [[مردم]] و ایجاد [[فساد در زمین]]، چه خشکی و چه دریا، چه در [[شهر]] و چه در بیرون از شهر، چه شب و چه [[روز]]، برهنه یا آماده کند<ref>تحریر الوسیله، ج۲، ص۴۹۲؛ برای اطلاع از تعاریف دیگر نک: شرایع الاسلام، ج۴، ص۹۵۸ ـ ۹۵۹؛ المقنعه، ص۸۰۴؛ المبسوط، ج۸، ص۴۷.</ref>. |
| منظور آیاتی است که [[خداوند]] [[پیامبر]] خود را از نقشه: «[[مکر]]» [[کافران]] و [[منافقان]] برای ترور او [[آگاه]] نموده و در نتیجه ترور [[پیامبر]] نافرجام مانده است.
| |
| #{{متن قرآن|وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.</ref>.
| |
| #{{متن قرآن|لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ}}<ref>«بی‌گمان آنان پیش‌تر هم فتنه‌جویی کردند و کارها را برای تو دگرگون ساختند تا آنکه حق فرا رسید و فرمان خداوند آشکار شد با آنکه آنان نمی‌پسندیدند» سوره توبه، آیه ۴۸.</ref>.
| |
| #{{متن قرآن|يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ}}<ref>«منافقان می‌هراسند آیه‌ای به زیان آنان فرو فرستاده شود که آنان را از آنچه در دل‌های ایشان است، آگاه گرداند بگو: ریشخند کنید که خداوند آنچه را که از آن می‌هراسید آشکار خواهد کرد» سوره توبه، آیه ۶۴.</ref>.
| |
| #{{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَإِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ}}<ref>«به خداوند سوگند می‌خورند که (سخنی) نگفته‌اند در حالی که بی‌گمان کلمه کفر (آمیز) را بر زبان آورده‌اند و پس از اسلام خویش کفر ورزیده‌اند و به چیزی دل نهادند که بدان دست نیافته‌اند و کینه‌جویی نکرده‌اند مگر بدان روی که خداوند و پیامبرش با بخشش خویش آنان را» سوره توبه، آیه ۷۴.</ref>.
| |
|
| |
|
| '''نکات:'''در [[آیات]] این موضوعات مطرح گردیده است:
| | از برخی [[روایات]] استفاده می‌شود که مجرد ترساندن و سلب امنیت حتی اگر جنایتی صورت نگیرد و اسلحه کشیده نشود، محاربه به حساب می‌آید<ref>وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۵۳۴؛ ۵۳۷.</ref>. از [[آیات]] فراوانی استفاده می‌شود که [[پیامبران]] و [[مؤمنان]] همواره در معرض اقدامات تروریستی بوده‌اند و برخی افراد از [[ترس]] ربوده شدن، [[ایمان]] نمی‌آوردند<ref>روض الجنان، ج۱۵، ص۱۵۴؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۴۰۷.</ref>.<ref>سوره قصص، آیه ۵۷.</ref> [[خداوند]] در جایی دیگر [[نعمت]] [[امنیت]] را به [[مهاجران]] یادآور می‌شود که چگونه اندک و [[ناتوان]] و همواره از ربوده شدن در هراس بودند تا اینکه خداوند آنان را [[یاری]] داد<ref>زادالمسیر، ج۳، ص۲۳۳.</ref>.<ref>سوره انفال، آیه ۲۶.</ref> موارد فراوانی نیز به سوء قصد [[پیامبران]] و [[مؤمنان]] توسط [[کافران]] اشاره دارند و این امر حاکی از به‌کارگیری ترور به عنوان راه حل مورد استفاده از سوی معاندان برای جلوگیری از [[دعوت]] پیامبران مطرح بوده است. جدای از این گزارش کلی، جریان ترور دو تن از پیامبران، [[حضرت صالح]] {{ع}} و [[حضرت محمد]] {{صل}} نیز در [[قرآن]] آمده است<ref>[[حمید بیگ‌زاده جلالی|بیگ‌زاده جلالی، حمید]]، [[ترور - بیگ‌زاده جلالی (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۴۹۱.</ref>. |
| # نافرجام ماندن [[توطئه]] ترور [[پیامبر]] از [[ناحیه]] [[کافران]] [[مکه]] به [[پیامبر]] یاد آوری شده و این که در مقابل [[مکر]] آنان [[اراده خداوند]] [[پیروز]] شده است: {{متن قرآن|وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.</ref>.
| |
| # تصمیم [[منافقان]] برای ترور [[پیامبر]] در [[عقبه]]: مطرح شده است: {{متن قرآن|لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ}}<ref>«بی‌گمان آنان پیش‌تر هم فتنه‌جویی کردند و کارها را برای تو دگرگون ساختند تا آنکه حق فرا رسید و فرمان خداوند آشکار شد با آنکه آنان نمی‌پسندیدند» سوره توبه، آیه ۴۸.</ref>.
| |
| # نافرجام ماندن ترور [[پیامبر]] از سوی [[منافقان]] به [[سبب نزول]] [[وحی]]: {{متن قرآن|يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ}}<ref>«منافقان می‌هراسند آیه‌ای به زیان آنان فرو فرستاده شود که آنان را از آنچه در دل‌های ایشان است، آگاه گرداند بگو: ریشخند کنید که خداوند آنچه را که از آن می‌هراسید آشکار خواهد کرد» سوره توبه، آیه ۶۴.</ref>.<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۲۸۸.</ref>
| |
|
| |
|
| == ترور در [[فقه اسلامی]] == | | == ترور در [[فقه اسلامی]] == |
| بنابر [[احکام اولیه]] اسلام، [[جان]]، [[مال]]، [[ناموس]] و [[حقوق]] همه [[انسان‌ها]] [[محترم]] است و تعرض به آن بدون دلیل و مجوز [[شرعی]] جایز نیست<ref>عبداللهی‌نژاد، ترور از دیدگاه فقه، ۱۷۳–۱۷۴</ref>؛ از این‌رو [[اقدام]] به کشتن کسی بدون [[حکم]] [[حاکم شرع]] و [[دادگاه]] [[صالح]] به شیوه [[فتک]] یا [[اغتیال]] یا به هر شکل دیگری، درصورتی که مهدورالدم نباشد، [[حرام]] و [[حرمت]] آن از [[ضروریات دین]] شمرده می‌شود و اگر به صورت فتک و اغتیال انجام شود، مصداق ترور است و [[زشتی]] و حرمت بیشتری دارد.<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۸</ref> [[امام خمینی]] نیز خاطرنشان کرده که جان و مال انسان‌ها در اسلام محترم و [[تجاوز]] به آن از [[گناهان کبیره]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۲</ref> و ترور و تعرض به جان بی‌گناهان از نگاه اسلام، [[باطل]] و غیرمجاز است و [[مسلمان]] هیچ‌گاه دست به عمل تروریستی نمی‌زند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۳ و ۱۱/۷۷</ref> | | بنابر احکام اولیه اسلام، [[جان]]، [[مال]]، ناموس و [[حقوق]] همه [[انسان‌ها]] [[محترم]] است و تعرض به آن بدون دلیل و مجوز [[شرعی]] جایز نیست<ref>عبداللهی‌نژاد، ترور از دیدگاه فقه، ۱۷۳–۱۷۴.</ref>؛ از این‌رو [[اقدام]] به کشتن کسی بدون [[حکم]] [[حاکم شرع]] و دادگاه [[صالح]] به شیوه [[فتک]] یا [[اغتیال]] یا به هر شکل دیگری، درصورتی که مهدورالدم نباشد، [[حرام]] و [[حرمت]] آن از [[ضروریات دین]] شمرده می‌شود و اگر به صورت فتک و اغتیال انجام شود، مصداق ترور است و [[زشتی]] و حرمت بیشتری دارد<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۸.</ref>. |
| | |
| بنابر یک [[روایت]] معتبر، [[امام صادق]]{{ع}}، [[ابوالصباح کنانی]] را از کشتن پنهانی کسی که به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[ناسزا]] گفته بود، منع کرد و چنین عملی را مصداق [[فتک]] و مورد [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[دین اسلام]] به‌شمار آورد.<ref>کلینی، الکافی، ۷/۳۷۵</ref> مسلم‌بن‌عقیل، پیشنهاد کشتن ناگهانی عبیدالله‌بن‌زیاد را با توجه به [[حدیث]] [[رسول اکرم]]{{صل}} در منع از [[ترور]] نپذیرفت.<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۰۲؛ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۷</ref>
| |
|
| |
|
| ترور را از نظر [[فقهی]] می‌توان در مواردی از مصادیق محاربه به‌شمار آورد و محاربه در اصطلاح [[فقها]] عملی مسلحانه است که به قصد ایجاد [[وحشت]] در میان [[مردم]] صورت می‌گیرد<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۵۶۴–۵۶۵؛ بجنوردی، مجموعه مقالات، ۶/۲۰۷–۲۰۸</ref> و به جهت داشتن مؤلفه‌هایی چون استفاده از [[سلاح]]، قصد [[ارعاب]] و وحشت و سلب امنیتِ مردم در مواردی اقدامی تروریستی به‌شمار آمده، مستوجب [[مجازات]] است.<ref>طارمی، بررسی فقهی اقدامات تروریستی، ۷۶–۷۷؛ نعمتی، ترور از دیدگاه اسلام و امام خمینی(ره)، ۷۸–۸۴</ref>
| | بنابر [[روایت]] معتبر، [[امام صادق]]{{ع}}، [[ابوالصباح کنانی]] را از کشتن پنهانی کسی که به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[ناسزا]] گفته بود، منع کرد و چنین عملی را مصداق [[فتک]] و مورد [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[دین اسلام]] به‌شمار آورد<ref>کلینی، الکافی، ۷/۳۷۵.</ref>. [[مسلم بن عقیل]]، پیشنهاد کشتن ناگهانی [[عبیدالله بن زیاد]] را با توجه به [[حدیث]] [[رسول اکرم]]{{صل}} در منع از ترور نپذیرفت<ref>اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۰۲؛ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۷.</ref>. |
