علم تفصیلی: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
 
(۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{علم معصوم}}
{{مدخل مرتبط
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| موضوع مرتبط = علم معصوم
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[علم معصوم]]''' است. "'''[[علم تفصیلی معصوم]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| عنوان مدخل  = [[علم تفصیلی]]
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| مداخل مرتبط = [[علم تفصیلی در کلام اسلامی]]
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[علم تفصیلی در قرآن]] - [[علم تفصیلی در حدیث]] - [[علم تفصیلی در کلام اسلامی]] - [[علم تفصیلی در فلسفه اسلامی]] - [[علم تفصیلی در عرفان اسلامی]]</div>
| پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
}}
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[علم معصوم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">


==معناشناسی علم تفصیلی==
'''علم تفصیلی''' [[امام]] یعنی [[علم]] به تمام جزئیات. اما در اینکه آیا [[علم امام]] تفصیلی است یا اجمالی [[اختلاف]] نظر وجود دارد، برخی در این زمینه توقف کرده‌اند و برخی دیگر براساس ادله‌ای قائل به علم کلی و تفصیلی شده‌اند، بدین معنا که هیچ دانشی نیست که برای غیر [[خداوند]] ممکن باشد و امام نسبت به آن [[آگاه]] نباشد و گروهی دیگر قول به اجمال را پذیرفته‌اند، این گروه معتقدند تام بودن [[علوم]] [[امامان]] {{عم}} موجه نیست و ضرورتی ندارد امام {{ع}} به همۀ امور [[جهان]] به صورت جزئی و تفصیلی آگاه باشد. ریشه این اختلاف، [[ظهور]] متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع [[نقل]] شده است، بنابراین [[اثبات]] یا [[نفی]] تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمع‌بندی [[روایات]] این موضوع وابسته است.
 
== معناشناسی ==
در زمینه معنای [[علم تفصیلی معصوم]] می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
در زمینه معنای [[علم تفصیلی معصوم]] می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
#تفصیلی به معنای فعلی در مقابل شأنی: یعنی [[معصوم]] از همه چیز [[آگاه]] است و چیزی نیست که اکنون در [[علم]] او نگنجد؛ لذا هیچ [[علمی]] نیست که [[منتظر]] تحصیلش باشد و به عبارتی بالفعل همه چیز را می‌داند، به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر [[خداوند]] ناممکن است.  
# تفصیلی به معنای فعلی در مقابل شأنی: یعنی [[معصوم]] از همه چیز [[آگاه]] است و چیزی نیست که اکنون در [[علم]] او نگنجد؛ لذا هیچ [[علمی]] نیست که [[منتظر]] تحصیلش باشد و به عبارتی بالفعل همه چیز را می‌داند، به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر [[خداوند]] ناممکن است.  
#تفصیلی به معنای [[علم تام]]: تام بودن [[علم معصوم]] یعنی او همۀ [[علوم]] ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و علمی که مجمل باشد ندارد.
# تفصیلی به معنای [[علم تام]]: تام بودن [[علم معصوم]] یعنی او همۀ [[علوم]] ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و علمی که مجمل باشد ندارد.
#تفصیلی به معنای این است، تمام علومی که غیر خداوند می‌تواند به آن احاطه پیدا کند: {{متن حدیث|علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن}} را می‌داند، با قطع نظر از اینکه بالفعل باشد یا باقوه: {{متن حدیث|لو شاؤوا علموا}}، بالتفصیل باشد یا بالاجمال.
# تفصیلی به معنای این است، تمام علومی که غیر خداوند می‌تواند به آن احاطه پیدا کند: {{متن حدیث|علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن}} را می‌داند، با قطع نظر از اینکه بالفعل باشد یا باقوه: {{متن حدیث|لو شاؤوا علموا}}، بالتفصیل باشد یا بالاجمال.


==[[علم امام]] تفصیلی یا اجمالی==
== [[علم امام]] تفصیلی یا اجمالی؟ ==
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| علم اجمالی معصوم چیست؟ (پرسش)}}</div>
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)|آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟]]'''{{پایان}}
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| علم تفصیلی معصوم چیست؟ (پرسش)}}</div>
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|علم معصوم]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)}}</div>
دربارۀ قلمرو علوم [[امامان]] {{ع}} در میان علمای شیعه سه دیدگاه اساسی وجود دارد: [[سکوت]] (توقف)؛ [[تام بودن علم امام]]؛ [[محدودیت علم امام]].
دربارۀ قلمرو علوم [[امامان]]{{ع}} در میان [[علمای شیعه]] سه دیدگاه اساسی وجود دارد: [[سکوت]] (توقف)؛ [[تام بودن علم امام]]؛ [[محدودیت علم امام]].


