علم مستأثر در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = علم مستأثر

| عنوان مدخل  = علم مستأثر

| مداخل مرتبط = [[علم مستأثر در کلام اسلامی]] - [[علم مستأثر در عرفان اسلامی]]

| پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)

'''مستأثر''' به معنای [[برگزیده]]، از نام‌های الهی است که [[خداوند]] آن را برای خویش [[برگزیده]] و پنهان کرده است و از این روی، علم مستأثر را "[[علم مکنون]]"، "[[علم مخزون]]"، [[علم مکفوف]] و [[علم موقوف]] نیز می‌گویند. در مقابل این علم، [[علم مبذول]] قرار دارد. علم مستأثر و یا [[علم موقوف|موقوف]] از علومِ مختص به خداوند است که حتی [[امامان معصوم]] هم از آن [[آگاهی]] ندارند.

== معناشناسی ==

"استیثار" در لغت ‏به معنی [[برگزیدن]] و به خود اختصاص دادن است<ref>راغب اصفهانی، المفردات فی غرایب القرآن، ص۱۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج ۸۵، حدیث ۱، ص۲۵۵.</ref>. از [[روایات]] استفاده می‌‌‏شود، [[اسماء مستأثره]] از مراتب [[غیبی]] [[اسم اعظم]] هستند و کسی از آنها [[آگاه]] نیست. علم مستأثر یکی از معانی [[علم غیب]] است. علم غیب به این معنی مختص به خداست و احدی از [[مخلوقات]] از آن اطلاعی ندارند؛ چراکه اگر کسی غیر از [[خداوند]] از آن اطلاع داشته باشد دیگر از دایره علم مستأثر خارج می‌شود و نمی‌توان گفت مختص خداست.

این اصطلاح از مفاهیم لطیف [[عرفانی]] در بحث [[اسماء الهی]] محسوب می‌‌‌‌شود و ریشه در روایات دارد. [[امام باقر]] {{ع}} در این مورد می‏ فرمایند: «هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم در پیش ما ([[اهل بیت]]) است (به آن [[آگاهی]] داریم) و تنها یک حرف از آن نزد [[پروردگار متعال]] است که آن را در [[علم]] غیبش به خود اختصاص داده است (کسی از آن آگاه نیست)»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏۱، ص۲۳۰.</ref>. همچنین [[امام هادی]] {{ع}} پس از بیان تعداد اسم اعظم فرمودند: «و یک حرف نزد [[خداوند متعال]] و ویژۀ ایشان در علم غیب است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏۱، ص۲۳۰.</ref> بیهقی از [[عبدالله بن مسعود]] در کتاب «الأسماء و الصفات» [[نقل]] کرده که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} ضمن دعائی فرمود: {{متن حدیث|و اسالک بکل اسم هو لک... او استأثرت به فی علم الغیب عندک}}<ref>«و تو را می‌خوانم به هر نامی که برای توست... یا اینکه آن را مخصوص خود در علم غیب نزد خود قرار فرمودی»؛ الکافی، ج۲، ص۵۶۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب]]، ص۴۶؛ [[محمد امین صادقی ارزگانی |صادقی ارزگانی، محمد امین]]، [[اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی (مقاله)|اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی]].</ref>

== معناشناسی [[علم موقوف]] ==

در تعریف علم موقوف گفته شده است: [[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد:  

# [[علمی]] که آموختنی نبوده، [[اختیار]] و ارادۀ آن در دست خداوند است، این علم، علمِ موقوف نام دارد و مخصوص خداوند است. از این علم با نام [[علم مکنون]]، [[علم محفوظ]] و [[علم مخزون]] هم یاد شده است و آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ـ ۷۸.</ref> به این علم اشاره دارد.

# علمی که آموختنی بوده و به دیگران مانند [[امامان]] [[تعلیم]] داده است، این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند.

[[امام باقر]] {{ع}} می‌فرمایند: «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است که [[خداوند عزوجل]] [[عالم]] به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطۀ با اشیاء در علم خود و قبل از [[خلق]] آنها و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود افاضه نماید. پس ای حمران این علمی نگه داشته شده نزد خداوند است، که اختیار و [[اراده]] آن در دست اوست و اگر بخواهد قضا نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را امضا نمی‌کند، و اما علمی که [[خداوند متعال]] آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به [[رسول اکرم]] {{صل}} رسید و سپس نزد ما رسیده است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏۱، ص۲۵۷.</ref>.

 

== دو نوع علم برای [[خداوند]] ==

# علم مستأثر (مکفوف)، [[علمی]] که مختص [[ذات خداوند]] است و کسی جز او را یارای [[درک]] آن نیست و کسی را از آن [[آگاه]] نکرده است، اما هرگاه خداوند [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۵.</ref>. این علم از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه علمی [[الهی]]، [[لدنی]] و علم صحیح است. از این علم است که آنچه را بخواهد پیش‏‌انداخته، و آنچه را بخواهد پس می‌‏اندازد و آنچه را بخواهد [[اثبات]] می‌‏کند. این‌گونه تقدیم و تأخیر که در متن [[علم مخزون]] پدید می‌‏آید، تنها به [[دلیل]] حضور [[مشیت]] [[خدا]] در حاق آن علم است. [[علم مکفوف]] در [[ام الکتاب]] نزد [[پروردگار]] قرار دارد. در [[روایات]]<ref>برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: کافی، ج ۱، ص۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص۵۷۱، ح ۱، ص۵۷۳، ح ۳، ص۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص۱۸۲.</ref> از [[علم مکفوف]] با نام‌های دیگری مانند: [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]]، [[علم مستأثر]] و [[علم موقوف]] نیز یاد شده است.<ref>ر.ک: [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص۸ ـ ۱۲؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص۷۵ و ۷۶.</ref>