|
| |
|
| ترور از نظر [[امام خمینی]] نیز، گاهی از مصادیق محاربه و [[افساد فی الارض]] به‌شمار می‌رود؛ [[شاهد]] آن، سخنان ایشان دربارهٔ اقدام‌های مسلحانه [[سازمان مجاهدین]] [[خلق]] و [[حکم شرعی]] این نوع [[اعمال]] در سال‌های ۱۳۵۹–۱۳۶۱ است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۴۱، ۱۵/۳۱–۳۲ و ۱۷/۱۴۱</ref> [[محارب]] از نگاه ایشان کسی است که با کشیدن سلاح یا [[آماده‌سازی]] آن، قصد ارعاب یا [[فساد در زمین]] را دارد و مجازات او همچنان‌که در [[قرآن]] آمده است، {{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref> کشتن، به‌دارآویختن، قطع دست و پا به صورت مخالف (دست راست با پای چپ یا بالعکس) و [[تبعید]] است و [[حاکم شرع]] می‌تواند به تناسب [[همراهی]] محاربه با جرایمی مانند کشتن و [[غارت اموال]] و [[ترساندن]] مردم یکی از حدود چهارگانه را [[انتخاب]] کند<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۴۶۷–۴۶۸</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref> | | ترور را از نظر [[فقهی]] می‌توان در مواردی از مصادیق محاربه به‌شمار آورد و محاربه در اصطلاح [[فقها]] عملی مسلحانه است که به قصد ایجاد [[وحشت]] در میان [[مردم]] صورت می‌گیرد<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۵۶۴–۵۶۵؛ بجنوردی، مجموعه مقالات، ۶/۲۰۷–۲۰۸.</ref> و به جهت داشتن مؤلفه‌هایی چون استفاده از [[سلاح]]، قصد ارعاب و وحشت و سلب امنیتِ مردم در مواردی اقدامی تروریستی به‌شمار آمده، مستوجب [[مجازات]] است<ref>طارمی، بررسی فقهی اقدامات تروریستی، ۷۶–۷۷؛ نعمتی، ترور از دیدگاه اسلام و امام خمینی(ره)، ۷۸–۸۴.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.</ref> |
|
| |
|
| == فرق ترور با [[اقدام]] [[مشروع]] == | | == فرق ترور با [[اقدام]] [[مشروع]] == |
| میان ترور و اقدام مشروع برای کشتن کسانی که علیه [[جامعه اسلامی]] و [[مسلمانان]] فعالیت می‌کنند، فرق است؛ چنان‌که نقل شده است [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، دستور [[قتل]] [[کعب بن اشرف]] و تعدادی از سران [[یهودی]] را به دلیل [[نقض پیمان]]، محاربه، شرکت در جنگ‌های علنی و غیر علنی علیه [[اسلام]]، تحریک [[مشرکان]] علیه [[مسلمانان]]، هجو [[پیامبر]]{{صل}} و [[همسران]] آن حضرت و برخی دیگر از [[زنان]] [[مسلمان]] که موجب [[آزار]] [[خدا]] و پیامبر{{صل}} می‌شد، صادر کرد و [[جوانان]] [[اوس و خزرج]] آن را [[اجرا]] کردند.<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۵–۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۰/۱۳؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ۶۲۰</ref> کشتن این افراد به [[دلایل]] مزبور، مصداق [[فتک]] و [[اغتیال]] به‌شمار نمی‌آید.<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۰۱</ref> | | میان ترور و اقدام مشروع برای کشتن کسانی که علیه [[جامعه اسلامی]] و [[مسلمانان]] فعالیت می‌کنند، فرق است؛ چنان‌که نقل شده است [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، دستور [[قتل]] کعب بن اشرف و تعدادی از سران [[یهودی]] را به دلیل [[نقض پیمان]]، محاربه، شرکت در جنگ‌های علنی و غیر علنی علیه [[اسلام]]، تحریک [[مشرکان]] علیه [[مسلمانان]]، هجو [[پیامبر]]{{صل}} و [[همسران]] آن حضرت و برخی دیگر از [[زنان]] [[مسلمان]] که موجب [[آزار]] [[خدا]] و پیامبر{{صل}} می‌شد، صادر کرد و [[جوانان]] [[اوس و خزرج]] آن را اجرا کردند<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۵–۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۰/۱۳؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ۶۲۰.</ref>. کشتن این افراد به [[دلایل]] مزبور، مصداق [[فتک]] و [[اغتیال]] به‌شمار نمی‌آید<ref>منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۰۱.</ref>. |
| | |
| امروزه عده‌ای با فرق‌نگذاشتن میان [[تروریسم]] و [[دفاع مشروع]] از این عنوان‌ها به نفع خود بهره می‌برند <ref>برجی، پیشگفتار کتاب دفاع مشروع، و</ref>؛ همچنان‌که هر یک از [[سازمان‌ها]] و دولت‌های تروریستی، دیگری را به تروریسم و [[حمایت]] از آن متهم می‌کند.<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۲</ref> برخی [[سازمان‌های بین‌المللی]]، با فرق نگذاشتن میان [[مبارزه]] [[مشروع]] و تروریسم، از برخی گروه‌ها و دولت‌های [[تروریست]] به عنوان [[دولت]] و سازمانِ قانونی [[دفاع]] می‌کنند و دفاع ملت‌های [[مظلوم]] و [[مبارزات]] [[نهضت‌های آزادی‌بخش]] را به بهانه تروریسم [[سرکوب]] می‌سازند،<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۶ و ۲۱۷</ref> اما دفاع مشروع ([[جهاد دفاعی]]) در برابر [[تهاجم]] و [[تجاوز]] [[دشمن]] و [[دفع ضرر]] از [[جان]] و [[مال]] و [[ناموس]] خود و [[حفظ کرامت انسانی]]، در صورت [[ضرورت]] و نبودن راهی دیگر برای [[دفع تجاوز]]، یک [[حق]] طبیعی، [[فطری]] و [[عقلی]] به‌شمار می‌رود و با رعایت تناسب نوع دفاع با تهاجم و مراتب دفاع از آسان به سخت، [[تکلیف شرعی]]<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۶–۱۷؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱–۴۶۳ سلطانی، نگاهی به دفاع مشروع، ۲۶–۳۷ و ۴۸–۴۹</ref> و دفاع با جان و مال از [[کشور]]، [[دین]] و [[عقیده]] بر همه مسلمانان [[واجب]] است.<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۵۷</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] دفاع مشروع از کشور و اسلام را [[بی‌نیاز]] از [[اجازه امام]]{{ع}} یا [[حاکم]] و به هر شکل و وسیله ممکن لازم می‌داند.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱</ref> با توجه به تأکید ایشان بر استفاده از هر وسیله‌ای برای [[دفاع مشروع]] از [[دین]] و [[سرزمین اسلامی]] و [[ستایش]] و تقدیر ایشان از [[اقدام]] محمدحسین فهمیده،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۷۳</ref> به نظر می‌رسد [[عملیات استشهادی]] نیز اگر در چارچوب [[دفاع]] جمعی و ملی باشد، در نظر ایشان مجاز و حتی [[واجب]] است<ref>علوی‌مهر، دفاع و عملیات استشهادی، ۱۵۱–۱۵۲</ref>؛ همچنان‌که برخی از علمای معاصر مانند [[محمد فاضل لنکرانی]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[حسین نوری همدانی]]، به جواز و بعضی به [[وجوب]] عملیات شهادت‌طلبانه در صورت داشتن ماهیت [[دفاعی]]، رعایت [[اهم و مهم]] و [[مصالح اسلام]] و [[مسلمانان]] و با [[اذن]] [[حاکم]] [[شرعی]] نظر داده‌اند.<ref>علوی‌مهر، دفاع و عملیات استشهادی، ۱۶۴–۱۶۶</ref> دفاع مشروع در [[روابط بین‌الملل]] امری پذیرفته‌شده است و بر مبنای آن افراد و [[دولت‌ها]] می‌توانند در برابر فرد یا [[دولت]] [[متجاوز]] از خود دفاع کنند.<ref>استیری، شرایط دفاع مشروع، ۵۲۴–۵۲۵</ref>
| |
|
| |
|