===دیدگاه اول: سکوت (توقف)===
=== دیدگاه اول: سکوت (توقف) ===
برخی از بزرگان<ref>مانند شیخ انصاری، المکاسب، ج ۱، ص۳۷۴.</ref> معتقدند، در باب نوع، کمیت و [[کیفیت علم امام]]، به نتیجه روشن و صریحی نمی‌توان دست یافت و [[ادلۀ عقلی]] و [[نقلی]] هیچکدام [[قضاوت]] صریح و مفید [[یقین]] در این باره به دست نمی‌دهند.؛ چراکه بعضی [[روایات]] [[دلالت]] دارند بر اینکه امامان{{ع}} "ما کان و ما یکون" را می‌دانند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۶۱ و ۲۶۲.</ref>، [[وارثان علم]] پیامبرانند و کانون و [[معدن]] علم‌اند<ref>صفار، محمد بن حسن بصائرالدرجات، ج ۱، ص۵۶ و ۱۱۸.</ref> و از سوی دیگر، بعضی دیگر از [[روایات]]<ref>مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج ۱، ص۲۵۷.</ref> [[دلالت]] می‌کنند بر اینکه آنان [[علم غیب]] ندارند<ref>ر.ک: [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.</ref>.
برخی از بزرگان<ref>مانند شیخ انصاری، المکاسب، ج ۱، ص۳۷۴.</ref> معتقدند، در باب نوع، کمیت و کیفیت علم امام، به نتیجه روشن و صریحی نمی‌توان دست یافت و ادلۀ عقلی و [[نقلی]] هیچکدام [[قضاوت]] صریح و مفید [[یقین]] در این باره به دست نمی‌دهند. ؛ چراکه بعضی [[روایات]] دلالت دارند بر اینکه امامان {{ع}} "ما کان و ما یکون" را می‌دانند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۶۱ و ۲۶۲.</ref>، [[وارثان علم]] پیامبرانند و کانون و [[معدن]] علم‌اند<ref>صفار، محمد بن حسن بصائرالدرجات، ج ۱، ص۵۶ و ۱۱۸.</ref> و از سوی دیگر، بعضی دیگر از [[روایات]]<ref>مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج ۱، ص۲۵۷.</ref> دلالت می‌کنند بر اینکه آنان [[علم غیب]] ندارند<ref>ر.ک: [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.</ref>.


===دیدگاه دوم: [[تام بودن علم امام]]===
=== دیدگاه دوم: [[تام بودن علم امام]] ===
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| آیا علم معصوم تام و بی‌کران است یا محدود؟ (پرسش)}}</div>
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[آیا علم معصوم تام و بی‌کران است یا محدود؟ (پرسش)|آیا علم معصوم تام و بی‌کران است یا محدود؟]]'''{{پایان}}
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| دلایل قایلان به تام بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)}}</div>
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|علم معصوم]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}
گروهی دیگر [[معتقد]] به تام بودن [[علوم]] ایشان هستند؛ تام بودن [[علم امام]] بدین معناست، هیچ دانشی نیست که برای غیر [[خداوند]] ممکن باشد و [[امام]] نسبت به آن [[آگاه]] نباشد. مطابق این دیدگاه، امام{{ع}} به تمام علوم و جزئیات حوادث [[جهان]]، در تمام زمان‌ها، در محدودۀ‌ قابل [[تصور]] برای غیر خداوند آگاه است. البته برخی [[دانش‌ها]] که لازمۀ [[مقام]] خداوند است و جز او کسی به آنها آگاه نیست، از فرض این بحث خارج است.
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[دلایل قایلان به تام بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)|دلایل قایلان به تام بودن علم معصوم چیستند؟]]'''{{پایان}}
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|علم معصوم]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}
گروهی دیگر [[معتقد]] به تام بودن [[علوم]] ایشان هستند؛ تام بودن [[علم امام]] بدین معناست، هیچ دانشی نیست که برای غیر [[خداوند]] ممکن باشد و [[امام]] نسبت به آن [[آگاه]] نباشد. مطابق این دیدگاه، امام {{ع}} به تمام علوم و جزئیات حوادث [[جهان]]، در تمام زمان‌ها، در محدودۀ‌ قابل تصور برای غیر خداوند آگاه است. البته برخی [[دانش‌ها]] که لازمۀ مقام خداوند است و جز او کسی به آنها آگاه نیست، از فرض این بحث خارج است.