# [[علم مبذول]] که [[خداوند متعال]] آن را به [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] عطا کرده و [[امامان]] {{ع}} نیز به واسطۀ [[پیامبر اسلام]] {{صل}} از آن آگاه‌اند، به معنای [[علمی]] است که در عرصۀ [[جهان هستی]] به مرحلۀ [[ظهور]] رسیده یا خواهد رسید. آنچه در [[جهان]] پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز اتفاق خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. چون [[خدا]] خود و فرستادگانش را [[تکذیب]] نمی‏‌کند، باید مضمون آن واقع شود و تخلف بردار نیست. به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که [[خداوند]] در قالب تقدیر ریخته و امضا نموده است<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۳۳، ح ۱.</ref> و امامان {{ع}} همۀ آن را می‌‌دانند. [[بداء]] [[الهی]] نیز در این [[علم]] واقع می‌شود. این علم برای برخی [[غیب]] و برای برخی دیگر [[شهادت]] است. از علم مبذول با نام‌های [[علم عام]] و [[علم محمول]] نیز یاد شده است.

 

 

== [[دلیل نقلی]] بر [[علم مستأثر]] (مکفوف) و مبذول ==

 

برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول می‌‌کنند مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.</ref>. [[آیه]] به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از [[علم غیب]] خود [[آگاه]] می‌‌نماید. در این زمینه [[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۶.</ref> و یا در آیۀ {{متن قرآن|وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ}}<ref>«و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.</ref> [[امام صادق]] {{ع}} "[[کتاب مبین]]" را به "[[امام مبین]]"[[تفسیر]] کرده اند<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴، ص۸۰.</ref>.<ref>ر.ک: خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر, علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام.</ref>

 

برخی از [[روایات]] هم بیانگر دو نوع [[علم]] برای [[خداوند]] هستند مانند:

# [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در یکی‌ از خطبه‌‏هایش از بعضی‌ امور غیبی‌ خبر داد، یکی‌ از [[اصحاب]] عرض کرد: یا [[امیر المؤمنین]]! [[علم غیب]] داری‌؟! حضرت خندید و فرمود: «ای‌ [[برادر]] کلبی‌! این علم غیب نیست، بلکه تعلمی‌ است از صاحب علم». این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند. از این علم با نام [[علم مستفاد]] هم یاد شده است علم مستفاد، یعنی [[علمی]] که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم [[خدای تبارک و تعالی]] من عند نفسه یا بالذات است اما [[علم ائمه]] علم مستفاد است، اینکه در روایات وارد شده [[ائمه]] ما در هر [[شب جمعه]] متصل به [[عرش]] خدای تبارک و تعالی می‌شوند و ازدیاد علم می‌کنند، اگر این اتصال نباشد علم آنها پایان می‌پذیرد این علم مستفاد است<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۹۳.</ref>.

# همچنین در روایتی دیگر امیرالمؤمنین {{ع}} و [[امام باقر]] {{ع}} می‌فرمایند: «آیه‌ای در [[قرآن]] هست که اگر آن [[آیه]] نبود ما تمام آنچه را تا [[روز قیامت]] واقع می‌شود به شما خبر می‌دادیم»<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَا آیَهٌ فِی کِتَابِ اللهِ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه}}؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۰۵.</ref> این همان [[علم موقوف]] عندالله است که فقط نزد خدای تبارک و تعالی است و کسی نمی‌داند در یک قضیه [[بداء]] واقع می‌شود یا نه؟

 

# [[علمی]] که جز [[خداوند]] کسی از آن [[آگاه]] نیست و اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد، از دایره [[علم مستأثر]] خارج می‌شود و نمی‌توان گفت مختص خداوند است. از این علم در برخی روایات<ref>کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> به اسم "مکنون" و "مخزون" یاد شده است و باید دانست اسمای مستأثره منشأ برای دیگر اسامی خداوند هستند.

 

مباحث مربوط به [[اسم مستأثر]] [[الهی]] یکی از مباحث بلند [[عرفانی]] است که فهم عمیق آن نیاز به آگاهی و آشنایی به [[فلسفه]] و [[عرفان]] دارد<ref>ر.ک: [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب]]، ص۴۶.</ref>.

== نتیجه گیری ==

== پرسش‌های وابسته ==

* [[رابطه علم معصوم با علم مکنون یا مستأثر چیست؟ (پرسش)]]

* [[رابطه علم غیب معصوم با علم مکنون یا علم موقوف و مستأثر چیست؟ (پرسش)]]

* [[علم مکفوف و علم مبذول به چه معناست؟ (پرسش)]]

* [[علم موقوف و علم مقضی و ممضی به چه معناست؟ (پرسش)]]

== پانویس ==

{{پانویس}}