| از نگاه [[امام خمینی]]، [[دفاع از کیان اسلام]] نیز از مصادیق دفاع مشروع به‌شمار می‌رود؛ از این‌رو ایشان در ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ فتوای [[قتل]] [[سلمان رشدی]] نویسنده [[مرتد]] کتاب [[آیات شیطانی (کتاب)|آیات شیطانی]] را که به ساحت [[اسلام]]، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[قرآن]] [[اهانت]] روا داشته بود، صادر کرد و از عموم مسلمانان [[جهان]] خواست، او را در هر نقطه‌ای که یافتند، [[اعدام]] کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۶۳</ref> برخی این [[حکم]] امام خمینی را مساوی با جواز اقدام‌های تروریستی در اسلام ارزیابی کردند؛ در حالی‌که ماهیت و [[هدف]] چنین حکمی با اقدام‌های تروریستی فرق دارد؛ زیرا مهم‌ترین مؤلفه اقدام تروریستی ناگهانی و نامشروع بودن آن است؛ در حالی که سلمان رشدی به [[جرم]] [[ارتداد]]، [[خیانت]] به [[امت اسلامی]]، [[فسادانگیزی]] و [[توهین]] به اسلام و [[مقدسات اسلامی]]، به حکم تمام [[مذاهب اسلامی]] مهدورالدم شناخته شده، مستوجب برخورد [[قاطع]] و سریع و جدی بود، تا مرزهای [[عقیدتی]] و [[فکری]] مسلمانان از توهین و [[تحقیر]] به دور بماند. [[حکم]] قتل سلمان رشدی را [[مرجع]] ذی‌صلاح صادر کرد، اما به دلیل در دسترس نبودن وی اجرای [[حکم]] آن به همه [[مسلمانان]] [[تفویض]] شده است؛ از این‌رو [[اقدام]] به [[قتل]] وی مصداق [[ترور]] به‌شمار نمی‌آید<ref>طارمی، بررسی فقهی اقدامات تروریستی، ۸۴–۸۵</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| | امروزه عده‌ای با فرق نگذاشتن میان [[تروریسم]] و [[دفاع مشروع]] از این عنوان‌ها به نفع خود بهره می‌برند<ref>برجی، پیشگفتار کتاب دفاع مشروع.</ref>؛ همچنان‌که هر یک از سازمان‌ها و دولت‌های تروریستی، دیگری را به تروریسم و حمایت از آن متهم می‌کند<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۲.</ref>. برخی سازمان‌های بین‌المللی، با فرق نگذاشتن میان [[مبارزه]] [[مشروع]] و تروریسم، از برخی گروه‌ها و دولت‌های [[تروریست]] به عنوان [[دولت]] و سازمانِ قانونی [[دفاع]] می‌کنند و دفاع ملت‌های [[مظلوم]] و [[مبارزات]] نهضت‌های آزادی‌بخش را به بهانه تروریسم سرکوب می‌سازند<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۶ و ۲۱۷.</ref>، اما دفاع مشروع ([[جهاد دفاعی]]) در برابر تهاجم و [[تجاوز]] [[دشمن]] و دفع ضرر از [[جان]] و [[مال]] و ناموس خود و حفظ کرامت انسانی، در صورت [[ضرورت]] و نبودن راهی دیگر برای [[دفع تجاوز]]، یک [[حق]] طبیعی، [[فطری]] و [[عقلی]] به‌شمار می‌رود و با رعایت تناسب نوع دفاع با تهاجم و مراتب دفاع از آسان به سخت، [[تکلیف شرعی]]<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۶–۱۷؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱–۴۶۳ سلطانی، نگاهی به دفاع مشروع، ۲۶–۳۷ و ۴۸–۴۹.</ref> و دفاع با جان و مال از [[کشور]]، [[دین]] و [[عقیده]] بر همه مسلمانان [[واجب]] است<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۵۷.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.</ref> |
|
| |
|
| == اقسام ترور == | | == اقسام ترور == |
| [[اعمال]] تروریستی را به لحاظ عاملان [[اجرا]] می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: | | [[اعمال]] تروریستی را به لحاظ عاملان اجرا می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: |
| | | # '''[[تروریسم]] دولتی:''' تروریسم دولتی به اقدام برخی [[دولت‌ها]] که در جهت حذف، سرکوب و ترساندن مخالفان صورت می‌گیرد، گفته می‌شود<ref>علیزاده، فرهنگ خاص علوم سیاسی، ۲۷۴.</ref>. گاه برخی دولت‌ها در داخل مرز جغرافیایی و حتی در ورای آن، مخالفان خود را به قتل می‌رسانند که نمونه آن، اعمال تروریستی [[دولت]] آمریکا توسط [[سازمان]] سیا در نقاط مختلف [[جهان]] ازجمله [[ایران]] است<ref>شیرودی، اسلام و تروریسم، ۱۵۹–۱۶۰.</ref>. یکی از مصادیق آشکار تروریسم دولتی، دولت [[غاصب]] [[اسرائیل]] است که [[تاریخ]] آن آکنده از جنایات و اعمال تروریستی است و بیشترین عملیات تروریستی و کشتارهای فجیع و رعب‌آور در تاریخ آن ثبت شده است<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۳۶–۲۳۷.</ref>. |
| === [[تروریسم]] دولتی ===
| | # '''تروریسم غیردولتی:''' این نوع ترور را مخالفان [[حکومت]] با حذف چهره‌های [[سیاسی]] و ایجاد [[رعب]] و [[وحشت]] در دستگاه [[حاکم]] انجام می‌دهند و از این [[اقدام]] رسیدن به [[قدرت]] یا تعدیل و کنترل قدرت حاکم را می‌خواهند<ref>فیضی، چالش مشروعیت، ۴۱–۴۲.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.</ref> |
| تروریسم دولتی به اقدام برخی [[دولت‌ها]] که در جهت حذف، [[سرکوب]] و [[ترساندن]] [[مخالفان]] صورت می‌گیرد، گفته می‌شود.<ref>علیزاده، فرهنگ خاص علوم سیاسی، ۲۷۴</ref> گاه برخی دولت‌ها در داخل [[مرز]] جغرافیایی و حتی در ورای آن، مخالفان خود را به قتل می‌رسانند که نمونه آن، اعمال تروریستی [[دولت]] [[آمریکا]] توسط [[سازمان]] سیا در نقاط مختلف [[جهان]] ازجمله [[ایران]] است.<ref>شیرودی، اسلام و تروریسم، ۱۵۹–۱۶۰</ref> یکی از مصادیق آشکار تروریسم دولتی، دولت [[غاصب]] [[اسرائیل]] است که [[تاریخ]] آن آکنده از جنایات و اعمال تروریستی است و بیشترین عملیات تروریستی و کشتارهای فجیع و رعب‌آور در تاریخ آن ثبت شده است.<ref>زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۳۶–۲۳۷</ref> این [[رژیم]]، عملیات تروریستی فراوان در داخل و خارج [[فلسطین]] انجام داده و برخی از [[رهبران]] جنبش‌های [[مقاومت]] فلسطین و [[حزب‌الله]] لبنان را به [[شهادت]] رسانده است.<ref>جام جم، روزنامه</ref> [[امام خمینی]] نیز از آمریکا<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۸</ref> و [[رژیم صهیونیستی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۱۰</ref> به عنوان مصادیق تروریسم دولتی یاد کرده است. ایشان علت اقدام‌های تروریستی چنین دولت‌هایی را علیه متفکران و [[دانشمندان]] انقلابی [[کشورهای اسلامی]] مقابله این دانشمندان با [[ظلم]] و [[شرک]] و [[کفر]] و نشانی از [[ضعف]] و [[زبونی]] دولت‌های استکباری شرق و غرب در [[رویارویی]] مستقیم با [[جهان اسلام]] می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۰</ref> | |
| | |
| در دوران [[حکومت]] [[محمدرضا پهلوی]] نیز، مواردی از ترور و [[سوء قصد]] به [[جان]] مخالفان اتفاق می‌افتاد <ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۸۳–۸۷ و ۱۰۰–۱۰۶</ref>؛ امام خمینی با اشاره به برخی از این اقدامات که اگر مستقیماً از سوی حکومت هم نبود، موجب ایجاد حاشیه‌های زیاد می‌شد، آن را ازجمله جریان‌سازی‌های ساواک برای ایجاد غائله و غافل کردن [[مردم]] از مسائل اصلی می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۲۳۶ و ۷/۴۱</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| === [[تروریسم]] غیردولتی ===
| |
| این نوع [[ترور]] را [[مخالفان]] [[حکومت]] با حذف چهره‌های [[سیاسی]] و ایجاد [[رعب]] و [[وحشت]] در دستگاه [[حاکم]] انجام می‌دهند و از این [[اقدام]] رسیدن به [[قدرت]] یا تعدیل و [[کنترل قدرت]] حاکم را می‌خواهند.<ref>فیضی، چالش مشروعیت، ۴۱–۴۲</ref> پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی ایران]] که [[دشمنان]] [[نظام اسلامی]] و عناصر گروه‌های [[منحرف]] و [[محارب]]، ترورِ [[یاران]] [[امام خمینی]] و دست‌اندرکاران [[نظام]] را در دستور کار خود قرار داده بودند، امام خمینی با تأکید بر [[عقب‌نشینی]] نکردن [[ملت ایران]] در [[رویارویی]] با ترور اشخاص و مصمم‌ترشدن آنان در [[مبارزه]] علیه [[فساد]] و [[استبداد]] و [[استعمار]]،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹</ref>[[استمرار]] و تداوم [[نهضت]] را با وجود ترور اشخاص نوید می‌داد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۵۰۵</ref> | |
| | |
| امام خمینی هیچ‌گاه [[هدایت]] [[مبارزه مسلحانه]] با [[رژیم]] را به عهده نگرفت. ایشان در [[دیدار]] با برخی از اعضای [[سازمان مجاهدین خلق]] در [[نجف اشرف]] که تأکید کرد اکنون هنگام [[قیام مسلحانه]] نیست و آنان با این کار نیروی خودشان را از دست می‌دهند و کاری نیز از پیش نمی‌برند،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۱۴۴</ref> نشان داد [[اعتقادی]] به مبارزه مسلحانه ندارد<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۴۱۵</ref> و برای اعلام [[مخالفت]] با [[رژیم پهلوی]] راهِ [[اعتصاب]] و تظاهرات مردمی را ترجیح می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۱۴ و ۳۳۱</ref> ایشان مطلق ترور، چه ترور اعضا و عوامل حکومت پهلوی و چه ترور دین‌ستیزان و فعالان ضد [[دینی]] و ضد [[شیعی]] را مجاز نمی‌دانست؛ به همین جهت اعضای [[جمعیت]] مؤتلفه [[اسلامی]] نتوانستند جواز ترور حسنعلی منصور (از عناصر اصلی پذیرش [[کاپیتولاسیون]]) را از ایشان بگیرند<ref>توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۸۸ و ۹۲</ref> و در مجموع نگاهی مشروط به مبارزه مسلحانه داشت.