مشهور [[علما]] بر اساس یک [[سلسله]] روایات می‌‌گویند: [[ائمه]]{{ع}} افزون بر [[علم به احکام شریعت]]، به تمامی حوادث گذشته، حال و [[آینده]] [[علم]] داشتند؛ مگر اموری که از اختصاصات [[علم الهی]] است؛ مانند [[زمان]] فرارسیدن [[قیامت]] یا علم به هفتاد و سومین حرف [[اسم اعظم]]. البته این نوع علم از ابزارهای [[امامت]] بوده و برای ایشان ایجاد [[تکلیف]] نمی‌کرد، بلکه امام موظف بود طبق [[ظواهر]] [[امر]] و مجاری طبیعی و عادی عمل کند. ایشان در مقام [[آگاهی]] [[باطنی]]، بر اساس [[علمی]] که خداوند در جهت انجام [[رسالت]] و امامت در [[اختیار]] آنان قرار داده، از پایان حوادث و جریانات [[روزگار]] و از جمله [[سرنوشت]] خویش، با [[خبر]] هستند.
مشهور [[علما]] بر اساس یک [[سلسله]] روایات می‌‌گویند: [[ائمه]] {{ع}} افزون بر [[علم به احکام شریعت]]، به تمامی حوادث گذشته، حال و [[آینده]] [[علم]] داشتند؛ مگر اموری که از اختصاصات [[علم الهی]] است؛ مانند [[زمان]] فرارسیدن [[قیامت]] یا علم به هفتاد و سومین حرف [[اسم اعظم]]. البته این نوع علم از ابزارهای [[امامت]] بوده و برای ایشان ایجاد [[تکلیف]] نمی‌کرد، بلکه امام موظف بود طبق ظواهر [[امر]] و مجاری طبیعی و عادی عمل کند. ایشان در مقام [[آگاهی]] [[باطنی]]، بر اساس [[علمی]] که خداوند در جهت انجام [[رسالت]] و امامت در [[اختیار]] آنان قرار داده، از پایان حوادث و جریانات [[روزگار]] و از جمله [[سرنوشت]] خویش، باخبر هستند.


افزون بر این، در [[جوامع حدیثی شیعه]] در ابواب [[علم ائمه]]، [[احادیث]] متعددی دربارۀ علم تفصیلی امامان‏ به حوادث روزگار و از جمله فرجام کارشان موجود است. [[حماد]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] می‌‌کند که فرمودند: {{متن حدیث|نحن و الله نعلم ما فی السموات و ما فی الارض و ما فی الجنه و ما فی النار و ما بین ذلک}} [[حماد]] می‌گوید: من از این فرمایش [[حضرت]] مبهوت شدم و به ایشان نگریستم، حضرت خطاب به من سه بار فرمود: «همه اینها را از [[کتاب خدا]] می‌دانم، سپس این [[آیه]] را [[تلاوت]] فرمود: {{متن قرآن|وَ يَوْمَ نَبْعَثُ في‏ كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهيداً عَلى‏ هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمينَ}}، سپس باز فرمود: همه اینها را از کتاب خدا می‌دانم؛ زیرا آن روشنگر همه چیز است و تمام امور را بیان می‌کند<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات ص۱۲۸ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار ج ۲۶ ص۸ و ج ۹۲ ص۸۵.</ref>. [[احادیث]] فراوان دیگری نیز از [[آگاهی]] [[معصومان]] به [[جفر]]، [[جامعه]] و [[مصحف]] [[خبر]] داده‏‌اند. علاوه بر این، اموری همانند [[لطف الهی]]، [[ضرورت]] [[اتمام نعمت]]، [[شاهد]] بودن [[پیامبر]] و [[امام]] بر احوال [[امت]] و...، نیز مقتضی [[آگاه]] بودن امامان‏ از جزئیات حوادث است. خلاصه اینکه امام از آنجا که [[مظهر]] جمیع [[صفات جمال]] و [[کمال]] الهی‌اند؛ لذا از جانب [[خداوند]]، دارای [[علم]] غیب‌اند، و به همۀ امور احاطه دارند ولی از این نکته نباید [[غفلت]] کرد که این نوع علم، در [[اعمال]] و [[رفتار]] و [[تکالیف]] آنان اثری ندارد؛ زیرا هیچ گاه [[مخالف]] [[قضا و قدر الهی]] کاری انجام نمی‌دهند<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|بررسی علم امام حسین به شهادت]]، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳؛ [[خلیل منصوری رامسری|منصوری رامسری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، وبگاه سماموس؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]؛ [[مهدی پیشوایی|پیشوایی، مهدی]]، [[مقتل جامع سیدالشهداء (کتاب)|مقتل جامع سیدالشهداء]].</ref>
افزون بر این، در [[جوامع حدیثی شیعه]] در ابواب [[علم ائمه]]، [[احادیث]] متعددی دربارۀ علم تفصیلی امامان‏ به حوادث روزگار و از جمله فرجام کارشان موجود است. حماد از [[امام صادق]] {{ع}} [[نقل]] می‌‌کند که فرمودند: {{متن حدیث|نحن و الله نعلم ما فی السموات و ما فی الارض و ما فی الجنه و ما فی النار و ما بین ذلک}} حماد می‌گوید: من از این فرمایش حضرت مبهوت شدم و به ایشان نگریستم، حضرت خطاب به من سه بار فرمود: «همه اینها را از [[کتاب خدا]] می‌دانم، سپس این [[آیه]] را [[تلاوت]] فرمود: {{متن قرآن|وَ يَوْمَ نَبْعَثُ في‏ كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهيداً عَلى‏ هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمينَ}}، سپس باز فرمود: همه اینها را از کتاب خدا می‌دانم؛ زیرا آن روشنگر همه چیز است و تمام امور را بیان می‌کند<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات ص۱۲۸ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار ج ۲۶ ص۸ و ج ۹۲ ص۸۵.</ref>. [[احادیث]] فراوان دیگری نیز از [[آگاهی]] [[معصومان]] به [[جفر]]، [[جامعه]] و [[مصحف]] خبر داده‏‌اند. علاوه بر این، اموری همانند [[لطف الهی]]، [[ضرورت]] اتمام نعمت، [[شاهد]] بودن [[پیامبر]] و [[امام]] بر احوال [[امت]] و... ، نیز مقتضی [[آگاه]] بودن امامان‏ از جزئیات حوادث است. خلاصه اینکه امام از آنجا که مظهر جمیع صفات جمال و [[کمال]] الهی‌اند؛ لذا از جانب [[خداوند]]، دارای [[علم]] غیب‌اند، و به همۀ امور احاطه دارند ولی از این نکته نباید [[غفلت]] کرد که این نوع علم، در [[اعمال]] و [[رفتار]] و [[تکالیف]] آنان اثری ندارد؛ زیرا هیچ گاه مخالف [[قضا و قدر الهی]] کاری انجام نمی‌دهند<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|بررسی علم امام حسین به شهادت]]، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳؛ [[خلیل منصوری رامسری|منصوری رامسری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، وبگاه سماموس؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]؛ [[مهدی پیشوایی|پیشوایی، مهدی]]، [[مقتل جامع سیدالشهداء (کتاب)|مقتل جامع سیدالشهداء]].</ref>.


===دیدگاه سوم: [[محدودیت علم امام]]===
=== دیدگاه سوم: [[محدودیت علم امام]] ===
<div style="background-color: rgb(۲۵۲, ۲۵۲, ۲۳۳)، text-align:right، font-size: ۹۰%، font-weight: normal،">{{همچنین| دلایل قایلان به محدود بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)}}</div>
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[دلایل قایلان به محدود بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)|دلایل قایلان به محدود بودن علم معصوم چیستند؟]]'''{{پایان}}
گروهی دیگر [[معتقد]] به [[محدودیت]] [[علوم]] [[امامان]]{{ع}} هستند؛ این گروه معتقدند تام بودن علوم ایشان موجه نیست و ضرورتی ندارد [[امام]] به همۀ امور [[جهان]] به طور جزئی و تفصیلی [[آگاه]] باشد. برخی نیز به [[صراحت]] وجود چنین تمامیتی را [[نفی]] کرده‌اند.
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|علم معصوم]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}}
گروهی دیگر [[معتقد]] به محدودیت [[علوم]] [[امامان]] {{ع}} هستند؛ این گروه معتقدند تام بودن علوم ایشان موجه نیست و ضرورتی ندارد [[امام]] به همۀ امور [[جهان]] به طور جزئی و تفصیلی [[آگاه]] باشد. برخی نیز به صراحت وجود چنین تمامیتی را [[نفی]] کرده‌اند.