| |
| | |
| امام خمینی همان‌گونه که در مبارزه با رژیم پهلوی به گزینه ترور [[متوسل]] نشد، پس از [[پیروزی انقلاب]] نیز هرگز مجوزی برای این اقدام‌ها علیه مخالفان خود و نظام صادر نکرد. ایشان به‌رغم اعلام [[آمادگی]] برخی از هواداران خود در [[مصر]]، آنان را از [[ترور]] [[همسر]] [[محمدرضا پهلوی]] در قاهره [[نهی]] کرد؛ همچنان‌که مجوز [[شرعی]] برای ترور رئیس جمهور مخلوع، [[سید ابوالحسن بنی‌صدر]] در پاریس که علیه [[نظام]] فعالیت می‌کرد، صادر نکرد.<ref>خسروشاهی، تجلی مفاهیم منشور برادری، ۳</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == عملیات تروریستی در [[جمهوری اسلامی ایران]] ==
| |
| پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، برخی از [[معاندان]] و [[مخالفان]] جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه [[سازمان مجاهدین]] [[خلق]] و گروه فرقان، هم‌زمان با جبهه‌گیری علیه نظام به [[مبارزات]] مسلحانه و ترور [[مسئولان]] و دست‌اندرکاران نظام روی آوردند.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۲۵–۴۳۰؛ راستگو، مجاهدین خلق در آیینه تاریخ، ۴۸–۴۹</ref> تروریست‌ها با ترور و انفجار بمب در مجامع عمومی و [[نماز]] جمعه‌ها، عده بسیاری از [[مردم]]، [[ائمه جمعه]] و [[جماعت]] و [[متفکران اسلامی]] مانند [[مرتضی مطهری]] و شخصیت‌هایی مانند [[محمد مفتح]]، [[مهدی عراقی]]، [[سید محمد علی قاضی طباطبایی]]؛ امام‌جمعه تبریز، [[سید محمد حسینی بهشتی]] با بیش از هفتاد نفر از [[نمایندگان]] مجلس و شخصیت‌های [[انقلاب]]، [[محمد علی رجائی]]؛ رئیس جمهور، [[محمد جواد باهنر]]؛ نخست وزیر، [[علی قدوسی]]؛ دادستان کل [[کشور]]، [[سید عبدالحسین دستغیب]]؛ امام‌جمعه [[شیراز]]، [[محمد صدوقی]]؛ امام‌جمعه یزد، [[عطاءالله اشرفی اصفهانی]]؛ امام‌جمعه [[کرمانشاه]]، [[سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد]]، [[محمد تقی حاج‌طرخانی]] و نظامیانی مانند [[ولی‌الله قرنی]] و [[هوشنگ وحید دستجردی]] را به [[شهادت]] رساندند.<ref>موسوی اردبیلی، غائله چهارده اسفند ۱۳۵۹، ۹۲</ref>[[ترور]] ناموفق [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و ترور نافرجام [[سید علی خامنه‌ای]]؛ امام‌جمعه [[تهران]]، [[سید عبدالکریم موسوی اردبیلی]] و [[سید رضی شیرازی]] از دیگر کارهای تروریست‌ها بود. ترور بیش از شانزده هزار نفر از [[مردم ایران]] در کارنامه گروه‌های ضد انقلاب به چشم می‌خورد.<ref>جلیلی‌نژاد، خون‌خواهی هابیل، ۴۸</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] این گروه‌های تروریستی را کوردل خوانده و سازمان مجاهدین خلق را با [[ابن‌ملجم]] مقایسه کرده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۲۰ و ۱۵/۱۳۵–۱۳۶</ref> تروریست‌ها در خارج از [[ایران]] نیز شخصیت‌های طرفدار امام خمینی مانند: [[سید عارف حسین حسینی]] در [[پاکستان]] و [[راغب حرب]] در لبنان و [[سید مهدی حکیم]]، عالم عراقی را در [[سفر]] به سودان به شهادت رساندند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۰–۱۲۱</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == اهداف تروریست‌ها ==
| |
| تروریست‌ها با [[ناامن]] جلوه‌دادن [[کشور]] با عملیات تروریستی تلاش کردند [[نظام اسلامی]] را با [[بحران]] مواجه سازند.<ref>طباطبایی، قربانیان ترو، ۴۰</ref> به نظر [[امام خمینی]] [[مخالفان اسلام]] برای جداکردن [[مردم]] از [[اسلام]]، [[دست]] به [[کشتار]] شخصیت‌های [[اسلامی]] می‌زنند و کشتن عالمانی مانند [[سید عبدالله بهبهانی]] در [[مشروطه]] برای این [[هدف]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۵۹</ref> مقابله و برگشت مردم از [[انقلاب]] و نظام اسلامی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۴۶ و ۱۵/۱۳۴</ref> جدا کردن [[مسئولان]] از مردم و [[ایجاد اختلاف]] میان آنان<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۲</ref> و ساقط‌کردن [[نظام جمهوری اسلامی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۶</ref> از دیگر اهداف تروریست‌ها بود. آنان برای پوشاندن [[ضعف]] و [[ناامیدی]] خود دست به کارهای تروریستی می‌زدند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۹۵</ref>
| |
| | |
| امام خمینی [[انتقام]] و [[ترساندن]] [[مجاهدان]] [[راه خدا]] را [[انگیزه]] دیگر اقدامات تروریستی علیه شخصیت‌های انقلاب می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹</ref> به [[باور]] ایشان [[دشمنان]] با کشتن افرادی چون [[سید اسدالله مدنی]]؛ امام‌جمعه تبریز در پی نابودی حرکت و [[حکومت اسلامی]] و برقراری [[حکومت]] آمریکایی بودند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۲۵</ref> ایجاد [[ترس]] و [[وحشت]] در مردم<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۶</ref> و نابودکردن سرمایه‌های اسلام و [[انقلاب اسلامی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۴۷–۱۴۸</ref> از دیگر اهداف تروریست‌ها بود. آنان تلاش می‌کردند با [[ترور]] شخصیت‌های انقلابی و اسلامی پایه‌های انقلاب را [[سست]] و مردم را از [[جمهوری اسلامی]] [[ناامید]] و زمینه خارج‌شدن شخصیت‌های بزرگ را از صحنه انقلاب فراهم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷ و ۱۴/۲۴۱</ref> امام خمینی در پیامی به مناسبت [[شهادت]] عارف حسینی خاطرنشان کرد [[استکبار]] شرق و غرب عاجز از [[رویارویی]] مستقیم با [[جهان اسلام]] و برای حاکم کردن [[اسلام آمریکایی]] راه ترور مطهری‌ها و بهشتی‌ها و راغب حرب‌ها و عارف حسینی‌ها و در [[عراق]] صدرها و حکیم‌ها و در تمامی کشورها [[روحانیون]] درد آشنای [[اسلام ناب محمدی]] را در پیش گرفته است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۰–۱۲۱</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == پیامد ترور شخصیت‌های انقلاب اسلامی ==
| |
| در نگاه امام خمینی تروریست‌ها، خسارت‌های بسیاری به اسلام و مردم وارد کردند و ذخیره‌های باارزشی را از [[ملت]] اسلامی گرفتند؛ چنان‌که هر کدام از شهدای ترورشده در ۷ تیر ۱۳۶۰ را با جمعیتی معادل شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۴۷–۱۴۸</ref>. از نظر ایشان [[ترور]] شخصیت‌های [[اسلامی]] برای [[دشمنان اسلام]] سوژه [[تبلیغاتی]] ضد اسلام و [[جمهوری اسلامی]] فراهم کرده است؛ زیرا [[بیگانگان]] این‌گونه [[کارها]] را [[نشانه]] [[بی‌ثباتی]] و [[شکست]] جمهوری اسلامی جلوه می‌دهند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۸۶</ref>؛ با این حال، ایشان ابزار ترور را برای به زانو درآوردن [[مردم ایران]] ناکارآمد شمرده و یادآور شده [[نهضت اسلامی ایران]] [[قائم]] به فرد نیست تا با ترور شخصیت‌ها، خللی در آن وارد شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۵۰۴–۵۰۵</ref>؛ چنان‌که عالمانی نظیر [[سید حسن مدرس]] که [[هدف]] ترور قرار گرفتند، در [[تاریخ]] زنده‌اند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۵</ref> و ترورها نشان می‌دهد [[دشمن]] در مقابله با [[انقلاب اسلامی]] [[شکست]] خورده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۴۱</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] تأکید دارد [[دنیا]] گذرگاه است و [[مسلمان]] خوفی از ترور به [[دل]] راه نمی‌دهد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷</ref> و [[روحانیان]] نیز در تمام صحنه‌های [[سیاسی]] پیش‌قدم بوده‌اند و ترور و کشتن، آنان را از صحنه خارج نخواهد ساخت<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۴۱</ref> و تروریست‌ها با کشتن اشخاص، [[شخصیت]] [[انسانی]] مردان بزرگ را نمی‌توانند نابود سازند و مردم ایران نه تنها از [[مبارزه علیه ظلم]] [[دست]] برنمی‌دارند که کشته شدن شخصیت‌ها بر [[تصمیم]] و [[قاطعیت]] [[مردم]] در [[مبارزه با فساد]] و [[استکبار]] خواهد افزود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۵۷ و ۱۷۸–۱۷۹</ref> ایشان [[معتقد]] بود ترور شخصیت‌های اسلامی به دست دشمنان اسلام و [[انقلاب]]، منجر به [[تأیید]] [[اسلام]] و [[استواری]] راه [[مسلمانان]] و [[تقویت ایمان]] و افزایش [[شناخت]] مردم دربارهٔ دشمنان‌شان می‌شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۳ و ۱۵/۱۴۸–۱۴۹</ref> و رمز [[پیروزی]] [[ملت ایران]] در برابر [[دشمنان]] نیز، نترسیدن از کشته شدن بود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۹</ref>؛ از این‌رو [[انقلاب اسلامی ایران]] ضربه‌ناپذیر است و ترور شخصیت‌های انقلاب بر قوت و تحرک [[نهضت اسلامی]] می‌افزاید.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۹۲</ref> ایشان همچنین با [[بزرگداشت]] قربانیان ترور و [[شهید]] خواندن آنان، مردم را به جایگاه والای آنان توجه می‌داد و [[شهادت]] آنان را به [[مردم]] تبریک و [[تسلیت]] می‌گفت.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۸</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == [[ایستادگی]] در برابر تروریست‌ها ==