[[شیخ مفید]] در این زمینه گفته است: "[[اجماع]] [[شیعه]] تنها بر [[علم امام]]{{ع}} بر [[احکام شرع]] منعقد است و لزومی ندارد به تمامی وقایع و جزئیات به تفصیل آگاه باشد؛ لذا اطلاق در علم امام را نمی‌پذیریم. و هرکس چنین قائل شد؛ بدون [[دلیل]] و [[مدرک]] [[سخن]] گفته است"<ref>مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریه، مسأله ۲۰، ص۷۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص۳۸۱؛ [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|بررسی علم امام حسین به شهادت]]، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.</ref>
[[شیخ مفید]] در این زمینه گفته است: "[[اجماع]] [[شیعه]] تنها بر [[علم امام]] {{ع}} بر [[احکام شرع]] منعقد است و لزومی ندارد به تمامی وقایع و جزئیات به تفصیل آگاه باشد؛ لذا اطلاق در علم امام را نمی‌پذیریم. و هرکس چنین قائل شد؛ بدون [[دلیل]] و مدرک [[سخن]] گفته است"<ref>مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریه، مسأله ۲۰، ص۷۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص۳۸۱؛ [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|بررسی علم امام حسین به شهادت]]، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه]]، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.</ref>


==دلیل دیدگاه‌های مختلف==
== دلیل دیدگاه‌های مختلف ==
ریشه این [[اختلاف]]، [[ظهور]] متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع [[نقل]] شده است، بنابراین [[اثبات]] یا نفی تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمع‌بندی [[روایات]] این موضوع وابسته است و این [[اختلافات]] گاه به حدی است که جمع میان آنها ممکن نیست به گونه ایی که گروهی،<ref>کتاب القضاء، ص۵۱. این کتاب از آیت‌الله میرزا محمدحسن آشتیانی است.</ref> دیگری را [[اهل]] [[ضلالت]] می‌‌دانند.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ [[نعمت الله صالحی نجف آبادی|صالحی نجف آبادی، نعمت الله]]، [[اقوال علما در علم امام (مقاله)|اقوال علما در علم امام]]، ص۴۱۱ ـ ۴۱۳.</ref>
ریشه این [[اختلاف]]، [[ظهور]] متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع [[نقل]] شده است، بنابراین [[اثبات]] یا نفی تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمع‌بندی [[روایات]] این موضوع وابسته است و این [[اختلافات]] گاه به حدی است که جمع میان آنها ممکن نیست به گونه ایی که گروهی،<ref>کتاب القضاء، ص۵۱. این کتاب از آیت‌الله میرزا محمدحسن آشتیانی است.</ref> دیگری را [[اهل]] [[ضلالت]] می‌‌دانند.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ [[نعمت الله صالحی نجف آبادی|صالحی نجف آبادی، نعمت الله]]، [[اقوال علما در علم امام (مقاله)|اقوال علما در علم امام]]، ص۴۱۱ ـ ۴۱۳.</ref>


==نتیجه==
== نتیجه ==
در مجموع نمی‌توان [[انکار]] کرد که بخشی از علوم امامان{{ع}} تفصیلی و جزئی بوده است. [[آیات قرآن]] دربارۀ مسائل جزئی [[احکام]]، برخی مباحث مربوط به [[معاد]]، نکات [[اخلاقی]]، حوادث جاری [[جامعه]] [[زمان]] [[پیامبران]] و... [[بهترین]] [[شاهد]] بر آن است که برخی از [[علوم پیامبران]]، به مسائل جزئی مربوط بوده است. پیامبران در حوادث و شرایط مختلف، به [[خداوند]] روی می‌آوردند و از او کمک می‌خواستند و راهنمایی‌های [[وحیانی]] خداوند، [[یاور]] آنان بوده است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علوم برگزیدگان (کتاب)|علوم برگزیدگان]]، ص۱۴۰.</ref>.
در مجموع نمی‌توان [[انکار]] کرد که بخشی از علوم امامان {{ع}} تفصیلی و جزئی بوده است. [[آیات قرآن]] دربارۀ مسائل جزئی [[احکام]]، برخی مباحث مربوط به [[معاد]]، نکات [[اخلاقی]]، حوادث جاری [[جامعه]] [[زمان]] [[پیامبران]] و... [[بهترین]] [[شاهد]] بر آن است که برخی از [[علوم پیامبران]]، به مسائل جزئی مربوط بوده است. پیامبران در حوادث و شرایط مختلف، به [[خداوند]] روی می‌آوردند و از او کمک می‌خواستند و راهنمایی‌های [[وحیانی]] خداوند، [[یاور]] آنان بوده است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[علوم برگزیدگان (کتاب)|علوم برگزیدگان]]، ص۱۴۰.</ref>.


== پرسش‌های وابسته ==
== پرسش‌های وابسته ==
* [[ آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)]]
{{پرسش وابسته}}
* [[آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)]]
* [[آیا علم معصوم به امور غیبی تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)]]
* [[آیا علم معصوم به امور غیبی تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)]]
* [[اجمالی یا تفصیلی بودن علم به عنوان یکی از ویژگی‌های علوم برگزیدگان خداوند به چه معناست؟ (پرسش)]]
* [[اجمالی یا تفصیلی بودن علم به عنوان یکی از ویژگی‌های علوم اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)]]
{{پایان پرسش وابسته}}


==جستارهای وابسته==
== منابع ==
 
=='''[[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]]'''==
{{پرسش‌های وابسته}}
{{ستون-شروع|3}}
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های علم معصوم|کتاب‌شناسی علم معصوم]]؛
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های علم معصوم|مقاله‌شناسی علم معصوم]]؛
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های علم معصوم|پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم]].
{{پایان}}
{{پایان}}
 
==منابع==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|'''علم امام تام یا محدود؟''']]
# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|'''علم امام تام یا محدود؟''']]
#[[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[علوم برگزیدگان (کتاب)|'''علوم برگزیدگان''']]
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[علوم برگزیدگان (کتاب)|'''علوم برگزیدگان''']]
# [[پرونده:Tqk.jpg|22px]] [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|'''گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه''']]
# [[پرونده:Tqk.jpg|22px]] [[محمد رضا بهدار|بهدار، محمد رضا]]، [[گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه (مقاله)|'''گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه''']]
# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|'''بررسی علم امام حسین به شهادت''']]
# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[محسن رنجبر|رنجبر، محسن]]، [[بررسی علم امام حسین به شهادت (مقاله)|'''بررسی علم امام حسین به شهادت''']]
# [[پرونده:5433913604.jpg|22px]] [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|'''منشأ و قلمرو علم امام''']]
# [[پرونده:5433913604.jpg|22px]] [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|'''منشأ و قلمرو علم امام''']]
# [[پرونده:9304.jpg|22px]] [[مهدی پیشوایی|پیشوایی، مهدی]]، [[مقتل جامع سیدالشهداء (کتاب)|'''مقتل جامع سیدالشهداء''']]
# [[پرونده:IM010599.jpg|22px]] [[مهدی پیشوایی|پیشوایی، مهدی]]، [[مقتل جامع سیدالشهداء ج۱ (کتاب)|'''مقتل جامع سیدالشهداء ج۱''']]
# [[پرونده:11100047.jpg|22px]] [[نعمت الله صالحی نجف آبادی|صالحی نجف آبادی، نعمت الله]]، [[اقوال علما در علم امام (مقاله)|'''اقوال علما در علم امام''']]
# [[پرونده:11100047.jpg|22px]] [[نعمت الله صالحی نجف آبادی|صالحی نجف آبادی، نعمت الله]]، [[اقوال علما در علم امام (مقاله)|'''اقوال علما در علم امام''']]
# [[پرونده:426310763.jpg|22px]] [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی (کتاب)|'''کلام نوین اسلامی''']]
# [[پرونده:426310763.jpg|22px]] [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی (کتاب)|'''کلام نوین اسلامی''']]
خط ۷۲: خط ۶۷:
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


==پانویس==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


{{علم معصوم افقی}}
[[رده:مدخل]]
[[رده:علم تفصیلی]]
[[رده: مدخل برگرفته از پرسمان]]
[[رده: مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]]
[[رده:علم معصوم]]
[[رده:علم معصوم]]
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]]
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۴