| |
| [[امام خمینی]] در [[رویارویی]] با موج ترورهای سیاسیِ [[مخالفان]] علیه شخصیت‌های [[انقلاب]]، همواره به مردم [[قوت قلب]] می‌داد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۸۶</ref> و با اشاره به سابقه عملیات تروریستی در گذشته [[ایران]] و [[جهان]] یادآور می‌شد مردم و [[مسئولان]] باید با [[دل]] محکم مشغول کار باشند و از این مسائل نترسند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۹۳</ref>[[ترور]] نشانه [[ضعف]] و [[ناامیدی]] [[دشمن]] از رسیدن به اهداف خویش است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۹۵</ref> و [[ابرقدرت‌ها]] با این [[کارها]] نمی‌توانند [[انقلاب اسلامی ایران]] را در هم شکنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۵</ref> ایشان پس از [[شهادت]] [[مدنی]]، امام‌جمعه تبریز؛ آذربایجانی‌ها و [[مردم ایران]] را به [[صبر]] و [[استقامت]] فراخواند و به تروریست‌ها یادآور شد نمی‌توان مردمی که برای [[خدا]] [[قیام]] کرده و هزاران [[شهید]] و معلول داده‌اند را با این کارها، [[سست]] کرد یا از میدان به‌دربرد. مردم پیرو [[سیدالشهدا]]{{ع}} هستند که برای [[حفظ اسلام]]، طفل شش‌ماهه و پیرمرد هشتادساله را [[فدا]] کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۲۷</ref>.
| |
| | |
| امام خمینی از سوی دیگر، به [[سپاه]] [[پاسداران]] [[انقلاب اسلامی]] سفارش کرد از شخصیت‌های [[اسلامی]] و انقلابی هرچند خود بدان [[رضایت]] ندهند، [[مراقبت]] کنند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۵</ref> و تأکید کرد قوای [[امنیتی]] به‌ویژه سپاه، مواظب باشند تروریست‌ها در اجتماعات مردم اخلال نکنند و با قوت و [[قدرت]] از [[نفوذ]] آنان [[پیشگیری]] کنند و رفت‌وآمدهای مشکوک را زیر نظر بگیرند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۵ و ۱۴/۱۴۱</ref> ایشان پس از [[ترور]] [[محمد صدوقی]]، امام‌جمعه یزد، در حکمی به [[محسن رضایی]]، [[فرمانده سپاه]] پاسداران انقلاب اسلامی، ترورهای مشابه را موجب ایجاد [[نگرانی]] و تردید و سؤال دربارهٔ محافظان این شخصیت‌های بزرگ دانست و از آنجا که سپاه [[مسئول]] رسیدگی به این امور است، فرمانده سپاه را [[مأمور]] کرد با دقت، سوابق پاسداران [[محافظ]] را بررسی و گزارشی تهیه کند؛ همچنین برای این امر مهم، از پاسداران آزموده و باسابقه و [[متعهد]] استفاده شود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۷۴</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] همچنین با محکوم کردن و [[شرارت]] خواندن عملیات تروریست‌ها، از مجامع بین‌المللی درخواست کرد جنایت‌های تروریست‌ها علیه [[دانشمندان]] و علمای بزرگ [[ایران]] را محکوم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۱۲</ref> ایشان با [[نکوهش]] از بی‌توجهی مدعیان [[حقوق بشر]] به فجایع [[انسانی]] تروریست‌ها آن را نشانه زوال [[انسانیت]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۱۲</ref> و [[رفتار]] گزینشی [[ابرقدرت‌ها]] در برابر گروه‌های تروریستی خواند و افزود [[رژیم]] [[عراق]] در پی سجده کردن در برابر [[آمریکا]] از شمار گروه‌های تروریستی در فهرست آمریکا خارج شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۳۴</ref> [[مردم]] و نیروهای [[امنیتی]] برای مقابله با جریان [[ترور]] به میدان آمدند و توانستند با تلاش شبانه‌روزی آن را مهار و [[امنیت]] [[نظام]] و شخصیت‌های آن را تأمین کنند؛ بدین ترتیب [[توطئه]] گروه‌ها به وسیله ترور برای [[براندازی]] و [[انحراف]] [[نظام اسلامی]] از مسیر خود خنثی گردید.<ref>درودیان، سازمان مجاهدین خلق، ۶–۱۹</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == [[مجازات]] تروریست‌ها ==
| |
| امام خمینی، [[رهبری]] [[رئوف]] و باگذشت بود و به هواداران گروه‌های معارض [[اندرز]] می‌داد دست از [[مخالفت]] بردارند و به همگان نیز هشدار می‌داد با [[گفتگو]]، [[جوانان]] را از فروافتادن در دام گروه‌های مخالفِ نظام بازدارند.<ref>درودیان، سازمان مجاهدین خلق، ۱۶/۱۲۸</ref> به طرفداران گروه‌های تروریستی نیز [[اعلان]] می‌کرد در صورت بازگشت به دامن [[ملت]]، [[آزاد]] خواهند بود<ref>انصاری، خاطرات، ۲/۲۱۲</ref>؛ از این‌رو برخی از افراد فریب‌خورده گروه تروریستی فرقان بخشیده شدند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۸۷</ref> بسیاری از آنان از [[فریبکاری]] همدستان خود مطلع شدند و [[توبه]] کرده، به [[زندگی]] عادی بازگشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۲۸</ref> امام خمینی حتی گروهی از کودتاگران نوژه را [[عفو]] کرد و برخی از آنان در [[جنگ]] تحمیلی به [[شهادت]] رسیدند؛ اما در برخورد با گروه‌های برانداز و کسانی که برای ترور شخصیت‌های [[مجاهد]] و مردم بی‌گناه، [[دست]] به [[سلاح]] می‌بردند، پس از [[اتمام حجت]]، [[مسامحه]] نکرد و [[فرمان]] داد دادگاه‌های [[انقلاب]] برابر [[دستورهای اسلام]] و [[قرآن]]، عوامل ترور را مجازات کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۴۱</ref> ایشان از عوامل تروریستیِ دفتر مرکزی [[حزب]] [[جمهوری اسلامی]]، به «تفاله‌های آمریکایی» تعبیر و تأکید کرد تروریست‌ها باید دستگیر و به [[سزای اعمال]] خود برسند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۸</ref> و در نامه‌ای به دادستانی [[انقلاب]]، تروریست‌ها را [[مفسد فی الارض]] خواند؛ با این حال، افزود در [[مجازات]] آنان نباید از حدود [[خدا]] [[تجاوز]] شود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۱–۱۴۲</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == دامنه مصادیق [[تروریسم]] ==
| |
| [[کارگزاران]] [[سیاسی]] و [[امنیتی]] [[دولت]] [[آمریکا]] در طول دوره انقلاب به‌طور آشکارا از جنایت‌های تروریست‌های داخلی [[ایران]] [[حمایت]] کرده‌اند<ref>سلیمی، آمریکا و حمایت از تروریسم، ۱۴–۱۶</ref> و منابع [[غربی]] نیز به‌طور گسترده از کمک‌های اطلاعاتی، نظامی و [[اقتصادی]] آمریکا به سازمان‌های تروریستیِ مخالف [[جمهوری اسلامی]] گزارش داده‌اند.<ref>غضنفری، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، ۴۰۱–۴۰۳</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] در شناساندن مصادیق تروریسم نگاهی عام‌تر دارد. از نگاه ایشان قدرت‌های [[شیطانی]] به‌طور مستقیم یا به وسیله افراد مزدور یا [[جاهل]] به [[ترور]] [[مخالفان]] خود [[اقدام]] می‌کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۴۷</ref> ایشان [[استکبار]] شرق و غرب و به‌طور مشخص دولت آمریکا و شوروی را حامی تروریسم و عوامل و ایادی آنها را مجری ترور در ایران معرفی می‌کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱ و ۲۱/۱۱۹–۱۲۰</ref> و [[باور]] داشت قدرت‌های شرق و غرب برای مقابله با [[جمهوری اسلامی ایران]]، اقدام به ترور [[مردم]]، انفجار [[کور]] و حتی به‌آتش کشیدن مزارع کرده‌اند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۰</ref>؛ زیرا [[انقلاب اسلامی ایران]] توانسته است [[کشورهای اسلامی]] و [[ستمدیدگان]] [[جهان]] را به سوی [[اسلام]] جلب کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۶–۲۷</ref> ایشان به‌ویژه بر نقش آمریکا در ترورها تأکید داشت.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۹۵ و ۲۰/۳۲۴؛ موسوی اردبیلی، غائله چهارده اسفند ۱۳۵۹، ۹۴</ref> در عین حال آمریکا همواره اقدامات جنایتکارانه‌اش را به کشورهای مخالف خود نسبت می‌دهد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۲۰</ref> حال آنکه دولت آمریکا که [[تروریست]] بالذات است، سراسر جهان را به [[آتش]] کشیده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۸</ref>
| |
| | |