علم تفصیلی امام یعنی علم به تمام جزئیات. اما در اینکه آیا علم امام تفصیلی است یا اجمالی اختلاف نظر وجود دارد، برخی در این زمینه توقف کرده‌اند و برخی دیگر براساس ادله‌ای قائل به علم کلی و تفصیلی شده‌اند، بدین معنا که هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و امام نسبت به آن آگاه نباشد و گروهی دیگر قول به اجمال را پذیرفته‌اند، این گروه معتقدند تام بودن علوم امامان (ع) موجه نیست و ضرورتی ندارد امام (ع) به همۀ امور جهان به صورت جزئی و تفصیلی آگاه باشد. ریشه این اختلاف، ظهور متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع نقل شده است، بنابراین اثبات یا نفی تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمع‌بندی روایات این موضوع وابسته است.

معناشناسی

در زمینه معنای علم تفصیلی معصوم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

  1. تفصیلی به معنای فعلی در مقابل شأنی: یعنی معصوم از همه چیز آگاه است و چیزی نیست که اکنون در علم او نگنجد؛ لذا هیچ علمی نیست که منتظر تحصیلش باشد و به عبارتی بالفعل همه چیز را می‌داند، به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر خداوند ناممکن است.
  2. تفصیلی به معنای علم تام: تام بودن علم معصوم یعنی او همۀ علوم ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و علمی که مجمل باشد ندارد.
  3. تفصیلی به معنای این است، تمام علومی که غیر خداوند می‌تواند به آن احاطه پیدا کند: «علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن» را می‌داند، با قطع نظر از اینکه بالفعل باشد یا باقوه: «لو شاؤوا علموا»، بالتفصیل باشد یا بالاجمال.

علم امام تفصیلی یا اجمالی؟

دربارۀ قلمرو علوم امامان (ع) در میان علمای شیعه سه دیدگاه اساسی وجود دارد: سکوت (توقف)؛ تام بودن علم امام؛ محدودیت علم امام.

دیدگاه اول: سکوت (توقف)

برخی از بزرگان[۱] معتقدند، در باب نوع، کمیت و کیفیت علم امام، به نتیجه روشن و صریحی نمی‌توان دست یافت و ادلۀ عقلی و نقلی هیچکدام قضاوت صریح و مفید یقین در این باره به دست نمی‌دهند. ؛ چراکه بعضی روایات دلالت دارند بر اینکه امامان (ع) "ما کان و ما یکون" را می‌دانند[۲]، وارثان علم پیامبرانند و کانون و معدن علم‌اند[۳] و از سوی دیگر، بعضی دیگر از روایات[۴] دلالت می‌کنند بر اینکه آنان علم غیب ندارند[۵].

دیدگاه دوم: تام بودن علم امام

گروهی دیگر معتقد به تام بودن علوم ایشان هستند؛ تام بودن علم امام بدین معناست، هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و امام نسبت به آن آگاه نباشد. مطابق این دیدگاه، امام (ع) به تمام علوم و جزئیات حوادث جهان، در تمام زمان‌ها، در محدودۀ‌ قابل تصور برای غیر خداوند آگاه است. البته برخی دانش‌ها که لازمۀ مقام خداوند است و جز او کسی به آنها آگاه نیست، از فرض این بحث خارج است.

مشهور علما بر اساس یک سلسله روایات می‌‌گویند: ائمه (ع) افزون بر علم به احکام شریعت، به تمامی حوادث گذشته، حال و آینده علم داشتند؛ مگر اموری که از اختصاصات علم الهی است؛ مانند زمان فرارسیدن قیامت یا علم به هفتاد و سومین حرف اسم اعظم. البته این نوع علم از ابزارهای امامت بوده و برای ایشان ایجاد تکلیف نمی‌کرد، بلکه امام موظف بود طبق ظواهر امر و مجاری طبیعی و عادی عمل کند. ایشان در مقام آگاهی باطنی، بر اساس علمی که خداوند در جهت انجام رسالت و امامت در اختیار آنان قرار داده، از پایان حوادث و جریانات روزگار و از جمله سرنوشت خویش، باخبر هستند.

افزون بر این، در جوامع حدیثی شیعه در ابواب علم ائمه، احادیث متعددی دربارۀ علم تفصیلی امامان‏ به حوادث روزگار و از جمله فرجام کارشان موجود است. حماد از امام صادق (ع) نقل می‌‌کند که فرمودند: «نحن و الله نعلم ما فی السموات و ما فی الارض و ما فی الجنه و ما فی النار و ما بین ذلک» حماد می‌گوید: من از این فرمایش حضرت مبهوت شدم و به ایشان نگریستم، حضرت خطاب به من سه بار فرمود: «همه اینها را از کتاب خدا می‌دانم، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَ يَوْمَ نَبْعَثُ في‏ كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهيداً عَلى‏ هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمينَ، سپس باز فرمود: همه اینها را از کتاب خدا می‌دانم؛ زیرا آن روشنگر همه چیز است و تمام امور را بیان می‌کند[۶]. احادیث فراوان دیگری نیز از آگاهی معصومان به جفر، جامعه و مصحف خبر داده‏‌اند. علاوه بر این، اموری همانند لطف الهی، ضرورت اتمام نعمت، شاهد بودن پیامبر و امام بر احوال امت و... ، نیز مقتضی آگاه بودن امامان‏ از جزئیات حوادث است. خلاصه اینکه امام از آنجا که مظهر جمیع صفات جمال و کمال الهی‌اند؛ لذا از جانب خداوند، دارای علم غیب‌اند، و به همۀ امور احاطه دارند ولی از این نکته نباید غفلت کرد که این نوع علم، در اعمال و رفتار و تکالیف آنان اثری ندارد؛ زیرا هیچ گاه مخالف قضا و قدر الهی کاری انجام نمی‌دهند[۷].

دیدگاه سوم: محدودیت علم امام

گروهی دیگر معتقد به محدودیت علوم امامان (ع) هستند؛ این گروه معتقدند تام بودن علوم ایشان موجه نیست و ضرورتی ندارد امام به همۀ امور جهان به طور جزئی و تفصیلی آگاه باشد. برخی نیز به صراحت وجود چنین تمامیتی را نفی کرده‌اند.

شیخ مفید در این زمینه گفته است: "اجماع شیعه تنها بر علم امام (ع) بر احکام شرع منعقد است و لزومی ندارد به تمامی وقایع و جزئیات به تفصیل آگاه باشد؛ لذا اطلاق در علم امام را نمی‌پذیریم. و هرکس چنین قائل شد؛ بدون دلیل و مدرک سخن گفته است"[۸].[۹]

دلیل دیدگاه‌های مختلف

ریشه این اختلاف، ظهور متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع نقل شده است، بنابراین اثبات یا نفی تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمع‌بندی روایات این موضوع وابسته است و این اختلافات گاه به حدی است که جمع میان آنها ممکن نیست به گونه ایی که گروهی،[۱۰] دیگری را اهل ضلالت می‌‌دانند.[۱۱]

نتیجه

در مجموع نمی‌توان انکار کرد که بخشی از علوم امامان (ع) تفصیلی و جزئی بوده است. آیات قرآن دربارۀ مسائل جزئی احکام، برخی مباحث مربوط به معاد، نکات اخلاقی، حوادث جاری جامعه زمان پیامبران و... بهترین شاهد بر آن است که برخی از علوم پیامبران، به مسائل جزئی مربوط بوده است. پیامبران در حوادث و شرایط مختلف، به خداوند روی می‌آوردند و از او کمک می‌خواستند و راهنمایی‌های وحیانی خداوند، یاور آنان بوده است[۱۲].

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

  1. مانند شیخ انصاری، المکاسب، ج ۱، ص۳۷۴.
  2. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۶۱ و ۲۶۲.
  3. صفار، محمد بن حسن بصائرالدرجات، ج ۱، ص۵۶ و ۱۱۸.
  4. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج ۱، ص۲۵۷.
  5. ر.ک: بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.
  6. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات ص۱۲۸ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار ج ۲۶ ص۸ و ج ۹۲ ص۸۵.
  7. ر.ک: هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳؛ منصوری رامسری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم، وبگاه سماموس؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام؛ پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء.
  8. مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریه، مسأله ۲۰، ص۷۰.
  9. ر.ک: خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص۳۸۱؛ رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص۹۷ ـ ۱۰۱؛ بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱ ـ ۵۳.
  10. کتاب القضاء، ص۵۱. این کتاب از آیت‌الله میرزا محمدحسن آشتیانی است.
  11. ر.ک: هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ صالحی نجف آبادی، نعمت الله، اقوال علما در علم امام، ص۴۱۱ ـ ۴۱۳.
  12. ر.ک: هاشمی، سید علی، علوم برگزیدگان، ص۱۴۰.