| یکی از نمونه‌های بارز ترور دولتی، که از جانب دولت آمریکا صورت گرفت، [[ترور]] [[فرمانده]] پرآوازه [[ایرانی]]، [[قاسم سلیمانی]]، [[فرمانده سپاه]] [[قدس]] ایران و یکی از [[فرماندهان]] عالی‌رتبه ایران است که در برابر گروه‌های تروریستی در [[عراق]] و [[سوریه]] ایستاد. این [[ترور]] در ۱۳/۱۰/۱۳۹۸، در زمانی که مهمان رسمی [[دولت]] عراق بود، به همراه نُه نفر از همراهیان [[ایرانی]] و عراقی خود، در فرودگاه [[بغداد]] به دستور مستقیم دونالد ترامپ رئیس‌جمهور [[آمریکا]] [[اجرا]] شد و آنان با [[حمله]] موشکی نیروهای آمریکایی به [[شهادت]] رسیدند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۱۰/۱۳۹۸</ref> در پی این ترور موج بسیار گسترده محکوم‌ساختن این [[جنایت]] در داخل و خارج [[ایران]] راه افتاد و میلیون‌ها نفر از [[مردم]] [[مسلمان]] ایران با حضور خود در [[مراسم تشییع]] جنازه سلیمانی شرکت جستند و خواهان [[انتقام]] [[خون]] او و دیگر شهدای این ترور شدند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۱۰/۱۳۹۸</ref>
| |
| | |
| [[امام خمینی]] همچنین [[رژیم اسرائیل]] را دولتی تروریستی می‌دانست که با [[هم‌پیمانی]] با آمریکا برای رسیدن به مقاصد [[استعماری]] خود، مرتکب جنایات فراوانی شده<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۸</ref> و در [[حق مردم]] [[فلسطین]] و لبنان جنایت‌ها کرده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۱۰</ref> این [[رژیم]] برای رسیدن به [[اهداف]] [[نامشروع]] و توسعه طلبانه خود از هر وسیله‌ای استفاده و با [[ارعاب]] و [[وحشت]] صدها هزار [[فلسطینی]] را آواره کرده است.<ref>مرکز الثقافی، یوم القدس، ۶۲–۶۵؛ علم‌الهدی، شناخت صهیونیسم بین‌الملل، ۱۱۵–۱۵۲</ref>
| |
| | |
| امام خمینی دولت فرانسه را نیز دولتی تروریستی می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۲۳–۲۲۴</ref>؛ زیرا به گروه تروریستی مجاهدین [[خلق]] [[پناه]] داده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۹۸–۹۹</ref> [[حزب بعث]] عراق نیز از مصادیق [[تروریست]] دولتی بود که در مدت [[عمر]] خود گروه بسیاری از [[علما]] و [[اندیشمندان]] را به [[قتل]] رساند. امام خمینی کشتن [[سید محمدباقر صدر]] و [[سید مهدی حکیم]] را از کارهای تروریستی [[حزب]] بعث شمرده که به [[هدف]] خاموش کردن [[اسلام ناب محمدی]] انجام شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۰</ref> از نگاه ایشان [[حکومت]] [[محمدرضا پهلوی]] نیز، بر پایه ترور و وحشت [[استوار]] بود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۱۲۳ و ۱۲۹–۱۳۰</ref> و [[رژیم پهلوی]] راه‌های گوناگونی ازجمله ترور و [[تهدید]] افراد را برای به زانو درآوردن مردم آزمود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۲۹۵</ref>
| |
| | |
| در نگاه امام خمینی، کمونیست‌ها نیز از عاملان وحشت و ترور پس از [[انقلاب اسلامی]] بوده‌اند که با حسابگری مادی در صدد نابودی انقلاب اسلامی بودند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱</ref>[[اتحاد]] جماهیر شوروی در آن سال‌ها نماد [[تفکر]] [[کمونیستی]] و ابرقدرتی شرق بود و بسیاری از گروه‌های تروریستی وابسته به آن بودند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۹</ref> ایشان کسانی که به اسم [[خلق]]، [[زندگی]] [[مردم]] را به [[تباهی]] کشیده، خدمتگزاران خلق و [[خالق]] را [[ترور]] می‌کنند، از طرفداران [[اجانب]] و خائنان به [[اسلام]] شمرده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۶</ref> «کمونیست‌های ساختگی» و «ریشه‌های [[رژیم]] [[شاه]]»، تعبیر دیگر [[امام خمینی]] از این دسته از گروه‌های تروریستی است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == [[اتهام]] [[ترور]] به [[جمهوری اسلامی ایران]] ==
| |
| [[آمریکا]] برای بدنام کردن جمهوری اسلامی ایران در نگاه جهانیان، این [[کشور]] را متهم کرد که از [[تروریسم]] جانبداری می‌کند.<ref>Target America، Bodansky، ۴؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۰؛ غضنفری، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، ۳۸۹–۳۹۰</ref> امام خمینی خاطرنشان کرده است که در [[منطق]] آمریکا کسانی [[تروریست]] هستند که از این کشور [[پیروی]] نمی‌کنند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۷۰–۲۷۱</ref>؛ چنان‌که در پاسخ به تروریست خواندن جمهوری اسلامی ایران در جریان اشغال سفارتخانه آمریکا، تأکید کرد [[دانشجویان]] با افراد دستگیرشده با [[رأفت]] [[رفتار]] کردند، و حال آنکه آمریکا دانشجویان [[ایرانی]] را در آمریکا [[شکنجه]] می‌کند و سگ‌ها را به [[جان]] آنان می‌اندازد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۷۷</ref> ایشان خاطرنشان کرده است [[استکبار]] شرق و غرب به دلیل [[ناتوانی]] از [[رویارویی]] مستقیم با [[جهان اسلام]]، شخصیت‌های [[دینی]] و سیاسیِ مخالف خود را نابود می‌کنند و [[فرهنگ]] [[اسلام آمریکایی]] را در میان مردم گسترش می‌دهند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۰</ref> و آمریکا کشوری است که کارهای جنایتکارانه خود را به کشورهای مخالف خود نسبت می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۲۰</ref> ایشان [[دشمنی]] جمهوری اسلامی ایران با [[اسرائیل]] تروریست و مورد [[حمایت]] آمریکا را از علل دشمنی آمریکا با [[ایران]] شمرده<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۸</ref> و خاطرنشان کرده از این‌روی آمریکا برای [[تضعیف]] [[جمهوری اسلامی]]، ایران را متهم به ترور می‌کند؛ ولی با این اتهام نه تنها موقعیت [[جمهوری اسلامی ایران]] کاهش پیدا نکرده، بلکه جایگاه آن در نظرها بالا رفته و [[روحیه]] [[دشمنان اسلام]] [[تضعیف]] شده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۳۵</ref> به نظر [[امام خمینی]]، جمهوری اسلامی ایران به دلیل [[پیروی]] از [[قرآن]] نیازمند استفاده از ابزار [[ترور]] نیست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۳۸</ref> [[جمهوری اسلامی]] خود [[قربانی]] [[ترور]] است و [[روز]] هشتم شهریور سالروز ترور محمدعلی رجایی، رئیس‌جمهور و محمدرضا باهنر، نخست‌وزیر [[ایران]]، روز [[مبارزه با تروریسم]] نام‌گذاری شده است.<ref>صابری، روز مبارزه با تروریسم، ۳۴</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
| | |
| == ترور [[شخصیت]] ==
| |
| واژه ترور تنها در کشتن و از میان بردن جسمی اشخاص کاربرد ندارد، بلکه گاهی به لطمه‌زدن به [[آبرو]] و مخدوش‌کردن [[شخصیت اجتماعی]] و وجهه عمومی افراد و شخصیت‌ها با دروغ‌سازی و [[تبلیغات]] منفی گفته می‌شود که از آن به ترور شخصیت یاد می‌کنند.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۳/۱۷۱۷</ref> به‌این معنا از ترور در سخنان امام خمینی نیز توجه شده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۴۸ و ۲۰/۳۲۴</ref> ایشان به ترور شخصیت برخی از دست‌اندرکاران [[نظام]] مانند: [[سید محمد حسینی بهشتی]]،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۷۷–۲۷۸</ref> [[محمد علی رجایی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۴۹</ref> و [[سید احمد خمینی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۸۸–۲۸۹</ref> واکنش نشان داد و به [[دشمنان]] نظام و [[انقلاب]] بی‌ثمر و فایده‌بودن این نوع اقدام‌ها را گوشزد کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۸</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۳، ص ۳۲۴ – ۳۳۵.</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
| |
| # [[پرونده:IM009800.jpg|22px]] [[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۳''']] | | # [[پرونده:IM009800.jpg|22px]] [[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سمیه تام|تام]]، [[ترور - عفتی و تام (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۳''']] |
| | # [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']] |
| | # [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[حمید بیگ‌زاده جلالی|بیگ‌زاده جلالی، حمید]]، [[ترور - بیگ‌زاده جلالی (مقاله)|مقاله «ترور»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۷''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
ترور، به معنای وحشت و هراس افکنی و قتل سیاسی با سلاح، عمل تهدیدآمیز و ناگهانیِ با پیش‌بینی قبلی است که به قصد کشتن فرد یا افرادی غالباً سرشناس یا برای ایجاد رعب و وحشت در دیگران صورت می‌گیرد. ترور دارای پیشینه‌ای دیرینه است و واژه‌ای که بر ترور و ترورگری دلالت مستقیم داشته باشد، در قرآن یافت نمی‌شود و محاربه و فسادانگیزی از اعمال نامشروعی هستند که قرآن مجازات سنگینی را برای آنها در نظر گرفته است و نزدیکی فراوانی به فعالیت‌های تروریستی دارند. ترور را از نظر فقهی می‌توان در مواردی از مصادیق محاربه به‌شمار آورد.
معناشناسی
ترور، واژه‌ای فرانسوی به معنای وحشت و هراس افکنی و قتل سیاسی با سلاح آمده است[۱]. در زبان عربی سه لغت «فتک» (قتل غافلگیرانه)[۲]، «اغتیال» (قتل با نیرنگ و در خفا)[۳] و «ارهاب» (ترساندن و ایجاد وحشت)[۴] برای رساندن مفهوم ترور وجود دارد. «فتک» و «اغتیال» هر دو به معنای حمله ناگهانی و کشتن غافلگیرانه است؛ اما در فتک، مقتول قاتل را می‌بیند و نوعی تأمین به فرد داده می‌شود؛ ولی در اغتیال قاتل را مشاهده نمی‌کند یا از این نظر اعم است[۵].[۶]
به‌طور کلی ترور را می‌توان عمل تهدیدآمیز و ناگهانیِ با پیش‌بینی قبلی دانست که به قصد کشتن فرد یا افرادی غالباً سرشناس یا برای ایجاد رعب و وحشت در دیگران[۷] و رساندن یک پیام و ایجاد تأثیر روانی معیّن[۸] صورت می‌گیرد.
تروریسم در ادبیات سیاسی بر خشونت مستمر برای رسیدن به هدف سیاسی گفته می‌شود. خشونت فیزیکی و ناگهانی با انگیزه سیاسی و خارج از فضای جنگ رسمی از شاخصه‌های عملیات تروریستی است[۹]. تروریست‌ها برای ایجاد وحشت از گروگان‌گیری، بمب‌گذاری، آدم‌ربایی و آدم‌کشی قتل کودکان و کهنسالان، هواپیماربایی، دزدی و سرقت اموال مردم و آتش‌زدن مزارع استفاده می‌کنند[۱۰].[۱۱]
پیشینه
ترور دارای پیشینه‌ای دیرینه است. در دوران باستان نمونه‌هایی از انواع ترور و سوء قصد به چشم می‌خورد؛ ترور پادشاهان دولت آشور در درون خاندان سلطنتی[۱۲]، ترور بردیا به دست برادرش کمبوجیه در دوران ساسانیان[۱۳] و اقدام کاسیوس به ترور ژولیوس سزار، امپراتور روم در سال ۴۴ق م[۱۴] از آن جمله است.
سابقه ترور در جهان اسلام به دوران نخست و سوء قصدهای مخالفان پیامبر اکرم(ص) به جان ایشان بازمی‌گردد؛ تلاش ناکام عمیر بن وهب با تحریک و معاونت صفوان بن امیه[۱۵]، واقعه معروف لیلة المبیت که امیرالمؤمنین علی(ع) برای حفظ جان پیامبر اکرم(ص) در بستر ایشان خوابید[۱۶] و تلاش یهودیان بنی‌نضیر برای ترور آن حضرت[۱۷] از جمله آن موارد است. پس از پیامبر اسلام(ص) نیز ترورهایی صورت گرفت که ترور امام علی(ع) به دست ابن ملجم مرادی[۱۸] از شهرت بیشتری برخوردار است.
در ایران و در دوره سلجوقیان، فرقه اسماعیلیه نزاری به رهبری حسن صباح مخالفان خویش را با ترور سازمان یافته‌ای از پا درمی‌آورد[۱۹]. در دوران معاصر، ترور ناصرالدین‌شاه قاجار به سال ۱۲۷۱ به دست میرزا رضا کرمانی از وقایع مهم در این زمینه است[۲۰].[۲۱]
واژه‌ای که بر ترور و ترورگری دلالت مستقیم داشته باشد، در قرآن یافت نمی‌شود و واژه «ارهاب» در قرآن و دستور به ایجاد ترس در دل کافران[۲۲] ارتباطی با فعالیت‌های تروریستی ندارد و منظور از آن، لزوم افزایش توان و نیروی مسلمانان در دفاع از خود و قدرت‌نمایی در برابر کافران است تا آنان را از تجاوز بازدارند[۲۳]. در گزارش‌های قرآنی نیز نمونه‌ای تاریخی برای فعالیت‌های زنجیره‌ای و سازمان یافته تروریستی نمی‌توان یافت و تنها مواردی از سوء قصد به پیامبران توسط کافران گزارش شده است؛ اما از آنجا که اعمال خشونت و کشتار غیر مشروع، محاربه و ایجاد فساد و فتنه‌انگیزی و آدم‌ربایی از جمله فعالیت‌های تروریستی هستند، بر این اساس می‌توان کلیدْ‌واژه‌های قتل، مکر، فتنه، فساد، محاربه، اختطاف را نیز با موضوع مرتبط دانست. نزدیک‌ترین واژه‌ای را که می‌توان در قرآن به معنای ترور دانست، ﴿لَنُبَيِّتَنَّهُۥ﴾ در آیه ۴۹ نمل است که به معنای قتل شبانه[۲۴] بوده و در ارتباط با ماجرای توطئه ترور حضرت صالح است[۲۵]. هرچند در قرآن با صراحت از تروریسم سخنی به میان نیامده است؛ ولی با کنار هم گذاشتن برخی آیات می‌توان نشانه‌هایی را مبنی بر محکومیت اعمال تروریستی در قرآن یافت.
قرآن‌کریم، حضرت محمد را پیامبر رحمت می‌خواند[۲۶] و او را به نرمخویی و دوری از سخت‌دلی و درشت‌خویی سفارش می‌دهد تا مردم از پیرامون او پراکنده نشوند[۲۷]، بر حفظ جان آدمیان دستور می‌دهد[۲۸] و کشتن غیر‌مشروع هر نفر را برابر با کشتن همه مردم می‌خواند[۲۹] و در هنگام جنگ، تجاوز از حدود شرعی را برنمی‌تابد و کشتن زنان و کودکان و سالخوردگان و آغاز به جنگ پیش از دعوت به مصالحه و... را نمی‌پذیرد[۳۰].[۳۱] و در صورتی تجاوز به دیگران را می‌پذیرد که آن را در برابر تجاوز پیشین قرار داده باشد و دستور می‌دهد که تنها به همان میزانی که مورد تجاوز قرار گرفته‌اید، تجاوز کنید و پای خود را از آن میزان فراتر نگذارید[۳۲].[۳۳]؛ همچنین هنگامی که به نبرد فرا می‌خواند، از واژه «مقاتله» استفاده می‌کند که به معنای جنگ طرفینی است و بر این اساس ترور و غافلگیری را برنمی‌تابد. برخی قتال و مقاتله را به این معنا دانسته‌اند که شخصی قصد کشتن کسی را کند که او قصد کشتن وی را دارد و به این ترتیب بر جنبه دفاعی قتال در اسلام تأکید کرده‌اند[۳۴].
محاربه و فسادانگیزی از اعمال نامشروعی هستند که قرآن مجازات سنگینی را برای آنها در نظر گرفته است و نزدیکی فراوانی به فعالیت‌های تروریستی دارند؛ هرچند اهداف سیاسی در آنها لحاظ نشده است: ﴿إِنَّمَا جَزَٰٓؤُا۟ ٱلَّذِينَ يُحَارِبُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَسْعَوْنَ فِى ٱلْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوٓا۟ أَوْ يُصَلَّبُوٓا۟ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَـٰفٍ أَوْ يُنفَوْا۟ مِنَ ٱلْأَرْضِ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْىٌۭ فِى ٱلدُّنْيَا وَلَهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[۳۵]. منظور از محاربه با خدا و فسادانگیزی، سلب امنیت و آرامش مسلمانان است و به کفر و شرک اشاره‌ای ندارد[۳۶] و محارب کسی است که سلاح خود را برای ترساندن مردم و ایجاد فساد در زمین، چه خشکی و چه دریا، چه در شهر و چه در بیرون از شهر، چه شب و چه روز، برهنه یا آماده کند[۳۷].
از برخی روایات استفاده می‌شود که مجرد ترساندن و سلب امنیت حتی اگر جنایتی صورت نگیرد و اسلحه کشیده نشود، محاربه به حساب می‌آید[۳۸]. از آیات فراوانی استفاده می‌شود که پیامبران و مؤمنان همواره در معرض اقدامات تروریستی بوده‌اند و برخی افراد از ترس ربوده شدن، ایمان نمی‌آوردند[۳۹].[۴۰] خداوند در جایی دیگر نعمت امنیت را به مهاجران یادآور می‌شود که چگونه اندک و ناتوان و همواره از ربوده شدن در هراس بودند تا اینکه خداوند آنان را یاری داد[۴۱].[۴۲] موارد فراوانی نیز به سوء قصد پیامبران و مؤمنان توسط کافران اشاره دارند و این امر حاکی از به‌کارگیری ترور به عنوان راه حل مورد استفاده از سوی معاندان برای جلوگیری از دعوت پیامبران مطرح بوده است. جدای از این گزارش کلی، جریان ترور دو تن از پیامبران، حضرت صالح (ع) و حضرت محمد (ص) نیز در قرآن آمده است[۴۳].
بنابر احکام اولیه اسلام، جان، مال، ناموس و حقوق همه انسان‌ها محترم است و تعرض به آن بدون دلیل و مجوز شرعی جایز نیست[۴۴]؛ از این‌رو اقدام به کشتن کسی بدون حکم حاکم شرع و دادگاه صالح به شیوه فتک یا اغتیال یا به هر شکل دیگری، درصورتی که مهدورالدم نباشد، حرام و حرمت آن از ضروریات دین شمرده می‌شود و اگر به صورت فتک و اغتیال انجام شود، مصداق ترور است و زشتی و حرمت بیشتری دارد[۴۵].
بنابر روایت معتبر، امام صادق(ع)، ابوالصباح کنانی را از کشتن پنهانی کسی که به امیرالمؤمنین(ع) ناسزا گفته بود، منع کرد و چنین عملی را مصداق فتک و مورد نهی پیامبر(ص) و دین اسلام به‌شمار آورد[۴۶]. مسلم بن عقیل، پیشنهاد کشتن ناگهانی عبیدالله بن زیاد را با توجه به حدیث رسول اکرم(ص) در منع از ترور نپذیرفت[۴۷].
ترور را از نظر فقهی می‌توان در مواردی از مصادیق محاربه به‌شمار آورد و محاربه در اصطلاح فقها عملی مسلحانه است که به قصد ایجاد وحشت در میان مردم صورت می‌گیرد[۴۸] و به جهت داشتن مؤلفه‌هایی چون استفاده از سلاح، قصد ارعاب و وحشت و سلب امنیتِ مردم در مواردی اقدامی تروریستی به‌شمار آمده، مستوجب مجازات است[۴۹].[۵۰]
میان ترور و اقدام مشروع برای کشتن کسانی که علیه جامعه اسلامی و مسلمانان فعالیت می‌کنند، فرق است؛ چنان‌که نقل شده است پیامبر اسلام(ص)، دستور قتل کعب بن اشرف و تعدادی از سران یهودی را به دلیل نقض پیمان، محاربه، شرکت در جنگ‌های علنی و غیر علنی علیه اسلام، تحریک مشرکان علیه مسلمانان، هجو پیامبر(ص) و همسران آن حضرت و برخی دیگر از زنان مسلمان که موجب آزار خدا و پیامبر(ص) می‌شد، صادر کرد و جوانان اوس و خزرج آن را اجرا کردند[۵۱]. کشتن این افراد به دلایل مزبور، مصداق فتک و اغتیال به‌شمار نمی‌آید[۵۲].
امروزه عده‌ای با فرق نگذاشتن میان تروریسم و دفاع مشروع از این عنوان‌ها به نفع خود بهره می‌برند[۵۳]؛ همچنان‌که هر یک از سازمان‌ها و دولت‌های تروریستی، دیگری را به تروریسم و حمایت از آن متهم می‌کند[۵۴]. برخی سازمان‌های بین‌المللی، با فرق نگذاشتن میان مبارزه مشروع و تروریسم، از برخی گروه‌ها و دولت‌های تروریست به عنوان دولت و سازمانِ قانونی دفاع می‌کنند و دفاع ملت‌های مظلوم و مبارزات نهضت‌های آزادی‌بخش را به بهانه تروریسم سرکوب می‌سازند[۵۵]، اما دفاع مشروع (جهاد دفاعی) در برابر تهاجم و تجاوز دشمن و دفع ضرر از جان و مال و ناموس خود و حفظ کرامت انسانی، در صورت ضرورت و نبودن راهی دیگر برای دفع تجاوز، یک حق طبیعی، فطری و عقلی به‌شمار می‌رود و با رعایت تناسب نوع دفاع با تهاجم و مراتب دفاع از آسان به سخت، تکلیف شرعی[۵۶] و دفاع با جان و مال از کشور، دین و عقیده بر همه مسلمانان واجب است[۵۷].[۵۸]
اقسام ترور
اعمال تروریستی را به لحاظ عاملان اجرا می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- تروریسم دولتی: تروریسم دولتی به اقدام برخی دولت‌ها که در جهت حذف، سرکوب و ترساندن مخالفان صورت می‌گیرد، گفته می‌شود[۵۹]. گاه برخی دولت‌ها در داخل مرز جغرافیایی و حتی در ورای آن، مخالفان خود را به قتل می‌رسانند که نمونه آن، اعمال تروریستی دولت آمریکا توسط سازمان سیا در نقاط مختلف جهان ازجمله ایران است[۶۰]. یکی از مصادیق آشکار تروریسم دولتی، دولت غاصب اسرائیل است که تاریخ آن آکنده از جنایات و اعمال تروریستی است و بیشترین عملیات تروریستی و کشتارهای فجیع و رعب‌آور در تاریخ آن ثبت شده است[۶۱].
- تروریسم غیردولتی: این نوع ترور را مخالفان حکومت با حذف چهره‌های سیاسی و ایجاد رعب و وحشت در دستگاه حاکم انجام می‌دهند و از این اقدام رسیدن به قدرت یا تعدیل و کنترل قدرت حاکم را می‌خواهند[۶۲].[۶۳]
منابع
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۸۴۹، آشوری، فرهنگ سیاسی، ۹۹.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۰/۴۷۲.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۵۱۳.
- ↑ بوذرجمهر، فرهنگ فارسی-عربی، ۸۵.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۵.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص۱۴۲.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۳/۱۷۱۷.
- ↑ توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۱۶.
- ↑ علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۸۳–۸۴.
- ↑ پلنو و آلتون، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۲۴۳.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ ماله، تاریخ ملل شرق و یونان، ۷۸.
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱/۲۰۴.
- ↑ بیگدلی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر، ۱/ش.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۱/۶۶۱–۶۶۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۲/۳۷۱–۳۷۲.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه(ص)، ۳/۱۹۹–۲۰۰؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۷۵.
- ↑ شمّری، الخوارج اصول و عقاید، ۵۸–۶۳.
- ↑ توکلی، دو نظریه تروریسم و فداکاری، ۴۸–۶۸.
- ↑ آوری، تاریخ معاصر ایران، ۱/۲۲۸.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ سوره انفال، آیه ۶۰.
- ↑ المیزان، ج۹، ص۱۱۷؛ من هدی القرآن، ج۴، ص۸۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۷، ص۳۵۴؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۵۰۴ «بیت».
- ↑ جامع البیان، ج۱۹، ص۲۱۰.
- ↑ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷؛ سوره توبه، آیه ۱۲۸.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۵۱.
- ↑ سوره مائده، آیه ۳۲.
- ↑ المیزان، ج۲، ص۶۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۰.
- ↑ المیزان، ج۲، ص۶۳ ـ ۶۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ المیزان، ج۲، ص۶۰ ـ ۶۱.
- ↑ «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۲۹۱؛ المیزان، ج۵، ص۳۲۷.
- ↑ تحریر الوسیله، ج۲، ص۴۹۲؛ برای اطلاع از تعاریف دیگر نک: شرایع الاسلام، ج۴، ص۹۵۸ ـ ۹۵۹؛ المقنعه، ص۸۰۴؛ المبسوط، ج۸، ص۴۷.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۵۳۴؛ ۵۳۷.
- ↑ روض الجنان، ج۱۵، ص۱۵۴؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۴۰۷.
- ↑ سوره قصص، آیه ۵۷.
- ↑ زادالمسیر، ج۳، ص۲۳۳.
- ↑ سوره انفال، آیه ۲۶.
- ↑ بیگ‌زاده جلالی، حمید، مقاله «ترور»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۱.
- ↑ عبداللهی‌نژاد، ترور از دیدگاه فقه، ۱۷۳–۱۷۴.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۷/۳۷۵.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۰۲؛ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۷۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۵۶۴–۵۶۵؛ بجنوردی، مجموعه مقالات، ۶/۲۰۷–۲۰۸.
- ↑ طارمی، بررسی فقهی اقدامات تروریستی، ۷۶–۷۷؛ نعمتی، ترور از دیدگاه اسلام و امام خمینی(ره)، ۷۸–۸۴.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۵–۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۰/۱۳؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ۶۲۰.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۰۱.
- ↑ برجی، پیشگفتار کتاب دفاع مشروع.
- ↑ زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۲.
- ↑ زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۰۶ و ۲۱۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۶–۱۷؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱–۴۶۳ سلطانی، نگاهی به دفاع مشروع، ۲۶–۳۷ و ۴۸–۴۹.
- ↑ زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۵۷.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ علیزاده، فرهنگ خاص علوم سیاسی، ۲۷۴.
- ↑ شیرودی، اسلام و تروریسم، ۱۵۹–۱۶۰.
- ↑ زکی، مفهوم و مصداق تروریسم، ۲۳۶–۲۳۷.
- ↑ فیضی، چالش مشروعیت، ۴۱–۴۲.
- ↑ عفتی و تام، مقاله «ترور»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص ۳۲۴ ـ ۳۳۵.
ترور از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ترور در قرآن - ترور در فقه سیاسی - ترور در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد
